Λύκειο των Ελληνίδων: «Προς εξυπηρέτησιν της προόδου του φύλου των»

Στις 8 Μαρτίου 1887 κυκλοφορεί στην Αθήνα το πρώτο φύλλο της «Εφημερίδος των κυριών». Διευθύντρια, η λογία Καλλιρρόη Παρρέν (1861-1940), πρώην δασκάλα του ελληνικού παρθεναγωγείου της Οδησσού. Η κρητικής καταγωγής Καλλιρρόη Σιγανού, μετέπειτα σύζυγος του Ιωάννη Παρρέν, πρώτου διευθυντή του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων, αποσκοπεί, με την έκδοση ενός εβδομαδιαίου φύλλου για γυναίκες, με συντάκτριες γυναίκες, στην καλλιέργεια του πνευματικού επιπέδου της Ελληνίδας.

Είναι ένας αγώνας για την ανάπτυξή της που πρέπει η γυναίκα να αναλάβει μόνη της, σημειώνει στο εκδοτικό της σημείωμα, γιατί ο άνδρας αδιαφορεί για τη μόρφωσή της «και εν τω εγωισμώ αυτού εν μόνον βλέπει, εν επιθυμεί και θέλει, την δουλικήν της γυναικός υποταγήν εις τα νεύματά του».

Η Ιστορία του γυναικείου κινήματος στην Ελλάδα περνάει από την προσωπικότητα αυτής της αποκαλούμενης «συνετής αποστόλου της γυναικείας χειραφεσίας» και δύο κύριες δράσεις της, την κυκλοφορία της «Εφημερίδος των κυριών», του θεωρητικού οπλοστασίου της, και του Λυκείου των Ελληνίδων (ΛτΕ), μιας λέσχης αποκλειστικά για γυναίκες, στα πρότυπα των ευρωπαϊκών Lyceum Clubs, στο οποίο αφιερώθηκε μετά την παύση της «Εφημερίδος» το 1917 και μέσω του οποίου προσπάθησε να στηρίξει τις διεκδικήσεις της γυναίκας της εποχής της.

Μόρφωση, εργασία και ψήφος

Το ΛτΕ ιδρύεται το 1911 και σκοπός του είναι, όπως αποτυπώνεται στο καταστατικό του, «ο μεταξύ των γυναικών των γραμμάτων, των επιστημών και των τεχνών και εν γένει των ανωτέρας αναπτύξεως κυριών σύνδεσμος προς εξυπηρέτησιν της προόδου του φύλου των». Για το διεθνές γυναικείο κίνημα, το 1911 σηματοδοτεί τον πρώτο εορτασμό μιας Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας στην Αυστρία, τη Δανία, τη Γερμανία και την Ελβετία.

Υπολογίζεται πως περισσότερες από ένα εκατομμύριο γυναίκες (μαζί και άνδρες) συμμετείχαν σε συλλαλητήρια στις 19 Μαρτίου διεκδικώντας ισότητα, ψωμί και εργασία και ψήφο για τις γυναίκες. Στην Ελλάδα, η Καλλιρρόη Παρρέν προτάσσει τη μόρφωση και την εργασία ως τα δύο βασικά όπλα της γυναίκας στον δρόμο για τη χειραφέτησή της. Με τέσσερα αρχικά τμήματα (Φιλολογικό, Επιστημονικό, Παιδαγωγικό, Καλλιτεχνικό), το ΛτΕ θα εργαστεί προς αυτόν τον σκοπό, συντάσσοντας παράλληλα και υποβάλλοντας στην πολιτεία σχέδια παιδαγωγικών μεταρρυθμίσεων και νομοθεσίες προστατευτικές για τις γυναίκες και τα παιδιά.

Από το 1914 ο σκοπός του σταδιακά διευρύνεται με την «ενίσχυσιν της εις πάντα κλάδον εργαζομένης γυναικός», τον «διαφωτισμό της μητέρας εις τα καθήκοντα και τον προορισμό της», την «προστασία των μητέρων και των παιδιών των απόρων λαϊκών τάξεων» και την «αναγέννησιν και διατήρησιν των ελληνικών εθίμων και παραδόσεων, ως ελληνικών χορών, ασμάτων, εθνικών ενδυμασιών, κ.λπ.». Τα μέσα υλοποίησης των σκοπών, ποικίλα: λειτουργούν αναγνωστήρια και δανειστική βιβλιοθήκη, διοργανώνονται διαλέξεις και μαθήματα και προσφέρεται – στο ιδρυθέν το 1916 Ερασιτεχνικό τμήμα – εργασία σε άπορες γυναίκες, οι οποίες αντί ημερομισθίου και τροφής κατασκευάζουν κούκλες ντυμένες με εθνικές ενδυμασίες.

