Πασχάλης Κιτρομηλίδης στο ΒΗΜΑ: «Δεν είναι όλα σχετικά, δεν επιτρέπονται όλα»

O Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ακαδημαϊκός εδώ και μερικά χρόνια, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, μας υποδέχθηκε τις προάλλες στην οικία του με αφορμή την κυκλοφορία του εντυπωσιακού τόμου Η Ελληνική Επανάσταση: Κριτικό Λεξικό από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, τον οποίο συνεπιμελήθηκε με τον (επίσης ακαδημαϊκό εσχάτως) Κωνσταντίνο Τσουκαλά.

Σαράντα έξι άρθρα γραμμένα από τριάντα εννέα ειδικούς επιστήμονες διερευνούν όλες τις εκφάνσεις των σύνθετων φαινομένων που διαμόρφωσαν το 1821 στο διεθνές πλαίσιο της Εποχής των Επαναστάσεων (1776-1848).

«Κάποτε υπήρξα νέος κι εγώ» δήλωσε χαριτολογώντας στην εφημερίδα ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης και είχε λόγο να το επισημάνει. «Καλλιέργησα έντονα το ενδιαφέρον μου για τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 ήδη από τα παιδικά μου χρόνια. Μια φορά στη Λευκωσία, πρέπει να ήμουν στην Ε΄ Δημοτικού, μας είχαν πάει με το σχολείο σε έναν κινηματογράφο, στο Παλάς, να δούμε την «Ιστορία δύο πόλεων», μια ασπρόμαυρη ταινία βασισμένη στο εμβληματικό μυθιστόρημα του Τσαρλς Ντίκενς. Ακόμα θυμάμαι εικόνες, σκηνές…

Εκτοτε, καθώς οι γονείς μου ήταν φιλόλογοι και είχαμε πάντοτε πολλά βιβλία στο σπίτι, άρχισα να διαβάζω ό,τι αναφερόταν στη Γαλλική Επανάσταση, ακόμα και στην καθαρεύουσα. Το ενδιαφέρον μου δεν ατόνησε ποτέ, διευρύνθηκε μάλιστα όταν βρέθηκα για σπουδές στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής» εξήγησε ο ίδιος.

Γαλλικά δεν ήταν και τα πρότυπα για το «Κριτικό Λεξικό» της Ελληνικής Επανάστασης, κύριε Κιτρομηλίδη;

«Ναι, το Dictionnaire historique de la Révolution Française που επιμελήθηκε ο Αλμπέρ Σομπούλ και κυρίως το Dictionnaire critique de la Révolution Française που συνεπιμελήθηκαν ο Φρανσουά Φιρέ και η Μονά Οζούφ. To πρώτο ήταν η ματιά της Αριστεράς πάνω στο φαινόμενο και το δεύτερο ήταν η προσπάθεια να επανεξεταστούν τα πράγματα, να αναθεωρηθεί όλη η ιστοριογραφία που ήταν εμπνευσμένη από τον μαρξισμό σε σχέση με τη Γαλλική Επανάσταση, πλευρές της οι οποίες είχαν υποτιμηθεί, αγνοηθεί ή αποκλειστεί.

Από το 1989, με αφορμή τη συμπλήρωση των 200 ετών από τη Γαλλική Επανάσταση, ευρισκόμενος στο Παρίσι για ένα σημαντικό συνέδριο που διεξαγόταν στη Σορβόννη, επισήμως προσκεκλημένος από τον πρόεδρο Φρανσουά Μιτεράν και εγώ, άρχισα να σκέφτομαι ότι θα ήθελα μια μέρα να κάνουμε και εμείς ένα τέτοιο Κριτικό Λεξικό για την Ελληνική Επανάσταση.

Την περίοδο 2016-2017, εν όψει της δικής μας δισεκατονταετηρίδας, το πρότεινα στον τότε πρόεδρο του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, Κωνσταντίνο Τσουκαλά, και το 2021, μετά από χρόνια συστηματικής δουλειάς, βγήκε στην Αμερική η αγγλόφωνη έκδοση The Greek Revolution: A Critical Dictionary από τον Belknap Press του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.

