ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ: ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (Β΄ ΚΑΙ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ)

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ
ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Υπεύθυνος: Περάκης Ιωσήφ,
δ.φ., Πάρεδρος του Π.Ι.
 

Π Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Ε Ι Σ Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Σ
(Β΄ ΚΑΙ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ)

Ο Τομέας Ιστορίας του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου στην προσπάθειά του να συμβάλει στην αποτελεσματικότερη διδακτική προσέγγιση της διδακτέας ύλης της Ιστορίας των τάξεων της Β΄ και Γ΄ Λυκείου και ταυτόχρονα να βοηθήσει τους διδάσκοντες, ώστε να εξοικονομήσουν τον απαραίτητο χρόνο για τη συστηματική διδασκαλία της εξεταστέας ύλης, εργάστηκε για την περιληπτική απόδοση των κεφαλαίων εκείνων, των οποίων προβλέπεται περιληπτική ή συνοπτική διδασκαλία από το Αναλυτικό Πρόγραμμα. Εννοείται ότι η περιληπτική αυτή απόδοση δεν υποκαθιστά ούτε ακυρώνει άλλη ανάλογη, στην οποία έχουν τυχόν προβεί οι διδάσκοντες .

Η ομάδα Ιστορίας του Π.Ι.

1. Γιαννακόπουλος Δημήτριος, μ.δ.-υποψ.διδ.Ευρωπαϊκής Ιστορίας
2. Γρυντάκης Ιωάννης, δ.φ., Σχ. Σύμβουλος Φιλολόγων
3. Δάλκος Γεώργιος, δ. φ., Σχ.Σύμβουλος, Φιλολόγων
4. Δημητρούκας Ιωάννης, δ. Ιστορίας
5. Κατσουλάκος Θεόδωρος, δ. Ιστορίας
6. Κυρκίνη Αναστασία, δ.φ. Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων
7. Σακκά Βασιλική, μ.δ. Ιστορίας
8. Τριαντάρη Σωτηρία, δ. Ιστορίας

Β΄ΛΥΚΕΙΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ (1789-1909
(ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄.
Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΣΤΟ 18ο ΑΙΩΝΑ - Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

1. Η Φιλοσοφία
Η φιλοσοφική σκέψη στρέφεται από τη νοησιαρχία (Ντεκάρ) προς τον εμπειρισμό. Επιχειρεί να δώσει απάντηση στο πρόβλημα της γνώσης (γνωσιολογία) επηρεασμένη από το J. Lock και την αισθησιαρχία. Ο άγγλος D. Hume υποστηρίζει ότι οι ιδέες (σύνολα παραστάσεων-εμπειριών) έχουν ως μόνη πηγή την αίσθηση. Ο Βολταίρος εκλαϊκεύει την αισθησιαρχία και ανοίγει το δρόμο προς τον υλισμό. Ο γερμανός Holbach, συνεπής υλιστής, απορρίπτει κάθε μεταφυσική ερμηνεία του κόσμου.
Πρώτος ο γερμανός I. Kant αντιτίθεται στην καθαρά ορθολογιστική ερμηνεία του κόσμου. Θεωρεί ότι η αίσθηση και η εμπειρία νοούνται σε σχέση με τη συνείδησή μας. Οι βασικές αρχές της εποπτείας και της νόησής μας σε συνδυασμό με την εμπειρία οδηγούν στην κατανόηση και ερμηνεία των αισθητών αντικειμένων/φαινομένων.

2. Η Ιστορία ως επιστήμη και στοχασμός
Ο ορθολογισμός επηρεάζει την ιστορική επιστήμη. Τονίζεται η αξία του ιστορικού τεκμηρίου (ντοκουμέντου) και της κριτικής μεθόδου, ενώ απορρίπτεται ο ρόλος της Θείας Πρόνοιας μέσα στην ιστορική πορεία και αντικαθίσταται από το ρόλο του ανθρώπου . Ο ιταλός Vico αναζητεί τους νόμους που διέπουν την πορεία της ιστορίας του ανθρώπινου γένους κατ’ αναλογίαν προς τους νόμους της φύσης. Θεωρεί φορείς της Ιστορίας τις κοινωνικές ομάδες, τους λαούς και όχι τα άτομα.
Ο Μοντεσκιέ, ως ιστορικός που επιδιώκει κυρίως να κατανοήσει και όχι μόνο να γνωρίσει, αναδεικνύει την άμεση σχέση ανάμεσα στα γεγονότα και τις αιτίες που τα προκαλούν. Η δράση των ανθρώπων προκαλεί και ερμηνεύει την αλυσίδα των ιστορικών γεγονότων, δίνει το στίγμα της εποχής, το πνεύμα των λαών.
Ο Κοντορσέ πιστεύει στη συνέχεια της προόδου του ανθρώπου και θεωρεί ότι η ανθρώπινη φύση θα βελτιωθεί πορευόμενη προς μια φυσική, πνευματική και ηθική τελειότητα
Ο διαφωτισμός προσπερνά το παρελθόν ως ξεπερασμένο. Ο E. Gibbon στο έργο του «Η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» κρίνει όχι μόνο πρόσωπα και γεγονότα αλλά τη γενική πορεία και κατεύθυνση της ιστορίας και θεμελιώνει το έργο του στις πηγές.

