Ο Βορέας ή Βορρέας ήταν σύμφωνα με διάφορες εκδοχές: γιος του Αιόλου και πρόγονος των Μακεδόνων· γιος του Στρυμόνα και της Ευτέρπης· γιος της Ηώς και του Αστραίου, γιου του Κρίου και της Ευρύβιας. Σε αυτή την τελευταία περίπτωση ανήκει στο γένος των Τιτάνων. Συναφείς προς την καταγωγή του είναι και οι τόποι όπου υποτίθεται ότι κατοικούσε: στο όρος Βόρας της Λυγκηστίδας στη Μακεδονία ή κοντά στον Στρυμόνα ποταμό ή σε σπήλαιο στο όρος Αίμος στη Θράκη, περιοχή που για τους νοτιοελλαδίτες είναι ψυχρή. Παριστάνεται ως δαίμονας φτερωτός στα χέρια και στα πόδια, γενειοφόρος, ντυμένος με κοντό πτυχωτό χιτώνα. Ως προσωποποίηση του βόρειου ανέμου με μεγάλη φυσική δύναμη –τοίχους και πέτρες μπορούσε να ρίξει με την πνοή του (Καλλίμαχος, Ύμνος στη Δήλο 4.25)– είναι αδελφός του Ζέφυρου (δυτικού), του Εύρου (νοτιοανατολικού) και του Νότου (νότιου), ενώ ως προσωποποίηση του διπλού ανέμου που φυσά στον Εύριπο (Χαλκίδα)^[1] , του Βορρά και του Αντιβορρά παριστάνεται με δύο πρόσωπα, όμως σπάνια. Ως θεός του χειμώνα πάγωνε τον αέρα με την παγωμένη αναπνοή του φυσώντας από τα κρύα βουνά της Θράκης (Ησ., Έργα και Ημέραι 504 κ.ε. και Ορφικός ύμνος) Εξαιτίας αυτής της αναπνοής στην εικονογραφία τα μαλλιά και τα γένεια του καλύπτονται, ενίοτε, από πάγο, ενώ στα ψηφιδωτά εμφανίζεται με τα μάγουλα φουσκωμένα ανάμεσα στα σύννεφα. Βόρεια των βουνών της Θράκης ήταν η χώρα των Υπερβορείων, χώρα της αιώνιας άνοιξης όπου ο Βορέας δεν έφτανε ποτέ (Πίνδ., Ο 3.31 κ.ε., Σενέκας, Φαίδρα 935-6). Κατά τον Ελλάνικο, μόνο, ο Βορέας είναι η προσωποποίηση του όρους Βόρα της Μακεδονίας. [Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]

Ανάλογη προς τη δύναμή του είναι και οι πράξεις που του καταλογίζουν: αρπαγές (Ωρείθυια), ενώσεις περίεργες (φοράδες του Εριχθόνιου), εξίσου παράδοξοι απόγονοι (άλογα), τιμωρίες (Φινέας). Ωστόσο, εμφανίζεται ως βοηθός και σωτήρας στους Αθηναίους, ενώ εισακούει και τη δέηση του Αχιλλέα, με τη διαμεσολάβηση της Ίριδας, να σπεύσει μαζί με τον αδελφό του Ζέφυρο, ώστε με τις πνοές τους να πυρώσουν την πυρά για την καύση του Πατρόκλου (Όμ., Ιλ. Ψ 192-221).

Η αρπαγή της Ωρείθυιας από τον Βορέα

Η Ωρείθυια ήταν κόρη του Ερεχθέα, βασιλιά των Αθηνών και της Διογενίας ή Πραξιθέας. Αδέλφια της ήταν ο Κέκρωπας ο νεότερος, ο Άλκωνας, ο Ορνέας, ο Θέσπιος, ο Ευπάλαμος, ο Πάνδωρος, ο Μητίωνας, η Μερόπη, η Κρέουσα, η Πρόκριδα και η Πρωτογένεια. Δεν είναι βέβαιη η ετυμολογία του ονόματός της· άλλοτε θεωρείται ότι προέρχεται από τις λέξεις ὄρος και θέω, οπότε είναι αυτή που τρέχει στα βουνά· άλλοτε ως πρώτο συνθετικό θεωρείται το ρήμα ὄρνυμι (=κινώ, διεγείρω, παρορμώ, ορμώ προς τα εμπρός) και θέω (=τρέχω). Και οι δύο ετυμολογίες παραπέμπουν στην ιστορία της αρπαγής της από τον Βορέα.

