Η ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

(ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΥΡΤΑΤΑ: ΚΑΤΑΚΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ)

Πρώτη δημοσίευση στην εφημερίδα ΗΜΕΡΗΣΙΟΣ ΚΗΡΥΚΑΣ της Λάρισας(27-2-2003)

Του Νίκου Παύλου

Η ύστερη αρχαιότητα είναι μία γοητευτική εποχή που τα τελευταία χρόνια δείχνει να ενδιαφέρει πολλούς ερευνητές. Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι είναι αφετηρία σημαντικών αλλαγών στη θρησκεία, στην πολιτική και στον τρόπο σκέψης που σημαδεύουν τους μετέπειτα αιώνες και εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να έχουν άμεση σχέση με το ανθρώπινο status. Η περίοδος λοιπόν ανάμεσα στο 2^ο και τον 7^ο αιώνα μ.Χ. είναι ο χρόνος δημιουργίας πραγματικοτήτων που επηρεάζουν όχι μόνο τον μεσογειακό κόσμο αλλά όλη την ανθρωπότητα. Για απόδειξη των παραπάνω αρκεί να αναφερθούν μόνο δύο γεγονότα εκείνης της εποχής: η εδραίωση του Χριστιανισμού στην αυτοκρατορία του Μ. Κωνσταντίνου και η εμφάνιση του Ισλάμ.

Παράλληλα πολλά είναι τα στοιχεία που επιτρέπουν τις συγκρίσεις ανάμεσα στην ύστερη αρχαιότητα και στη σημερινή εποχή και που αναδεικνύουν ενδιαφέρουσες ομοιότητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κυρίαρχο, για πολλούς, σήμερα, ρεύμα του μεταμοντερνισμού, που επιτρέπει την συμπόρευση των πλέον ετερόκλητων στοιχείων, θυμίζει φαινόμενα της ύστερης αρχαιότητας, κατά τα οποία ακραίες μορφές ανορθολογισμού συμπορεύονταν με σπουδαία πνεύματα που επιχειρούσαν να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα με τρόπο έλλογο.

Σημαντικός μελετητής την ύστερης αρχαιότητας –και όχι μόνο– είναι ο καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Δημήτρης Κυρτάτας. Το έργο του, πολλαπλώς χρήσιμο και σημαντικό, καλύπτει απόλυτα τον αρχαίο κόσμο και δίνει απαντήσεις σε ζητήματα που ανακύπτουν από τη εξέτασή του. Αναφέρονται ενδεικτικοί τίτλοι βιβλίων του: «Δούλοι, δουλεία και δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής», «Επίκρισις. Η κοινωνική δομή των χριστιανικών κοινοτήτων από τον πρώτο έως το»ν τρίτο αιώνα», «Παιδαγωγός: Η ηθική διαπαιδαγώγηση στην ύστερη ελληνική αρχαιότητα», «Η Αποκάλυψη του Ιωάννη και οι επτά εκκλησίες της Ασίας», «Χολός γυναικός και άλλες ιστορίες από τον ερωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων», «Ιερείς και προφήτες: Η παραγωγή και διαχείριση του δόγματος στον πρώιμο χριστιανισμό» . Ταυτόχρονα ο ίδιος έχει επιμεληθεί σημαντικές εκδόσεις, όπως «Όψις ενυπνίου: Η χρήση των ονείρων στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα», «Η μετάδοση της γνώσης στην αρχαιότητα», «Τα εσόμενα: Η αγωνία της πρόγνωσης τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες», κ.ά.

Με το πρόσφατο βιβλίο του, ο καθηγητής επιχειρεί μία ακόμη προσέγγιση και ερμηνεία της αρχαιότητας. Ο τίτλος του έργου είναι «Κατακτώντας την Αρχαιότητα: Ιστοριογραφικές διαδρομές» (εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, Νοέμβρης 2002). Όπως τονίζεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου «ο Δημήτρης Κυρτάτας υποστηρίζει ότι στην εποχή της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης, ο τρόπος θεώρησης της αρχαιότητας τείνει και πάλι να αλλάξει. Αντί να υπογραμμίζονται τα μεμονωμένα επιτεύγματα των Ελλήνων και οι εσωτερικές τους σχέσεις, το ενδιαφέρον στρέφεται περισσότερο στη γενικότερη συνεκτίμηση του μεσογειακού κόσμου και μάλιστα στο ακόμη ευρύτερο πλαίσιο των ανατολικών πολιτισμών».