Από την εορτή του Σταδίου το 1925. Τότε χορεύτηκαν για πρώτη φορά αρχαιοπρεπείς «ρυθμικοί χοροί» (διδασκαλία Μαρί Ραϋμόν). Φωτογραφικό Αρχείο Λυκείου Ελληνίδων

Συνέδριο και ρήξη

Ξεχωριστή θέση στην Ιστορία του ΛτΕ έχει η διοργάνωση του Α΄ Εθνικού Γυναικείου Συνεδρίου το 1921, μια ιδέα της Παρρέν, η οποία είχε συμμετάσχει σε διεθνή γυναικεία συνέδρια στο Σικάγο, στο Παρίσι κ.α. Το Νομοθετικό τμήμα του ΛτΕ επεξεργάζεται προτάσεις νομοθετικών μεταρρυθμίσεων σχετικά με τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών που απασχολούν τον δημόσιο διάλογο, ενώ διοργανώνονται ομιλίες για τα δικαιώματα και τη νομική θέση της γυναίκας.

Μαρτυρίες στο Ιστορικό Αρχείο του ΛτΕ, εντάλματα πληρωμών των τυπογράφων για την εκτύπωση προγραμμάτων και προσκλήσεων, και η αλληλογραφία της προέδρου Παρρέν με γυναίκες σε όλη την Ελλάδα στις οποίες ζητεί να συστήσουν παραρτήματα, να χαρτογραφήσουν τη γυναικεία κίνηση στην περιοχή τους και να την παρουσιάσουν στο συνέδριο αποτυπώνουν τη μεθοδική προετοιμασία του συνεδρίου, από το οποίο όμως θα απουσιάζουν δύο νεαρά και μαχητικά γυναικεία σωματεία, ο Σύνδεσμος Ελληνίδων υπέρ των Δικαιωμάτων της Γυναικός και το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων Γυναικών.

Θα είναι η αφορμή να έρθουν στην επιφάνεια οι διαφορές των γυναικείων οργανώσεων και η ρήξη του ΛτΕ με τις νεότερες οργανώσεις. Η επετειακή εικονογραφημένη έκδοση Το Λύκειον των Ελληνίδων. 100 χρόνια (επιμ. Εφη Αβδελά, συντον. Νίκος Ανδριώτης, εκδ. Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, 2010) εκθέτει αναλυτικά μια διαδρομή που μετακινείται, προτάσσοντας στους σκοπούς του σωματείου τη διατήρηση των παραδόσεων και σφραγίζεται και από τις ιδεολογικές και πρακτικές επιλογές της επόμενης προέδρου του ΛτΕ, Αννας Τριανταφυλλίδου, η οποία, τρέφοντας συμπάθεια στο μεταξικό καθεστώς αλλά και στον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό, θα απομακρυνθεί από την κατεύθυνση «εθνικού φεμινισμού» της Παρρέν.

Επιβιώνοντας στο τρικυμιώδες περιβάλλον του α΄ μισού του 20ού αιώνα, μέσα από οπισθοδρομήσεις και εκσυγχρονισμούς, το ΛτΕ δραστηριοποιείται πλέον σε 56 Παραρτήματα στην Ελλάδα, από την Κάρπαθο ως τη Δράμα, διατηρώντας και Γραφεία στο εξωτερικό, από την Αλεξάνδρεια ως τις Βρυξέλλες και την Ατλάντα των ΗΠΑ.