Επίσημη ημέρα κυκλοφορίας υπήρξε η 25η Μαρτίου, κάτι που με γέμισε ικανοποίηση. Τώρα ήρθε η ώρα της ελληνικής έκδοσης του Κριτικού Λεξικού. Μια παλιά μου επιθυμία, επιστημονική και ανθρώπινη, εκπληρώνεται».

Το «Κριτικό Λεξικό», λέτε στη δοκιμιακή εισαγωγή σας, δεν αποτελεί μια νέα ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης. Τι είναι ακριβώς;

«Θελήσαμε να κάνουμε μια απογραφή των γνωστών δεδομένων και να προσφέρουμε μια πλήρη επισκόπηση της Ελληνικής Επανάστασης, με τα γεγονότα, τους τόπους, τα πρόσωπα, τους θεσμούς, τις ιδέες, τα πολλαπλά συμφραζόμενα, τις προσλήψεις και τις αντηχήσεις της.

Τα φαινόμενα, ιδίως στη γεωγραφική και κοινωνική τους εκδίπλωση, ακριβώς επειδή ο ελληνικός κόσμος ήταν τόσο ευρύς, υπήρξαν ιδιαιτέρως πολύπλοκα και σκοπός μας ήταν να βοηθήσουμε τον μέσο μορφωμένο και φιλομαθή συμπολίτη μας να τα πλησιάσει και να τα κατανοήσει.

Εχει ενδιαφέρον, λόγου χάριν, να δει κανείς τι συνέβη στη νήσο Σάμο (η οποία δεν πατήθηκε από οθωμανικό πόδι επί 10 ολόκληρα χρόνια) ή στην Κρήτη, για την οποία έχω γράψει το σχετικό λήμμα, η οποία συνιστά, μέσα από τις διαρκείς μαχητικές αναζωπυρώσεις της, μια ιδιότυπη επιβίωση της Εποχής των Επαναστάσεων μέχρι και τον 20ό αιώνα. Υπάρχει, μεταξύ των άλλων, και ένα κεφάλαιο για τον ρόλο των γυναικών που, ευρύτερα, δεν έχει αποτυπωθεί συστηματικά.

Γίνεται λόγος, επίσης, για τις αναγκαστικές μεταναστεύσεις και τις προσφυγικές ροές, την τύχη των αρχαιοτήτων, τους εμφυλίους πολέμους αλλά και ορισμένες συμβολικές διαστάσεις, τις οποίες δεν πρέπει να απορρίπτουμε με ευκολία γιατί συμβάλλουν στη συνοχή των κοινοτήτων και των εθνών. Κοντολογίς, το Κριτικό Λεξικό αποτελεί συμπυκνωμένη γνώση και ευκαιρία πολύπλευρου αναστοχασμού πάνω στη σπουδαία κληρονομιά της Ελληνικής Επανάστασης του 1821».

Σε ποιον βαθμό, επομένως, είναι το «Κριτικό Λεξικό» αναθεωρητικό;

«Εμείς δεν κάνουμε τους έξυπνους. Οι συγγραφείς έχουν διαβάσει εξονυχιστικά τις πηγές και με τα κείμενά τους καλούνται να απαντήσουν αν ισχύει, σε κάθε διαφορετική περίπτωση, η συμβατική αντίληψη για ένα θέμα ή αν αυτή χρειάζεται να αναθεωρηθεί. Δηλαδή, σταθμίζουν κριτικά τα επιμέρους πεδία που καλύπτουν (μέσα από μαρτυρίες και λογική επεξεργασία) και καταλήγουν σε μια «αντικειμενική» στο μέτρο του δυνατού μορφή των πραγμάτων.