Σημαντικές είναι οι αναφορές και οι επισημάνσεις του συγγραφέα. Εξηγεί γιατί ταιριάζουν καλύτερα στο σημερινό ενδιαφερόμενο για την αρχαία ιστορία, ιστορικοί όπως ο Πολύβιος και ο Ηρόδοτος. Ο πρώτος με την απαισιόδοξη θεώρηση του ιστορικού γίγνεσθαι θέτει έναν προβληματισμό ενδιαφέροντα για τον ερευνητή της σημερινή πραγματικότητας, ενώ ο δεύτερος στην Ιστορία του δεν περιορίστηκε μόνο στην καταγραφή των «πολιτικών» γεγονότων αλλά θεώρησε σημαντικό να περιγράψει τα έθιμα και τις θρησκευτικές δοξασίες των γνωστών του λαών, τονίζοντας έτσι ότι η ιστορία είναι μία σφαιρική επιστήμη που ενδιαφέρεται για όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Πολλαπλώς χρήσιμη είναι η ενότητα « Η κατάκτηση της αρχαίας ελληνικής ιστορίας από τον νέο ελληνισμό». Οι πρώτοι που ανέδειξαν την αρχαία ιστορία ήταν τα μέλη της ευρωπαϊκής διανόησης. Οι Νεοέλληνες κατόπιν αρχίζουν να ενδιαφέρονται για την αρχαία ελληνική ιστορία. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε η εμμονή στη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, τόσο από έλληνες διανοητές όσο και από την Εκκλησία που ενδιαφερόταν για την κατανόηση της διδασκαλίας των Πατέρων. Αυτό όμως δε σήμαινε (το 18^ο-19^ο αιώνα) και ενασχόληση με το έργο αρχαίων ελλήνων ιστορικών ή με την αρχαία ελληνική ιστορία. Το κεφάλαιο συνεχίζεται με καίριες παρατηρήσεις για την αρχαία ελληνική ιστορία στη νεοελληνική παιδεία, την εχθρότητα προς το Βυζάντιο από το τέλος του 18^ου αιώνα, εξαιτίας των θεωρήσεων κυρίως του Γίββωνα, τους Μακεδόνες, τους Μυκηναίους στη σκέψη των νεοελλήνων κ.ά.

Οι υπόλοιπες ιστοριογραφικές διαδρομές του βιβλίου του Δημήτρη Κυρτάτα αναδεικνύουν πτυχές του αρχαίου κόσμου καθώς και τους τρόπους θεώρησής του από το σημερινό άνθρωπο. Χαρακτηριστικοί είναι οι παρακάτω τίτλοι ενοτήτων του βιβλίου: «Ιστορικές πηγές και θεωρητικά συμπεράσματα», «Ιδεατοί τύποι και κοινωνικά φάσματα», «Τα πολιτισμικά σύνορα των Ελλήνων», «Ο ταξικός αγώνας στην αρχαιότητα», «Η ανακάλυψη της ύστερης αρχαιότητας», «Η μελέτη της αρχαιότητας: Ένας απολογισμός της εικοσαετίας 1980-2000».

Το βιβλίο «Κατακτώντας την Αρχαιότητα: Ιστοριογραφικές διαδρομές» τονίζοντας τη θέση που κατέχει ο αρχαίος κόσμος στη σκέψη του σημερινού ανθρώπου, και κυρίως του Νεοέλληνα, εισάγει ποικίλο προβληματισμό, χρήσιμο σε όλους, αρχαιολάτρες και μη. Μας βοηθάει, ακολουθώντας τη σκέψη του συγγραφέα, να μάθουμε πως κατακτήθηκαν οι σημερινές μας γνώσεις για την ελληνική αρχαιότητα, που, ενώ χρονικά φαντάζει μακρινή, στην ουσία μάλλον στέκει δίπλα μας και φανερώνεται σε πολλές πτυχές, ακόμη και της καθημερινότητάς μας.