Ενδυμασία «Αθηναίας νύφης». Ο κεφαλόδεσμος αποτελεί κατασκευή βασισμένη στη λιθογραφία «Ελληνικός γάμος στην Αθήνα» του Louis Dupre

Αλληλεγγύη και ενσωμάτωση

Ισα δικαιώματα για όλες τις γυναίκες και τα κορίτσια, ελπίδα, ανθεκτικότητα, ενδυνάμωση, αλληλεγγύη είναι τα σημερινά προτάγματα των Ηνωμένων Εθνών για την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, που καθιερώθηκε επίσημα το 1975. Στη σύγχρονη Ελλάδα το ΛτΕ γίνεται σημείο αναφοράς και για τη γυναίκα που προέρχεται από ποικίλα διαπολιτισμικά περιβάλλοντα, ξαναπιάνοντας το νήμα της αρχικής του δέσμευσης στη βελτίωση της θέσης της γυναίκας.

«Στην πατρίδα μου ήμουν καθηγήτρια φιλόλογος. Στην Ελλάδα είμαι καθαρίστρια σε εστιατόριο. Εργάζομαι εδώ δέκα χρόνια. Δέκα χρόνια το οικογενειακό τιμόνι είναι στα χέρια μου. Κουβαλάω έναν σύζυγο και δύο κορίτσια. Η Πηνελόπη έγινε Οδυσσέας» λέει η πενηνταπεντάχρονη Γκαλίνα από τη Βουλγαρία, «μια κουρασμένη Πηνελόπη». Η Λουίζα από την Αλβανία εξομολογείται πόσο δύσκολη ήταν η προσαρμογή στην Ελλάδα το 1997: «Επρεπε να ζήσω μέσα σε ένα σπίτι και να βγάζω το μεροκάματο, ενώ δεν ήξερα τη γλώσσα. Πολλές φορές απαντούσα «ναι» χωρίς να καταλαβαίνω τι μου έλεγαν».

Για την Αλα από την Πολωνία σημαντικό είναι «να είμαι κυρία του εαυτού μου, αυτό για μένα είναι πάνω απ’ όλα! Πιστεύω πως αν η γυναίκα σκέπτεται έτσι, μπορεί να κάνει πολλά πράγματα μέσα στην κοινωνία». Η έκδοση Θέλω κι εγώ να μιλάω ελληνικά… (επιμ. Αννα Μιχοπούλου, εκδ. Λύκειο Ελληνίδων / Ιστορικό Αρχείο, 2013), ένα ανθολόγιο κειμένων από τα μαθήματα ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού για γυναίκες ομογενείς και αλλοδαπές που διεξάγει συστηματικά το ΛτΕ από το 1998, αποτυπώνει με εύγλωττη αμεσότητα τις αλλαγές στη σύνθεση της ελληνικής κοινωνίας των τελευταίων δεκαετιών.

Η θέση της γυναίκας, ειδικά εκείνων που προέρχονται από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, μοιάζει να μην έχει αλλάξει πάρα πολύ από το 1911, με την εκπαίδευση να αποτελεί κύριο μοχλό χειραφέτησης, όπως στην εποχή που η Παρρέν θέσπιζε τα Κυριακά Σχολεία. Απέναντι σε αυτές τις ιστορίες των αλλοδαπών γυναικών, η αφήγηση της Σοφίας, κόρης ελληνίδας μετανάστριας στη Γερμανία στις δεκαετίες 1960-1970, που μεγάλωσε τα παιδιά της καθαρίζοντας κτίρια και ράβοντας ακατάπαυστα, που δημοσιεύεται ως κατοπτρική αντανάκλαση μιας κοινής εμπειρίας, υπογραμμίζει τη σημασία της γυναικείας αλληλεγγύης για την ανάπτυξη και την κοινωνική ενσωμάτωση της γυναίκας μακριά από εθνικές διακρίσεις.

Ενδυμασία, παράδοση και μνήμη

Ενα ζεστό βράδυ του περασμένου Οκτωβρίου, Aθηναίοι και ξένοι επισκέπτες παρακολουθούν στο Ηρώδειο την παράσταση μπαλέτου «Zorba the Greek Ballet», με μουσική Μίκη Θεοδωράκη και χορογραφία του Αμερικανού Λόρκα Μασίν. Χορευτές του ΛτΕ, ντυμένοι με παραδοσιακές κρητικές φορεσιές, με τα μαύρα στιβάνια να κινούνται με δαιμονική ταχύτητα στα βήματα του πηδηχτού χορού και τις βράκες να ανεμίζουν, συναντούν στη σκηνή τους κλασικούς χορευτές· οι θεατές εκστασιάζονται.

