Χάμπερμας / Μπορεί να ξεφύγει η Ευρώπη από την αμερικανική ηγεμονία;

Ο διακεκριμένος φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας, σε μια πρόσφατη ομιλία του, περιγράφει μια Δύση βαθιά διχασμένη, μια Ευρώπη στρατηγικά εκτεθειμένη και μια παγκόσμια τάξη που μετατοπίζεται από την αμερικανική προς μια πολυπολική – και σε μεγάλο βαθμό αυταρχική – δομή.

Κεντρική θέση του είναι ότι η περαιτέρω πολιτική ενοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι «πιο ζωτικής σημασίας από ποτέ» για την επιβίωσή της».

Η αφετηρία: Παρακμή της αμερικανικής ηγεμονίας

Ο Χάμπερμας τοποθετεί την αρχή της παγκόσμιας αναδιάταξης όχι στον πόλεμο της Ουκρανίας, αλλά στην σταδιακή παρακμή των Ηνωμένων Πολιτειών ως υπερδύναμης του 20ού αιώνα. Η στροφή αρχίζει να γίνεται ορατή μετά τις 11 Σεπτεμβρίου 2001, όταν αλλάζει το κλίμα και νοοτροπία μέσα στην αμερικανική κοινωνία των πολιτών.

Κρίσιμος σταθμός, κατά τον ίδιο, είναι η ρητορική και η πρακτική της κυβέρνησης Τζορτζ Μπους και Ντικ Τσέινι, η οποία «ριζοσπαστικοποίησε» αυτή τη νέα νοοτροπία και την εδραίωσε θεσμικά. Ο Χάμπερμας αναφέρεται συγκεκριμένα:

• στον (Ρεπουμπλικανό πρώην πρόεδρος της Βουλής) Νιούτ Γκίνγκριτς, που μετασχημάτισε τις πρακτικές και τη στρατηγική του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, αλλά και την κοινωνική σύνθεση
• της εκλογικής του βάσης, ενισχύοντας την πόλωση,
• στην απογοήτευση από την εξωτερική πολιτική του Μπαράκ Ομπάμα, η οποία, αντί να αντιστρέψει την πορεία, επιτάχυνε την μεταμόρφωση του πολιτικού συστήματος των ΗΠΑ.

Η Κίνα, ο «Δρόμος του Μεταξιού» και οι νέες δυνάμεις

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία λειτουργεί, για τον Χάμπερμας, ως επιταχυντής της συνειδητοποίησης ότι η παγκόσμια τάξη έχει ήδη αλλάξει. Η εικόνα αποτυπώνεται παραδειγματικά σε μια σύνοδο διεθνή σύνοδο στη Νότια Κορέα: οι παραδοσιακοί σύμμαχοι των ΗΠΑ στρέφονται σε συμφωνίες με γείτονες που είναι πιο ουδέτεροι ή εξαρτημένοι από την Κίνα, δείχνοντας ότι δεν θεωρούν την Ουάσινγκτον αρκετά σταθερή .

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Σι Τζινπίνγκ παρουσιάζει το όραμα μιας «πολυπολιτισμικής παγκόσμιας κοινωνίας» υπό κινεζική ηγεσία. Η Κίνα, ιδίως μετά την ένταξή της στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, δεν επιδιώκει απλώς οικονομική άνοδο, αλλά – όπως υποστηρίζει ο Χάμπερμας – την αντικατάσταση του φιλελεύθερου διεθνούς εμπορικού καθεστώτος με μια σινοκεντρική παγκόσμια τάξη.

Εμβληματικό εργαλείο αυτού του σχεδίου είναι ο Νέος Δρόμος του Μεταξιού (Belt and Road Initiative): μια εκτεταμένη υποδομή θαλάσσιων και χερσαίων συνδέσεων που εξυπηρετεί όχι μόνο οικονομικούς αλλά και στρατηγικούς και πολιτικούς στόχους.

Ωφελημένες χώρες είναι η Ρωσία, το Πακιστάν, η Μαλαισία και η Ινδονησία, δηλαδή κράτη που αποκτούν πρόσβαση σε κινεζικά κεφάλαια και αγορές, αλλά μαζί με αυτά εγκλωβίζονται σε ένα δίκτυο εξάρτησης από το Πεκίνο.