4. Οι κοινωνικές ιδέες
Οι ορθολογιστές φιλόσοφοι ασκούν κριτική κατά της κοινωνίας και προωθούν αλλαγές. Το ενδιαφέρον για τις ασθενείς κοινωνικές τάξεις και τα προβλήματά τους, η αναγκαιότητα μιας νέας παιδαγωγικής που θα διαμορφώνει πολίτες ελεύθερων και δημοκρατικών κοινωνιών ωθούν τον ιταλό C. Beccaria να αγωνιστεί για τον εξανθρωπισμό της ποινικής δικαιοσύνης. Αντιτίθεται στα βασανιστήρια και στην ποινή του θανάτου, υπερασπίζεται την αξιοπρέπεια και την προσωπικότητα του ανθρώπου («Περί εγκλημάτων και ποινών») ενώ ζητά αντιστοιχία αδικήματος και ποινής.
Ο Ζ.-Ζ. Ρουσσό αποδίδει την πηγή των κοινωνικών προβλημάτων στην ανισότητα που υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους (ιδιοκτησία, διαφθορά, προνόμια πλουσίων, καταπίεση αδυνάτων) με συνέπεια την καταστροφή της φυσικής ελευθερίας. Αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης, η επιστροφή στη φύση με την κατάλληλη αγωγή. Στο έργο του «Αιμίλιος ή Περί παίδων αγωγής» (1762) εκθέτει τις απόψεις αυτές και, ως πρώτος εκφραστής του ρομαντισμού, υπερασπίζεται την αγάπη προς τη φύση και την απλή, ανθρώπινη ζωή. Στις αρχές του βασίζονται οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του γερμανοελβετού Pestalozzi (διαπαιδαγώγηση σύμφωνα με τη φύση και τις ατομικές κλίσεις του ατόμου και όχι σύμφωνα με τις κοινωνικές σκοπιμότητες).

6.Τα μέσα διάδοσης των νέων ιδεών
Η ταχύτατη διάδοση των νέων ιδεών διευκολύνθηκε από την κυκλοφορία των εφημερίδων και τις διάφορες εκδόσεις. Η έκδοση της «Εγκυκλοπαίδειας» βοήθησε σημαντικά στην εκλαίκευση των ιδεών του διαφωτισμού. Το έργο αυτό, σύνοψη των ανθρωπίνων γνώσεων, ήταν το όργανο για την έκφραση και διάδοση των φιλοσοφικών ιδεών, για τη διεκδίκηση της ελευθερίας της σκέψης, της έκφρασης, της εργασίας, του εμπορίου, για την ισότητα των ανθρώπων και την ανεξιθρησκία. Στρεφόταν ενάντια στον αναχρονιστικό καθεστώς της απόλυτης μοναρχίας με τρόπο ευφυή και προσεκτικό. Υπεύθυνος ο γάλλος φιλόσοφος Ντιντερό και κύριοι συνεργάτες του ο μαθηματικός και φιλόσοφος Ντ’Αλαμπέρ καθώς και οι Βολταίρος, Μοντεσκιέ, Ρουσσό, Ελβέτιος, Μπυφόν, Κεναί, Τυργκό.

Προς ένα καινούργιο κόσμο
Οι νέες ιδέες ευαισθητοποίησαν και προκάλεσαν προβληματισμό κυρίως στους προοδευτικούς αριστοκράτες, αστούς και μέλη της εκκλησίας, ενώ δεν άγγιξαν αρχικά τη μεγάλη μάζα του λαού. Δειλές μεταρρυθμίσεις προωθήθηκαν από αρκετούς μονάρχες. Παράλληλα, η δημογραφική αύξηση και οι νέες οικονομικές συνθήκες (βιομηχανική επανανάσταση και αστυφιλία) συνέβαλαν στη διαμόρφωση της αστικής τάξης . Η τάξη αυτή επιδιώκει οικονομικές μεταρρυθμίσεις και διεκδικεί συμμετοχή στην εξουσία. Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα (αγρότες, εργάτες) συμμαχούν με την αστική τάξη ενάντια στο κυρίαρχο κοινωνικό σύστημα και την κυρίαρχη τάξη των ευγενών. Η εξουσία αδυνατεί να αντιδράσει και αδρανεί, με αποτέλεσμα την επίσπευση της πορείας των γεγονότων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