Για το ελληνικό κοινό, οι παραστάσεις ελληνικών παραδοσιακών χορών του ΛτΕ στο Ηρώδειο, παλαιότερα και σε συνεργασία με τον ΕΟΤ, αποτελούν οικείο θέαμα από το 1962, καταλήγοντας στην ταύτιση στη συνείδηση του μεταπολεμικού κοινού του ΛτΕ με τους παραδοσιακούς χορούς, τις τοπικές φορεσιές και τα φεστιβάλ εθνικών χορών.

Η ιματιοθήκη του ΛτΕ με αυθεντικές τοπικές φορεσιές και κοσμήματα, η οποία εξελίχθηκε το 1988 στο Mουσείο Iστορίας της Eλληνικής Ενδυμασίας, με 25.000 αντικείμενα, ξεδιπλώνει μια αφήγηση για τη σχέση της Ελληνίδας με τον τόπο της (ορεινές, νησιωτικές φορεσιές), για τις ασχολίες και την καθημερινότητά της (αγροτική ζωή, αστικό περιβάλλον), για τις τελετουργίες της χαράς (νυφιάτικες) και του πένθους (για χήρες).

Ανάμεσά τους και αντίγραφα μινωικών, αρχαϊκών και βυζαντινών ενδυμάτων, που δημιουργήθηκαν στις αρχές 20ού αιώνα για να «ντύσουν» τα δημοφιλή ταμπλό βιβάν της εποχής και τις εμφανίσεις των μελών του ΛτΕ στις γιορτές στο Στάδιο. Αλλωστε, αφετηριακός πυρήνας της συλλογής είναι οι φορεσιές που ζήτησε να της δανείσουν η Kαλλιρρόη Παρρέν για να καλυφθούν οι ενδυματολογικές ανάγκες των πρώτων χορευτικών εμφανίσεων του ΛτΕ στη γιορτή των Ανθεστηρίων του 1911.

Η λαογραφική πληροφορία συλλέχθηκε μεθοδικά μέσα στα χρόνια, κάποιες φορές αποστέλλοντας σε πόλεις και χωριά κούκλες με την παράκληση να ντυθούν με τη φορεσιά του τόπου. Ξεχωριστή είναι η συλλογή από πορσελάνινες κούκλες της Βασίλισσας Ολγας, την οποία δώρισε στο Μουσείο. Οι περιοδικές εκθέσεις, η έκδοση Οι κούκλες της Βασίλισσας Ολγας (επιμ. Ελένη Αθ. Τσαλδάρη, Χαρά Δένδια, εκδ. ΛτΕ, 2013) και τα ετήσια Ημερολόγια του ΛτΕ αποτυπώνουν την εξέλιξη του κώδικα ενδυματολογικής επικοινωνίας της Ελληνίδας και μια επιτέλεση της ταυτότητάς της μέσα στον χρόνο καταλήγοντας στη μόδα της εποχής μας και στα αξεσουάρ της πρόσφατης πανδημίας.

«Αξιοσημείωτη υπηρεσία»

Μια επιστολή του Μέιναρντ Οουεν Ουίλιαμς, πρώτου ξένου ανταποκριτή της National Geographic Society, που απόκειται στο Ιστορικό Αρχείο του ΛτΕ, επισημαίνει από νωρίς τη σημασία της ιματιοθήκης αυτής: «Διατρέχοντας τις φωτογραφίες που πήρα με την ευγενική συνεργασία σας στην περασμένη άνοιξη βλέπω δύο ενδυμασίες που δεν μπορώ να ταυτίσω» γράφει (11/1/1929) στην Καλλιρρόη Παρρέν.

Εσωκλείει τις φωτογραφίες και παρακαλεί «να σημειώσετε στο πίσω μέρος τα τοπωνύμια των περιοχών από όπου προέρχονται οι ενδυμασίες και να μου αποστείλετε τις φωτογραφίες το συντομότερο δυνατόν, καθώς ενδέχεται να χρησιμοποιηθούν σε προσεχές τεύχος του περιοδικού «National Geographic», και γνωρίζω πόση προσοχή δίνετε στην ταύτιση των φορεσιών, των οποίων η συλλογή και η διατήρηση από το Λύκειο των Ελληνίδων αποτελεί αξιοσημείωτη υπηρεσία προς την Ελλάδα καθώς και προς όλους τους μελετητές της χώρας και του λαού σας».