Παράλληλα, ο Χάμπερμας παρατηρεί ότι εκτός από το δίπολο ΗΠΑ–Κίνας, και τρίτες δυνάμεις αναζητούν ρόλο: η Ινδία επιδιώκει παγκόσμια ισχύ, ενώ αναδύονται μεσαίες δυνάμεις όπως η Βραζιλία, η Νότια Αφρική και η Σαουδική Αραβία, που επιζητούν μεγαλύτερη ανεξαρτησία και ενισχύουν την ομάδα των BRICS.

Ο Τραμπ ως «μοντέλο» αποσυναρμολόγησης της δημοκρατίας

Κομβικό πρόσωπο στο σχήμα του Χάμπερμας είναι ο Ντόναλντ Τραμπ. Η επανεκλογή του, υποστηρίζει, δεν ήταν απλή εναλλαγή κυβέρνησης, αλλά βήμα προς «αποσυναρμολόγηση» του παλαιότερου φιλελεύθερου-δημοκρατικού καθεστώτος των ΗΠΑ.

Ο Χάμπερμας βλέπει τα αυταρχικά καθεστώτα αυτού του τύπου όχι ως «αποτυχημένες μεταβάσεις» από τον μετασοβιετικό χώρο, αλλά ως προδρόμους μιας κοινοβουλευτικά νομιμοποιημένης αποσυναρμολόγησης της παλιάς δημοκρατίας, προς ένα τεχνοκρατικά διοικούμενο, καπιταλιστικό μοντέλο εξουσίας.

Ενδεικτικές περιπτώσεις κατάχρησης εξουσίας από τον Τραμπ, όπως τις απαριθμεί ο ίδιος:

• Αφαίρεση νομοθετικών εξουσιών από το Κογκρέσο, μέσα από την επιθετική πολιτική δασμών,
• προσπάθειες περιορισμού της ανεξαρτησίας του Τύπου και του πανεπιστημιακού συστήματος,
• εκφοβισμός της αντιπολίτευσης με ανάπτυξη της Εθνικής Φρουράς σε μεγάλες πόλεις.

Στο διεθνές πεδίο, κατηγορεί τον Τραμπ ότι αγνοεί ανοιχτά το διεθνές δίκαιο, φέρνοντας ως παράδειγμα τις στρατιωτικές ενέργειες, υποτίθεται εναντίον ναρκεμπόρων στα ανοικτά της Βενεζουέλας. Ο Χάμπερμας δηλώνει έκπληκτος για τη «δειλία» της αμερικανικής κοινωνίας των πολιτών, αλλά και για την προσαρμοστικότητα φοιτητών και καθηγητών, που δεν αντιδρούν δυναμικά.

Σημειώνει μάλιστα ότι οι πιθανοί διάδοχοι του Τραμπ στον ίδιο πολιτικό χώρο φαίνεται να έχουν ακόμη πιο κλειστή και δογματική «κοσμοθεωρία».

Παγκόσμια γεωπολιτική αλλαγή και η δύσκολη θέση της Ευρώπης

Με βάση αυτή την εικόνα μιας Δύσης διχασμένης και μιας Αμερικής απρόβλεπτης, ο Χάμπερμας θέτει το ερώτημα: τι σημαίνει αυτή η αλλαγή για την Ευρώπη; Υποθέτει ότι οι κυβερνήσεις της ΕΕ εξακολουθούν να θέλουν να διασώσουν τα βασικά στοιχεία των συνταγμάτων τους – δηλαδή τα φιλελεύθερα και δημοκρατικά θεμέλια.

Από αυτό προκύπτει, ο αναγκαίος πολιτικός στόχος: να ενισχυθεί η ΕΕ ώστε να μπορεί να επιβληθεί ως αυτόνομος, ικανός παγκόσμιος παράγοντας, ανεξάρτητος από τις ΗΠΑ και χωρίς ταπεινωτικούς συμβιβασμούς με αυταρχικά κράτη.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία όμως αποκαλύπτει τα κενά. Η Ευρώπη εξαρτάται σε κρίσιμους τομείς από τις ΗΠΑ, ιδίως σε τεχνολογίες εναέριας αναγνώρισης, άρα και στη δυνατότητά της να διεξάγει σύγχρονο πόλεμο. Παράλληλα, οι ΗΠΑ έχουν γίνει «απρόβλεπτος εταίρος», με αποτέλεσμα η ΕΕ να έχει συμφέρον σε μια ταχεία κατάπαυση του πυρός, όπως την επιδιώκει και η ουκρανική ηγεσία.