Το ότι δεν μπορούμε να φτάσουμε σε μια πλήρη επιστημονική αντικειμενικότητα είναι σαφές. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι παραιτούμαστε, ούτε ότι εγκαταλείπουμε την προσπάθεια να προσεγγίσουμε, όσο είναι εφικτό, την αλήθεια. Σπεύδω να τονίσω ότι δεν είναι όλα σχετικά και επιπλέον ότι δεν επιτρέπονται όλα.

Αυτό οφείλουμε, να πούμε την ιστορία με το πραγματικό της περιεχόμενο, λαμβάνοντας υπ’ όψιν, βεβαίως, τόσο τους υποκειμενικούς παράγοντες όσο και τις αλλαγές που δεν σταματούν να συντελούνται στα ερμηνευτικά πλαίσια».

Σκέφτομαι, κύριε Κιτρομηλίδη, τις διαφορετικές προσεγγίσεις πάνω στην Ελληνική Επανάσταση, ας πούμε, καταχρηστικά, και τη φιλελεύθερη και τη μαρξιστική. Πρέπει οπωσδήποτε να είναι αντιτιθέμενες; Στο κρίσιμο «γιατί;» δεν πρέπει η απάντηση να είναι συνδυαστική;

«Δεν είναι κατ’ ανάγκην αντιτιθέμενες και δεν πρέπει να τις θεωρούμε εξ ορισμού αντιτιθέμενες. Η Ελληνική Επανάσταση, ο δεκαετής πόλεμος για την ανεξαρτησία, εκδηλώθηκε μετά το Συνέδριο της Βιέννης (1814-1815), στον απόηχο μιας σκοτεινής περιόδου στην Ευρώπη με καταστολή και βία.

Και παρά τις δυσκολίες, παρά τους εμφυλίους πολέμους που την έπληξαν, διότι κάθε επαναστατική διαδικασία γεννά de facto εμφυλίους πολέμους, ας μην το παραγνωρίζουμε αυτό, η Ελληνική Επανάσταση όχι μόνο κρατήθηκε ζωντανή, όχι μόνο άντεξε, αλλά και κατάφερνε διαρκώς να αναζωογονείται. Γιατί;

Εδώ αναδύεται το κρίσιμο ερώτημα. Διότι, ανεξαρτήτως του τι λέμε, είτε τα φιλελεύθερα είτε τα μαρξιστικά, εγώ πραγματικά το πιστεύω, δεν μπορώ να το εξηγήσω αλλιώς, είχε φτάσει το πλήρωμα του χρόνου για εκείνους τους ανθρώπους που έζησαν υπό τη δουλεία για τόσους αιώνες και, έχοντας αναπτυχθεί αρκετά μέσα στον 18ο αιώνα, αποφάσισαν να αποτινάξουν τον ζυγό τους. Και δικαιώθηκαν απολύτως.

Η απάντηση είναι, λοιπόν, η βούληση της ελληνικής κοινωνίας να απελευθερωθεί, με όλες τις αντιφάσεις και τις αντινομίες που ενυπάρχουν σε μια τέτοια φράση. Ασφαλώς, ευνοήθηκε από τα ναυτικά συμφέροντα της Αγγλίας, η οποία αποφάσισε τότε ότι η Ελλάδα έπρεπε να γίνει ανεξάρτητο κράτος. Ομως, καμία επανάσταση δεν πετυχαίνει αν δεν γίνεται αγώνας επί του πεδίου, δεν αρκεί μόνο η γεωπολιτική, εννοώ».

Και η Ρωσία; Δεν είναι ανυπόστατη, ιστορικά μιλώντας, η ρωσοφιλία στην Ελλάδα;

«Η ρωσοφιλία στην Ελλάδα, διαχρονικά, οφείλεται στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη που συμμερίζονται οι δύο λαοί. Επειδή ακριβώς οι Ρώσοι ήταν ορθόδοξοι, εθεωρείτο ipso facto ότι θα μας ευνοούσαν κιόλας. Αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, δεν είναι αλήθεια.