2.Η αστική επανάσταση
α. Η εθνοσυνέλευση
Συγκαλούνται οι Γενικές Τάξεις (Κάθε τάξη εκπροσωπείται από ίσο αριθμό αντιπροσώπων). Ο Νέκερ διπλασιάζει τον αριθμό των αντιπροσώπων της τρίτης τάξης (μεγαλοαστοί, μεσαίοι αστοί, ευγενείς-Μιραμπό-, όχι εργάτες ή αγρότες).
Η Τρίτη Τάξη συγκρούεται με το βασιλιά και τις άλλες δύο Τάξεις: αρνείται να ψηφίσει φόρους που βαρύνουν την ίδια και αξιώνει χωριστή ψηφοφορία. Στις 17 Ιουνίου του 1789 οι αντιπρόσωποι της 3ης τάξης αυτοανακηρύσσονται Εθνική Συνέλευση, αφού εκπροσωπούν το 98ο/ο του γαλλικού λαού. Όρκος του Σφαιριστηρίου (20 Ioυνίου): στόχος είναι η απόκτηση συντάγματος για τη χώρα. Η αντίθεση του βασιλιά και των ευγενών οδηγεί την Εθνική Συνέλευση να ανακηρύξει τους βουλευτές της πρόσωπα απαραβίαστα. Yπό την πίεση αυτή και μετά την προσχώρηση της πλειοψηφίας κληρικών και ευγενών στην Εθνική Συνέλευση, ο βασιλιάς υποχωρεί. Την 9η Ιουλίου η Εθνική Συνέλευση μετατρέπεται σε Συντακτική.

β. Προσπάθεια για μια συνταγματική μοναρχία
Η Συντακτική Συνέλευση προσπαθεί να εκπονήσει σύνταγμα και να εγκαθιδρύσει πολίτευμα αγγλικού τύπου. Το λαϊκό κίνημα διογκώνεται με αίτημα ριζοσπαστικότερες αλλαγές. Ο βασιλιάς εκφράζει δυσπιστία προς τη συνέλευση και διαμορφώνονται εύθραυστες συμμαχίες των αστών και των φιλελεύθερων ευγενών με τις λαϊκές τάξεις.
Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ αντιδρώντας συγκεντρώνει στρατό στο Παρίσι και απολύει το Νέκερ. Μπροστά στο φόβο της αντεπανάστασης ο λαός του Παρισιού καταλαμβάνει τη Βαστίλλη (14 Ιουλίου 1789). Ο Λουδοβίκος υποχωρεί και επαναφέρει το Νέκερ. Η εξέγερση επεκτείνεται στην επαρχία, όπου δημιουργούνται επαναστατικές επιτροπές και η κατάσταση γίνεται ανεξέλεγκτη (περίοδος του «μεγάλου τρόμου»). Οι μάζες εξοπλίζονται και αρχίζουν τις λεηλασίες.
Η Συντακτική Συνέλευση ψηφίζει (4 Αυγούστου) την κατάργηση των προνομίων των ευγενών. Η πλειοψηφία της Συντακτικής Συνέλευσης συμβιβάζεται με τους ευγενείς: οι χωρικοί θα εξαγοράσουν τα δικαιώματα των ευγενών στη γη. Η φεουδαρχία καταργείται από νομική άποψη, αλλά διατηρείται η οικονομική της μορφή. Από τις ρυθμίσεις αυτές επωφελούνται οι αστοί. ***
26 Αυγούστου 1789: δημοσίευση της ‘Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη’, οικουμενικού και ριζοσπαστικού πνεύματος. Στρατιωτικό πραξικόπημα του Λουδοβίκου καταστέλλεται από το λαό. Διαμόρφωση τριών ρευμάτων μέσα στη Συντακτική Συνέλευση: δεξιά πτέρυγα (ευγενείς συντηρητικοί), κέντρο (θιασώτες της μοναρχικής εξουσίας με παράλληλη ύπαρξη δύο βουλών, ευγενών και μεγαλοαστών, -αγγλικού τύπου-), αριστερή πτέρυγα, ‘πατριώτες’, οπαδοί των ιδεών του διαφωτισμού και του αμερικανικού πολιτεύματος, όχι απαραίτητα αντιμοναρχικοί, με λίγους ριζοσπαστικούς (Ροβεσπιέρος), οπαδούς του Ρουσσό.
Σταδιακή οργάνωση από το λαό πολιτικών λεσχών, οι οποίες μαζί με την Κομμούνα (δημοτική αρχή του Παρισιού) καθορίζουν την εξέλιξη της επανάστασης. Η λέσχη των Ιακωβίνων και η λέσχη των Κορντελιέ είναι οι σημαντικότερες. Στη λέσχη των Ιακωβίνων, αρχικά συντηρητικοί ‘πατριώτες’ -αργότερα αντιμοναρχικοί, ανήκει ο Ροβεσπιέρος. Στη λέσχη των Κορντελιέ, (ριζοσπαστικοί, αντιμοναρχικοί μικροαστοί, εργάτες, τεχνίτες) ανήκουν οι Δαντόν, Μαρά, Ντεμουλιέν, Εμπέρ που επηρεάζουν και κινητοποιούν τις μάζες.
Έκδοση μεγάλου αριθμού εφημερίδων: διακίνηση ιδεών, πληροφόρηση, επικοινωνία.
Α΄ γαλλικό σύνταγμα(1791): καθιέρωση συνταγματικής μοναρχίας, διάκριση εξουσιών, διακήρυξη κυριαρχίας έθνους, εκλογές (εκλογείς: ‘ενεργοί’ πολίτες).
Προβλήματα και τρόποι αντιμετώπισής τους:
α) Οικονομικό αδιέξοδο: δήμευση εκκλησιαστικής περιουσίας, κυκλοφορία χαρτονομίσματος, πληθωρισμός. Πλήττονται οι χαμηλές εισοδηματικές τάξεις, αυξάνεται η ανεργία.
β)Σχέσεις εκκλησίας-κράτους: οι κληρικοί θεωρούνται κρατικοί υπάλληλοι , υποχρεωμένοι να ορκίζονται πίστη στο σύνταγμα.
Γ) Διοικητική αναδιοργάνωση: αποκέντρωση με δημιουργία 83 νομών στη Γαλλία.