Την ίδια στιγμή, η ΕΕ παραμένει πολιτικά δεμένη με την Ουάσινγκτον μέσω ΝΑΤΟ, την ώρα που η «επικείμενη αλλαγή καθεστώτος» στο σημαντικότερο κράτος-μέλος (τις ΗΠΑ) σημαίνει ότι η Δύση δυσκολεύεται πλέον να επικαλείται τα ανθρώπινα δικαιώματα ως ηθική βάση της στρατιωτικής στήριξης προς την Ουκρανία.

«Συνασπισμός των Προθύμων» ξανά και το κενό ευρωπαϊκής ηγεσίας

Σε αυτό το περιβάλλον, 30 κράτη υπό την ηγεσία της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας συγκροτούν μια συμμαχία στήριξης της Ουκρανίας, η οποία βαφτίζεται ξανά «Συνασπισμός των Προθύμων» – μια ονομασία που ο Χάμπερμας χαρακτηρίζει ειρωνική, καθώς επαναλαμβάνει τον όρο που είχε χρησιμοποιήσει ο Τζορτζ Μπους για την εισβολή στο Ιράκ.

Η κεντρική ερώτηση που θέτει είναι πόσο ρεαλιστικό είναι, υπό αυτές τις συνθήκες, να προχωρήσει η πολιτική ενοποίηση της ΕΕ σε βαθμό που να αναγνωρίζεται διεθνώς ως αυτόνομος, ικανός παίκτης. Τα νέα ανατολικά κράτη-μέλη εμφανίζονται λιγότερο πρόθυμα να παραχωρήσουν εθνικές εξουσίες για χάρη μιας κοινής ενδυνάμωσης.

Κατά τον Χάμπερμας, η πρωτοβουλία θα πρέπει να προέλθει από τις δυτικές χώρες του πυρήνα, ιδίως από τη Γερμανία, δεδομένης της «γαλλικής αδυναμίας». Ένας πιθανός μοχλός αλλαγής θα ήταν η δημιουργία κοινής ευρωπαϊκής άμυνας.

Η Γερμανία, ο «ισχυρότερος στρατός» και η άνοδος του δεξιού λαϊκισμού

Ωστόσο, η γερμανική κυβέρνηση επιλέγει έναν διαφορετικό δρόμο: επιδιώκει την κατασκευή του «ισχυρότερου στρατού στην Ευρώπη» εντός των υφιστάμενων συνθηκών, δηλαδή χωρίς ουσιαστική μεταφορά αρμοδιοτήτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Ο Χάμπερμας κατηγορεί το Βερολίνο ότι συνεχίζει μια «υποκριτική» ευρωπαϊκή πολιτική, στην παράδοση της Άνγκελα Μέρκελ, η οποία απέρριπτε σταθερά τις γαλλικές προτάσεις για βαθύτερη οικονομική ολοκλήρωση. Δεν βλέπει σοβαρές ενδείξεις ότι η Γερμανία επιδιώκει πραγματικά μια Ευρώπη ικανή να δράσει αυτόνομα στην παγκόσμια πολιτική σκηνή.

Την προοπτική αυτή την υπονομεύει επιπλέον η άνοδος του δεξιού λαϊκισμού σε πολλές χώρες της Ένωσης. Οι δυνάμεις που πιέζουν για αποκέντρωση ή και ανατροπή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι, όπως σημειώνει, ισχυρότερες από ποτέ. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Χάμπερμας θεωρεί πιθανότερο ότι η Ευρώπη θα μείνει πιο εξαρτημένη από την αμερικανική ηγεσία από ό,τι στο παρελθόν, παρά ότι θα καταφέρει να «αποσυνδεθεί» από αυτήν.

Το διακύβευμα για την ευρωπαϊκή ταυτότητα

Η κεντρική πρόκληση, όπως τη συνοψίζει, είναι η διατήρηση της ταυτότητας της Ευρώπης – δηλαδή της εικόνας της ως δημοκρατικού και φιλελεύθερου χώρου, σε μια εποχή όπου αυταρχικές και τεχνοκρατικές μορφές διακυβέρνησης κερδίζουν έδαφος παγκοσμίως. Χωρίς αποφασιστική πολιτική ενοποίηση του πυρήνα της ΕΕ, ο Χάμπερμας φοβάται ότι αυτό το εγχείρημα θα μείνει ανεκπλήρωτο.

Απαντώντας στο ερώτημα που θέτει στην αρχή, απαντάει: η περαιτέρω πολιτική ενοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι «πιο ζωτικής σημασίας από ποτέ» για την επιβίωσή της. Aλλά, παραδόξως, «πιο απίθανη από ποτέ».