Ο πατέρας της Ερεχθέας, αν και έταξε τη νεαρή κόρη στον Βορέα που την ερωτεύτηκε, στην πραγματικότητα ήθελε να την κρατήσει κοντά του ανύπαντρη, ώστε να τον φροντίζει στα γεράματά του. Τρεις φορές μηχανεύτηκε αναβολή του γάμου, με την πρόφαση ότι ήθελε να προετοιμάσει την κόρη του που στο μεταξύ είχε ερωτευτεί τον θεό. Όταν ο Βορέας αντιλήφθηκε τα τεχνάσματα, θύμωσε και αποφάσισε να κλέψει την κοπέλα. [Εικ. 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35]

Σύμφωνα με την εκδοχή του Σχολιαστή του Ομήρου (Οδ. ξ 533), η αρπαγή έγινε την ώρα που η πριγκίπισσα συμμετείχε σε λιτανεία προς τιμήν της Πολιάδος Αθηνάς στην Ακρόπολη κρατώντας καλάθι. Άλλοι παραδίδουν ότι έγινε την ώρα που η κόρη έπαιζε με ακόλουθές της και μάζευε λουλούδια κοντά στον Ιλισό –τυπική σκηνή αρπαγής κοριτσιού. Ο θεός τη μετέφερε στο Σαρπηδόνιο ακρωτήριο, κοντά στον ποταμό Εργίνο, στη Θράκη (σημερινό Bagase Burun), την τύλιξε μέσα σε ένα σύννεφο και ενώθηκε βίαια μαζί της. Από την ένωσή τους προέκυψαν οι δίδυμοι Βορεάδες Ζήτης και Κάλαης² , [Εικ. 36, 37] που πήραν μέρος στην Αργοναυτική Εκστρατεία και κυνήγησαν τις Άρπυιες, αλλά και άλλα παιδιά, ο Αίμος και ο Βούτης, ο Λυκούργος, η Χιόνη (θεά του χιονιού και μητέρα του Εύμολπου από τον Ποσειδώνα) και η Κλεοπάτρα (γυναίκα του Φινέα και μητέρα του Πλέξιπου και του Πανδίωνα).

Η αρπαγή της Ωρείθυιας από τον Βορέα ενέπνευσε αγγειογράφους, ο Αισχύλος έγραψε το ομώνυμο σατυρικό δράμα, από το οποίο σώζονται μερικά αποσπάσματα, και το ίδιο ισχύει για δράμα που συνέγραψε ο Σοφοκλής:

Ο Σοφοκλής, όταν ως τραγικός ποιητής μιλά για την Ωρείθυια, λέει ότι την άρπαξε ο Βορέας και τη μετέφερε «πάνω από τη θάλασσα ως τα πέρατα της γης και τις πηγές της νύχτας και το ξεδίπλωμα του ουρανού και [Υπερβόρεια] στον αρχαίο κήπο του Φοίβου». (Στρ. 7.3.1.14-18)

Ο Πλάτωνας αναφέρει κάπως ειρωνικά ότι ίσως υπάρχει μία λογική εξήγηση της ιστορίας: η Ωρείθυια μπορεί να έπεσε και να σκοτώθηκε στα βράχια του Ιλισού όταν φύσηξε μια δυνατή ριπή βοριά, και έτσι να ειπώθηκε ότι «την πήρε ο Βορέας» (Πλ., Φαίδρος 229b-d). Προσθέτει και μια άλλη εκδοχή, κατά την οποία η αρπαγή της Ωρειθυίας έγινε όχι στον Ιλισό αλλά στον Άρειο Πάγο, ενώ κατά άλλους έγινε στον ποταμό Βριλησσό (ή Βριληττό, το σημερινό ρέμα Χαλανδρίου). Στη λάρνακα του Κύψελου στην Ολυμπία παριστανόταν η αρπαγή της κόρης από τον Βορέα που ο καλλιτέχνης απεικόνισε με ουρές φιδιών στη θέση των ποδιών: Βορέας ἐστὶν ἡρπακὼς Ὠρείθυιαν—οὐραὶ δὲ ὄφεων ἀντὶ ποδῶν εἰσὶν αὐτῷ (Παυσ. 5.19.1).