Δ) Οικονομικός Τομέας: φιλελεύθερη οικονομία, κατάργηση συντεχνιών, συνδικάτων, απεργιών, αλλά και απαγόρευση ελεύθερης εξαγωγής σιτηρών.
Ποικίλες αντιδράσεις πολιτών: άρνηση μερίδας κληρικών να ορκιστούν πίστη στο σύνταγμα (ανώμοτοι ιερείς). Μετανάστευση πολλών ευγενών στο εξωτερικό (‘εμιγκρέδες’, emigres). Kινήσεις αντεπανάστασης. Απόπειρα φυγής του Λουδοβίκου και της οικογένειάς του στο εξωτερικό, αναγνώρισή τους και αναγκαστική επιστροφή στο Παρίσι. Πρώτες φωνές για αβασίλευτη δημοκρατία. Συγκρούσεις διαδηλωτών, που ζητούν καθαίρεση του βασιλιά,με την εθνοφρουρά.

γ. Η προώθηση της επανάστασης
Εκλογές Σεπτεμβρίου 1791: Νομοθετική Συνέλευση. Πλειοψηφία μεσαίων και μικροαστών στη νέα βουλή. Σύνθεση: δεξιά (Λαφαγιέτ), κέντρο (αδέσμευτοι), αριστερά (Γιρονδίνοι, Ιακωβίνοι) με τους Μπρισό, Βερνιό, Κοντορσέ, ιδιαίτερα δυναμική. Καλείται να αντιμετωπίσει τεράστια προβλήματα (αντεπανάσταση, ανώμοτοι ιερείς ,υψηλό το κόστος διαβίωσης για τα κατώτερα στρώματα, εξαθλίωση αδύνατων κοινωνικών στρωμάτων, πόλεμος που ξεσπά). Αντεπαναστατικό μέτωπο στο εξωτερικό με υποκίνηση των emigres. Κήρυξη πολέμου από τη Νομοθετική Συνέλευση (20 Απριλίου 1792). Ενθουσιασμός του γαλλικού λαού και αμετάκλητη απόφαση για προάσπιση της επανάστασης και της χώρας του (Μασσαλιώτιδα), παρά τις αντιδράσεις του βασιλιά (veto). Κυριαρχία ‘αβράκωτων’ (sans culottes) και λήψη αυστηρών μέτρων ενάντια στις αντεπαναστατικές δυνάμεις, από το προσωρινό επαναστατικό συμβούλιο (Δαντόν): φυλάκιση του βασιλιά , σφαγή 1400 περίπου ευγενών (περίοδος πρώτης τρομοκρατίας).
20 Σεπτεμβρίου 1792, οι Γάλλοι εθελοντές σταματούν τους Πρώσους στο Βαλμύ και σταθεροποιούν την επανάσταση.

3. Η ριζοσπαστική επανάσταση (Σεπτέμβριος 1792-Ιούλιος 1794)
α. Η Συμβατική Συνέλευση
Η Συμβατική Συνέλευση που προκύπτει από εκλογές με καθολική ψηφοφορία προχωρεί στην κατάργηση της βασιλείας (έτος 1 της Δημοκρατίας). Εκπροσωπούμενες τάσεις στη Συμβατική Συνέλευση: Γιρονδίνοι, Πεδινοί-μετριοπαθείς, Ριζοσπαστικοί (Ορεινοί). Επικράτηση ριζοσπαστικής τάσης των Ορεινών: αποκεφαλισμός βασιλιά (Ιανουάριος 1793) και υιοθέτηση επιθετικής εξωτερικής πολιτικής.

β. Η πτώση των Γιρονδίνων
Συσσωρευμένα προβλήματα για την αστική δημοκρατία:
Κρίση στρατιωτική: απώλεια εδαφών από τη Γαλλία, αυτομόληση αξιωματούχων στον εχθρό (Ντυμουριέ).
Κρίση εθνική: εξέγερση χωρικών στη δυτ. Γαλλία -άρνηση της επιστράτευσης, κλεφτοπόλεμος ενάντια στα δημοκρατικά στρατεύματα.
Κρίση κοινωνική: πληθωρισμός,οικονομική ανέχεια, πείνα, ανεργία. Δυσφορία και γενικότερη αναταραχή.
Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων δημιουργούνται η Επιτροπή Δημόσιας Σωτηρίας και η Επιτροπή Γενικής Ασφάλειας με αστυνομικά καθήκοντα. Πλήρης διάσταση Γιρονδίνων και Ορεινών. Επαναστατικές κινήσεις λαού. Επικράτηση Ροβεσπιέρου: σύλληψη 29 Γιρονδίνων αντιπροσώπων, παραμερισμός Γιρονδίνων.