Ας θυμηθούμε τα Ορλοφικά (1770-1771). Βεβαίως, ο φιλελληνισμός της ρωσικής διανόησης και μέρους της κοινωνίας ήταν γνήσιος, αναφέρω ενδεικτικά τον Αλεξάντρ Πούσκιν. Πλην όμως, γενικότερα, η επίσημη αυτοκρατορική πολιτική ενδιαφερόταν μόνο να εκμεταλλεύεται το ορθόδοξο γένος ως έναν δούρειο ίππο μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για να προωθεί τις ιμπεριαλιστικές βλέψεις της Ρωσίας.

Αν οι Ελληνες ήταν χρήσιμοι για αυτούς τους σκοπούς σε δεδομένες φάσεις, εντάξει. Διαφορετικά, τα ξέρετε. Η ρωσοφιλία στην Ελλάδα συνεχίστηκε κατά τον 20ό αιώνα, κυρίως με όχημα την Αριστερά, λόγω της Τρίτης Διεθνούς και της Σοβιετικής Ενωσης. Και τη βλέπουμε και σήμερα με ποικίλες τροποποιημένες μορφές στους χώρους της πολιτικής και της Εκκλησίας».

Η Ελληνική Επανάσταση είναι ένα ακραιφνώς δυτικό φαινόμενο;

«Είναι μια σοβαρή ερώτηση αυτή. Θα έλεγα ότι σε μεγάλο ποσοστό, ναι, είναι δυτικό φαινόμενο, εκδήλωση της Εποχής των Επαναστάσεων, η οποία, ας μην το ξεχνάμε αυτό, αρχίζει στην Αμερική το 1776. Ωστόσο, διεθνείς και τοπικοί παράγοντες επικαθορίζουν πάντα τον χαρακτήρα μιας επανάστασης.

Η ελληνική κοινωνία τότε δεν ήταν δυτική, ήταν οθωμανική, αλλά ενυπήρχαν σε αυτή τέτοια στοιχεία λόγω της σταδιακής αυτοσυνειδησίας που ανέπτυξε με ορίζοντα ένα νέο συλλογικό «εμείς». Η ιδιαιτερότητα της διαχρονίας, η σύνδεση των νεότερων Ελλήνων με τους αρχαίους προγόνους τους, τους οδήγησε στην Ευρώπη, που ήταν το πρότυπο για εκείνα που πλέον αναζητούσαν. Ελευθερία, εθνική κυριαρχία, δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη.

Αυτά τα στοιχεία ήταν αρκετά ξεκάθαρα στο μυαλό και στην καρδιά των επαναστατημένων. Μια υπόδουλη θρησκευτική κοινότητα, ετερόκλητη, κατόρθωσε ομόθυμα να μετασχηματιστεί διά πυρός και σιδήρου σε ένα ελεύθερο έθνος και ένα ανεξάρτητο κράτος με τη δική του πνευματική ζωή. Αυτό είναι το επίτευγμα της Ελληνικής Επανάστασης».

Πώς αποτιμάτε εσείς, σήμερα, την επέτειο για τα 200 χρόνια;

«Δεδομένης της πανδημίας, εορτάστηκε αξιοπρεπώς. Δεν έγιναν υπερβολές, δεν υπήρξε περιττή ρητορική. Ευτυχώς αποκαταστάθηκε η εικόνα της, διότι το 1971, λόγω χούντας, η Ελληνική Επανάσταση είχε διασυρθεί. Η επέτειος όμως απέδωσε και γόνιμα επιστημονικά αποτελέσματα.

Οι ιστορικοί ασχολήθηκαν επιτέλους σοβαρά με το αντικείμενο, αναδείχθηκαν όψεις άγνωστες ή παραμελημένες ιδίως στο επίπεδο της κοινωνικής συγκρότησης, γράφτηκαν και εκδόθηκαν απαραίτητα βιβλία».