Οι Αθηναίοι ανήγειραν στις όχθες του ποταμού ναό προς τιμή του, όχι μόνο γιατί τον θεωρούσαν γαμπρό τους αλλά και από ευγνωμοσύνη, γιατί κατέστρεψε όλες τις τριήρεις του περσικού στόλου, συνολικά τετρακόσια καράβια, στο ακρωτήριο Σηπιάς (Ηρ. 7.189· Παυσ. 1.19.5 και 8.27.14).

Βορέας και Πίτυς

Σύμφωνα με μια παράδοση, ο Βορέας ερωτεύτηκε τη Νύμφη Πίτυ, την οποία όμως ήθελε και ο Πάνας. Η προτίμηση της Νύμφης για τον Πάνα, προκάλεσε τη ζήλια του Βορέα που την έριξε κάτω από ένα βράχο. Τη λυπήθηκε η Γη και μεταμόρφωσε το σώμα της σε πεύκο. Σαν δέντρο πια χαίρεται να κοσμεί το μέτωπο του θεού της με στεφάνια από τα κλαδιά της, ενώ το χάιδεμα των κλαδιών της από το φύσημα του Βορέα προκαλεί τον θρήνο της. [Εικ. 38]

Άλλοι έρωτες. Απόγονοι

Τον Βορέα και τους άλλους ανέμους, τα αδέλφια του, ενίοτε τους φαντάζονταν ως θεούς σε σχήμα αλόγου. Με αυτή τη μορφή την άνοιξη ορμούσαν στις φοράδες και τις γονιμοποιούσαν. Τα άλογα που γεννιούνταν από αυτά τα ζευγαρώματα ήταν τα ταχύτερα και καλύτερα του είδους τους.

Λεγόταν, λοιπόν, ότι ο Βορέας πήρε τη μορφή αλόγου με μαύρη χαίτη και ενώθηκε με τις φοράδες του Εριχθόνιου, γιου του γενάρχη των Τρώων Δάρδανου, που έβοσκαν στα βοσκοτόπια του βουνού Ίδας της Τρωάδας. Από την ένωση αυτή γεννήθηκαν δώδεκα πουλάρια ανάλαφρα τόσο που δεν πατούσαν στη γη, τα στάχυα δεν έσπαγαν ούτε λύγιζαν στο πέρασμά τους και η θάλασσα δεν ρυτίδωνε όταν κάλπαζαν στην επιφάνειά της (Όμ., Ιλ. Π 219-229). Ενώθηκε και με μια Ερινύα και απέκτησε τα τέσσερα άλογα του Άρη, τον Αίθωνα, τον Κόναβο, τον Φλόγιο και τον Φόβο (Κόιντος Σμ. 8.241 κ.ε.). Και από μιαν Άρπυια απέκτησε άλλα δυο άλογα, τον Ξάνθο και την Ποδάργη, που τα χάρισε στον πατέρα της Ωρείθυιας για να τον κατευνάσει ή ως προίκα επειδή απήγαγε την κόρη του (Νόνν. 37.155-161). Φυσικά, οι μύθοι αυτοί μπορεί να δημιουργήθηκαν, για να αιτιολογηθεί η μεγάλη ταχύτητα των συγκεκριμένων αλόγων.

Κόρες δικές του, ή του Ωκεανού, λογαριάζονταν και οι έξι Αύρες, προσωποποιήσεις των ήπιων ανέμων, καθώς και τρεις υπερβόρειες Νύμφες, η Ούπις ή Ώπις, η Λοξώ και η Εκαέργη ή Εκαέργα, συνοδοί της θεάς Άρτεμης.

Σύμφωνα με τον Αιλιανό (π. ζώων 11.1), η Χιόνη δεν ήταν κόρη του Βορέα αλλά γυναίκα του από την οποία απέκτησε τρία παιδιά που είχαν ύψος έξι πήχεις (περίπου δέκα μέτρα). Αυτοί έγιναν ιερείς του Απόλλωνα στη χώρα των Υπερβορείων, οι οποίοι τελούσαν τη νενομισμένη ιερουργία, δηλαδή καλούσαν τους κύκνους από τα Ριπαία όρη και με το πέταγμά τους καθήραν τον ναό του θεού, μέχρι που προσγειώνονταν τον περίβολο, πολλοί και πανέμορφοι.