γ. Η κυβέρνηση των Ορεινών
Κρίσιμη κατάσταση : αντεπανάσταση, απώλεια εδαφών υπέρ μοναρχικών και Άγγλων. Εισβολή Αυστριακών. Δολοφονία Μαρά από οπαδό Γιρονδίνων. Σχηματισμός Επαναστατικής Κυβέρνησης (4 Δεκεμβρίου 1793) με συγκατάθεση της Συμβατικής Συνέλευσης. Η εξουσία ασκείται από όλα τα σώματα: επιτροπές, δικαστήρια, λέσχη Ιακωβίνων.
Επιτροπή Δημόσιας Σωτηρίας: Στρατιωτικός τομέας. Επιστράτευση 1.000.000 ανδρών, κάθαρση του σώματος των αξιωματικών , αποκατάσταση πειθαρχίας: νέος στρατός.
Εσωτερικός τομέας: Τρομοκρατία. Υπεράσπιση επανάστασης μέσω τοπικών κομισάριων και επαναστατικών δικαστηρίων. Κατάργηση χριστιανικής θρησκείας, θέσπιση λατρείας Ανωτάτου Όντος. Αλλαγή ημερολογίου. Θάνατος 35000-40000 ατόμων κατά την περίοδο αυτή.
Aποτέλεσμα: κατάπνιξη αντεπανάστασης, ανακατάληψη χαμένων εδαφών (Λυών, Τουλόν), δήμευση τροφίμων, καθιέρωση ανώτατου ορίου μισθών, απελευθέρωση Αλσατίας, εκδίωξη Αυστριακών.

δ. Η πτώση του Ροβεσπιέρου
Η αδυναμία του Ροβεσπιέρου να συμβιβάσει να τις δύο αντίθετες τάσεις στους κόλπους των Ορεινών -ακραίοι ριζοσπάστες (Εμπέρ) και μετριοπαθείς (Δαντόν, Ντεμουλέν)-, οδηγεί στην πτώση και τον αποκεφαλισμό του μετά από ένα διάστημα συγκρούσεων και αφού προηγήθηκε η θανάτωση των Εμπέρ, Δαντόν (1794).
4.Το τέλος της επανάστασης
α. Οι Θερμιδοριανοί
Ανάληψη της εξουσίας από τους Θερμιδοριανούς που προχωρούν σε φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις και καταργούν τα ακραία μέτρα της περιόδου της τρομοκρατίας. Η νομοθετική εξουσία ασκείται από τη Βουλή (500 μέλη) και τη Γερουσία (250 μέλη), ενώ η εκτελεστική από το Διευθυντήριο (5 μέλη). Παραγκωνισμός του λαού.

β. Το Διευθυντήριο (Οκτώβριος 1795- Νοέμβριος 1799)
Δυσκολίες οικονομικές, στρατιωτικές, πολιτικές: άνοδος τιμών, πληθωρισμός, ανεργία, ανισότητες, απειθαρχία στρατεύματος, συνωμοσίες από όλες τις πολιτικές κατευθύνσεις. Την 18η Μπρυμαίρ του έτους 8 της Δημοκρατίας (9 Νοεμβρίου 1799) με προτροπή του Αββά Σεγιές (μέλους του Διευθυντηρίου) ο λαοφιλής στρατηγός Ναπολέων Βοναπάρτης ανατρέπει το Διευθυντήριο και αναλαμβάνει την εξουσία , σε μια προσπάθεια αναχαίτισης της προϊούσας αναρχίας. Το τέλος της Δημοκρατίας.

γ. Η πορεία του Ναπολέοντα (1799-1815)
Ο φιλόδοξος και ευφυής Ναπολέων Βοναπάρτης ανέρχεται στα αξιώματα της Γαλλικής Δημοκρατίας: στρατηγός, ύπατος (1799),κληρονομικός αυτοκράτορας των Γάλλων (1804). Συνέτριψε τους Αυστριακούς (1796-1797) στην Ιταλία και προχωρεί σε αποφασιστικές κινήσεις.
Στο εσωτερικό: αναμορφώνει την πολιτειακή και νομική δομή της χώρας (Σύνταγμα του 1799- Ναπολεόντειος κώδικας του 1805)
.Στο εξωτερικό: μεταφέρει τον πόλεμο στην Αφρική (εκστρατεία στην Αίγυπτο). Καταφέρνει αλλεπάλληλες νίκες κατά του 2ου, 3ου, 4ου και 5ου συνασπισμού κατά της Γαλλίας. Ηπειρωτικός αποκλεισμός κατά της Αγγλίας, ανεπιτυχής εκστρατεία κατά της Ρωσίας (1812) και καταστροφή του γαλλικού στρατού.
Α΄εξορία του Ναπολέοντα στη νήσο Έλβα (1814) . Παλινόρθωση Βουρβόνων. Επάνοδος Ναπολέοντα («100 ημέρες»). Ήττα στο Βατερλώ (18 Ιουνίου 1815). Εξορία και θάνατός του στο νησί της Αγίας Ελένης (1821)

Επίλογος
Το Συνέδριο της Βιέννης (1815) επιχειρεί να αποκαταστήσει την παλαιά τάξη πραγμάτων. Η Γαλλία απομονώνεται, η Αυστρία, η Πρωσσία και η Ρωσία προσδιορίζουν τις ζώνες επιρροής τους στην Ευρώπη, ενώ η Αγγλία ισχυροποιεί την αποικιακή της αυτοκρατορία. Ωστόσο η Γαλλική Επανάσταση έχει αλλάξει τη ροή της Ιστορίας.

Φιλική Εταιρία
δ. Η έναρξη του αγώνα
Τα στελέχη της Φιλικής Εταιρίας αποφασίζουν την έναρξη της Επανάστασης από το Ιάσιο, πρωτεύουσα της Μολδαβίας. Στις 24 Φεβρουαρίου ο Αλέξανδρος Υψηλάντης εκδίδει προκήρυξη με τίτλο ‘Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος’, πολεμικό προσκλητήριο με στοιχεία που αναφέρονται στους εξωτερικούς και εσωτερικούς προσανατολισμούς του κινήματος. Ο Τσάρος αποκηρύσσει τον Υψηλάντη, διαψεύδει τις προσδοκίες για βοήθεια του κινήματος και επιτρέπει στον τουρκικό στρατό να διαβεί το Δούναβη, ενώ το Πατριαρχείο, υπό την πίεση της Πύλης, αφορίζει το κίνημα και τον Υψηλάντη. Η έλλειψη συνοχής και πειθαρχίας στο ετερόκλητο στράτευμα του Υψηλάντη καθώς και η αδυναμία του για συνεργασία με τον τοπικό ηγέτη των αγροτών της Βλαχίας Θεόδ. Βλαδιμηρέσκου, η διπλωματική του απομόνωση κ.α. οδήγησαν σε αποτυχία το κίνημα. Ο στρατός του Υψηλάντη συνετρίβη στο Δραγατσάνι (7 Ιουνίου 1821), ενώ οι οπλαρχηγοί Γεωργάκης Ολύμπιος και Φαρμάκης ηττήθηκαν στη μονή Σέκου ,στη Μακεδονία. Η θυσία των Ιερολοχιτών ωστόσο προκάλεσε ισχυρό αντιπερισπασμό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η Επανάσταση στο νότο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄
Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΣΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ

2. H βιομηχανική κοινωνία
α. Η κοινωνική διαστρωμάτωση
Η αριστοκρατία χάνει μέρος της δύναμής της και αδυνατεί να παρακολουθήσει την ανοδική πορεία της αστικής τάξης. Πολλοί αριστοκράτες, για να αποκτήσουν οικονομική ισχύ και κύρος στη νέα κοινωνία, ασχολούνται με το εμπόριο και τις επιχειρήσεις.
Κυρίαρχη τάξη είναι τώρα οι αστοί και κυρίως οι μεγαλοαστοί (βιομήχανοι, τραπεζίτες, μεγαλέμποροι), οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να επηρεάζουν τις κυβερνήσεις. Από το δεύτερο μισό του 19ου αι. οι μεγάλες βιομηχανίες και επιχειρήσεις τοποθετούν στις ανώτερες θέσεις τους ειδικευμένο προσωπικό πανεπιστημιακής μόρφωσης. Έτσι, συγκροτείται μια νέα κατηγορία εργαζομένων, τα επιχειρησιακά στελέχη. Η οικονομική ανάπτυξη επηρεάζει σημαντικά την αγροτική τάξη, πλήττοντας κυρίως τους μεσαίους και μικρούς καλλιεργητές. Παράλληλα, τα αγροτικά προϊόντα των νέων χωρών και των αποικιών συναγωνίζονται τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά.
Οι ανάγκες της βιομηχανίας σε εργατικό δυναμικό ωθούν πολλούς αγρότες να εγκατασταθούν στις πόλεις. Αυτή η αγροτική έξοδος, η εκμηχάνιση της παραγωγής και η εισαγωγή νέων μεθόδων καλλιέργειας είχαν ως αποτέλεσμα την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της υπαίθρου και, ουσιαστικά, τη διατήρηση της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας ταυτόχρονα με τη μεγάλη.
Στην Α. Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική δεν συντελούνται αλλαγές στη ζωή των αγροτών.
Τις πιο θλιβερές συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης θα υποστεί η εργατική τάξη.