Η τιμωρία του Φινέα

Στον Βορέα αποδίδεται, κατά μία εκδοχή, και η τύφλωση του Φινέα ως τιμωρία για την πράξη του να βγάλει τα μάτια των παιδιών που ο Θρακιώτης μάντης είχε αποκτήσει από την κόρη του θεού Κλεοπάτρα, παρασυρμένος από τη μητριά τους, τη δεύτερη γυναίκα του.

Βορέας και Λητώ

Όταν ο Πύθωνας έμαθε ότι η Λητώ ήταν έγκυος από τον Δία, την ακολούθησε για να τη σκοτώσει. Όμως με εντολή του Δία ο Βορέας μετέφερε τη Λητώ μακριά, την πήγε στον Ποσειδώνα, ο οποίος την προστάτεψε, τη μετέφερε στο νησί Ορτυγία και το κάλυψε με κύματα. (Ψευδο-Υγίνος 140)

Αλλά και οι κόρες του, οι τρεις υπερβόρειες Νύμφες, η Ούπις ή Ώπις, η Λοξώ και η Εκαέργη ή Εκαέργα, υπήρξαν οι πρώτες που έφεραν δώρα στη νεογέννητη Άρτεμη και υπήρξαν συνοδοί της, λατρεύονταν μάλιστα ως ημίθεες στη Δήλο. Δεν αποκλείεται, βέβαια, τα ονόματα των παρθένων αυτών να είναι επίθετα της Άρτεμης που υποστασιοποιήθηκαν, οπότε και αναζητήθηκε ένα γενεαλογικό δέντρο γι’ αυτές.

Βορέας και Ήλιος

Ο τεσσαρακοστός έκτος μύθος του Αισώπου αφηγείται μια ιστορία διαμάχης ανάμεσα στον Βορέα και τον Ήλιο για τον ποιος από τους δυο ήταν ισχυρότερος από τον άλλο. Συμφώνησαν να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους σε έναν ταξιδιώτη και να δοκιμάσουν ποιος θα μπορούσε να τον ξεγυμνώσει από τα ρούχα του. Πρώτος όρμησε ο Βορέας, στροβιλίστηκε με μανία γύρω από τον άνθρωπο, γιατί νόμιζε ότι με αυτόν τον τρόπο θα τον έκανε να χάσει τα ρούχα του. Όμως όσο πιο πολύ φυσούσε τόσο περισσότερο ο ταξιδιώτης έσφιγγε γύρω από το σώμα του τα ρούχα του για να προστατευθεί. Ύστερα ήρθε η σειρά του Ήλιου. Στην αρχή έριξε τις αχτίδες του απαλά πάνω στον ταξιδιώτη, ο οποίος άρχισε να χαλαρώνει το σφίξιμο των ρούχων· ύστερα, όσο ο Ήλιος έλαμπε και έκαιγε όλο και πιο πολύ, άρχισε να τα βγάζει ένα ένα, μέχρι που γδύθηκε τελείως για να μπορέσει να δροσιστεί σε ένα ποτάμι.

Και ο Αίσωπος καταλήγει με το επιμύθιο ότι η πειθώ έχει καλύτερα αποτελέσματα από τη βία.

Ναοί και τιμές

Ναό προς τιμή του ανήγειραν και οι Μεγαλοπολίτες της Αρκαδίας, καθιέρωσαν και ετήσιες γιορτές προς τιμή του, γιατί τους βοήθησε στον αγώνα τους εναντίον των Σπαρτατών (Παυσ. 8.36.3). Ναός του υπήρχε και στους Θούριους, γιατί ευεργέτησε την πόλη πνέοντας από βορρά και καταστρέφοντας τον στόλο του τύραννου Διονύσου των Συρακουσών που επιτέθηκε εναντίον τους με τριακόσια πλοία επανδρωμένα με οπλίτες. Έτσι, οι κάτοικοι των Θουρίων τον αναγνώρισαν ως πολίτη της πόλης τους και καθιέρωσαν γιορτές προς τιμή του (Αιλ., Ποικ. Ιστ. 12.61).

Άντρο του, εκτός από την περιοχή του Αίμου όπου κατοικούσε, έδειχναν και στη Σκυθία και κοίτη του στον Καύκασο.

Παραλλαγή

Σύμφωνα με μια παραλλαγή, ο Βορέας ήταν άρχοντας Θρακιώτης και τα παιδιά του ονομάστηκαν Βορεάδες από τον βόρειο τόπο της καταγωγής τους (Σχ. Πίνδ. Π. 4.324).