β. Η οικονομική ζωή: Η φιλελεύθερη ανταγωνιστική οικονομία
Οι αρχές του οικονομικού φιλελευθερισμού διατυπώθηκαν στην Αγγλία, με πρώτο θεωρητικό τον Άνταμ Σμιθ, ο οποίος υποστήριζε ότι η οικονομία είναι ο φυσικός νόμος της οικονομίας.
Οι βασικές αρχές της νέας οικονομικής ζωής είναι α) Ο οικονομικός ατομικισμός, β) η ελευθερία συμβάσεων και ο καταμερισμός εργασίας, γ) η απουσία κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομική ζωή.
Οικονομικές θεωρίες διατυπώθηκαν και από άλλους φιλελεύθερους οικονομολόγους. Ο άγγλος τραπεζίτης Ντ. Ρικάρντο υποστηρίζει ότι α)ο εργάτης πρέπει να αμείβεται τόσο, όσο του αρκεί για να επιβιώνει και β)το κέρδος από το παραγόμενο προϊόν ανήκει ολόκληρο στον κάτοχο κεφαλαίων.
Ο Στ. Μιλ επικρίνει τις κοινωνικές ανισότητες που δημιουργεί ο οικονομικός φιλελευθερισμός και προτείνει τη λήψη ανακουφιστικών μέτρων (μείωση ωραρίου εργασίας κ. ά.).
Το νέο οικονομικό σύστημα και η ελεύθερη ανταλλαγή επικρατούν. Το εμπόριο αναπτύσσεται. Η βιομηχανική Ευρώπη εισάγει μεγάλες ποσότητες πρώτων υλών και τροφίμων από τις αποικίες και τον υπόλοιπο κόσμο και εξάγει τα βιομηχανικά της προϊόντα.
Η διαδικασία της καπιταλιστικής βιομηχανικής ανάπτυξης αντιμετωπίζει συχνά περιοδικές κυκλικές κρίσεις, είτε μικρής είτε μεγάλης διάρκειας. Η αιτία των κρίσεων αυτών είναι η αδυναμία κατανάλωσης των παραγομένων προϊόντων. Οι κρίσεις αυτές δεν παρουσιάζονται την την ίδια χρονική περίοδο και ομοιόμορφα σ’ όλα τα ανεπτυγμένα κράτη.
Μετά την κρίση του 1873-1895 γεννιέται δυσπιστία απέναντι στις αρχές του οικονομικού φιλελευθερισμού και αρκετοί τάσσονται υπέρ της κρατικής παρέμβασης για την προστασία της εθνικής παραγωγής.
Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης είναι ο εκτοπισμός της μικρής βιομηχανίας.

γ. Η αστική κοινωνία
Οι μεγαλοαστοί, έχοντας την τάση να ξεχωρίζουν και στην κοινωνική ζωή, συνάπτουν σχέσεις με τους παλαιούς αριστοκράτες, αναζητώντας τίτλους ευγενείας. Οι μεσαίοι και οι μικροαστοί επιδιώκουν να ξεχωρίσουν από τον υπόλοιπο λαό, προσπαθώντας να μιμηθούν τον τρόπο ζωής των ανωτέρων τάξεων. Το τέλος του 19ου αι. είναι γνωστό ως belle epoque. Οι άνθρωποι καταναλώνουν περισσότερα αγαθά, ταξιδεύουν, ασχολούνται με αθλήματα. Οι πόλεις ζουν μια έντονη ζωή, όπου κυριαρχούν τα καφεζαχαροπλαστεία, τα εστιατόρια, οι χώροι συνάντησης και διασκέδασης. Το Παρίσι γίνεται η πόλης της διασκέδασης, η Βιέννη της μουσικής και το Λονδίνο της κομψότητας.

δ. Πληθυσμιακή αύξηση-μετανάστευση-αστικοποίηση
Η πρόοδος της ιατρικής, η βελτίωση των συνθηκών υγιεινής, η μαζική εισαγωγή τροφίμων από τις νέες χώρες και οι νέες μέθοδοι συντήρησης των τροφίμων συνέβαλαν στην αύξηση του πληθυσμού της γης.
Η πληθυσμιακή αύξηση προκαλεί ανησυχίες. Ο άγγλος θεολόγος και οικονομολόγος Θ. Μάλθιους εκφράζει το φόβο ότι η διαρκής αύξηση του πληθυσμού θα προκαλέσει έλλειψη τροφίμων. Η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού σημειώνεται στην ύπαιθρο. Η ανεργία αναγκάζει ένα μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού να μετακινηθεί προς τις βιομηχανικές πόλεις ή να μεταναστεύσει στις χώρες του Νέου Κόσμου. Η συγκέντρωση εργατών στις βιομηχανικές πόλεις επιφέρει τη λεγόμενη αστικοποίηση, η οποία προκαλεί νέα προβλήματα σχετικά με την ύδρευση, την υγιεινή, την κατοικία, την κυκλοφορία.
ε. Παιδεία-υγεία
Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η εκπαίδευση είναι ιδιωτική ή υπό την κηδεμονία της εκκλησίας. Τα παιδιά των αριστοκρατών και των μεγαλοαστών παρακολουθούν μαθήματα στα σπίτια τους. Το κράτος αδιαφορεί για τη δημοτική εκπαίδευση, καθώς πολλά μικρά παιδιά εργάζονται. Όταν όμως θεωρήθηκε χρήσιμο να έχουν οι εργάτες κάποτε μόρφωση , τότε οι κυβερνήσεις έδειξαν ενδιαφέρον για τη δημοτική εκπαίδευση. Οι ανάγκες της βιομηχανίας οδήγησαν στη δημιουργία τεχνικής εκπαίδευσης. Παράλληλα, άρχισαν να ιδρύονται πολλά νέα πανεπιστήμια.
Ως το 1850 η ιατρική περίθαλψη είναι στοιχειώδης. Τα νοσοκομεία είναι παλαιά, οι συνθήκες διαβίωσης άσχημες και παρατηρείται μεγάλη έλλειψη ειδικευμένου προσωπικού. Μετά το 1850 αρχίζει να θεμελιώνεται η σύγχρονη νοσοκομειακή περίθαλψη, με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά το ποσοστό των θανάτων των νοσηλευομένων.

στ. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας
Στα μέσα του 19ου αιώνα η πρόοδος της τυπογραφίας και η ανάπτυξη της σχολικής εκπαίδευσης καθιστούν τα έντυπα μέσα προσιτά σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων.
Στα τέλη του 19ου αιώνα ανακαλύπτονται η φωτογραφία, ο φωνογράφος, το τηλέφωνο, ο τηλέγραφος, το ραδιόφωνο, το μαγνητόφωνο, ο κινηματογράφος. Στις αρχές του 20ου αιώνα ανακαλύπτεται και η τηλεόραση. Οι δυνατότητες επικοινωνίας είναι πλέον μεγάλες.
Τα μέσα επικοινωνίας (φωτογραφία, ραδιόφωνο, κινηματογράφος) χρησιμοποιούνται για τη διαφήμιση, με σκοπό την αύξηση των πωλήσεων.

ζ. Το γυναικείο κίνημα
Ως τα μέσα του 19ου αιώνα οι γυναίκες των αριστοκρατικών οικογενειών παραμένουν στο σπίτι και ασχολούνται κυρίως με την ανατροφή των παιδιών. Οι γυναίκες της εργατικής τάξης εργάζονταν και τον υπόλοιπο χρόνο τους ασχολούνταν με το σπίτι και την ανατροφή των παιδιών, ενώ οι γυναίκες της υπαίθρου δούλευαν και στα χωράφια ή και ως οικιακοί βοηθοί.
Το αίτημα της χειραφέτησης της γυναίκας εμφανίζεται κατά το β΄μισό του 19ου αιώνα και κυρίως μετά την είσοδό της στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οι γυναίκες αρχίζουν να γίνονται πλέον αποδεκτές σε διάφορα επαγγέλματα και επιτυγχάνουν την είσοδό τους και στα πανεπιστήμια.
Οι γυναίκες διεκδικούν νομικά και πολιτικά δικαιώματα. Το οργανωμένο γυναικείο κίνημα θεμελιώνεται στην Αγγλία και αναπτύσσεται σε όλες τις βιομηχανικά αναπτυγμένες και αστικοποιημένες χώρες.

Επίλογος
Με τη βιομηχανική επανάσταση ο άξονας της οικονομίας στρέφεται προς τη δευτερογενή παραγωγή (βιομηχανία) και την τριτογενή (επιχειρησιακά στελέχη κ.α.). Ηοικονομία έχει πλέον ως σύμβολό της το χρήμα, το οποίο συγκεντρώνεται σε λίγα χέρια. Η βιομηχανική κοινωνία αποτελείται απρόσωπες ανθρώπινες μάζες συγκεντρωμένες στις πόλεις ή στα εργοστάσια.
Η μεγάλη ανάπτυξη της βιομηχανίας δημιουργεί αυξημένες ανάγκες για πρώτες ύλες και νέες αγορές. Τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη , πιεζόμενα από το μεγάλο βιομηχανικό κεφάλαιο, εφαρμόζουν επεκτατική πολιτική και καταλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος του κόσμου. Έτσι συγκροτούνται νέες αποικιακές αυτοκρατορίες και όλος ο κόσμος μετατρέπεται σε πεδίο αντιπαράθεσης των ευρωπαϊκών δυνάμεων.

3. Κεφαλαιοκρατική κοινωνία και εργατικό κίνημα στο 19ο αι.
Το 19ο αι. κυριαρχεί η αστική τάξη. Παράλληλα, εμφανίζεται για πρώτη φορά συνειδητοποιημένη η εργατική τάξη.
α. Οι συνθήκες διαβίωσης των εργατών
Το 19ο αι. κυριαρχούν οι αρχές της ελεύθερης οικονομίας. Οι εργοδότες, αποβλέποντας στο μέγιστο δυνατό κέρδος, κρατούν χαμηλά τα ημερομίσθια. Η ύπαρξη χαμηλών ημερομισθίων οφείλεται επίσης στην υπερπροσφορά εργατικών χεριών και στην εκβιομηχάνιση της παραγωγής. Οι συνθήκες εργασίας είναι άθλιες. Οι εργάτες δουλεύουν 16 ώρες την ημέρα, ακόμη και τις Κυριακές και τις αργίες,, δεν έχουν ασφάλιση και ζουν σε χωριστές συνοικίες μέσα σε τρώγλες.
Η αθλιότητα της καθημερινής ζωής αναγκάζει συχνά ανθρώπους της εργατικής τάξης να καταφεύγουν στο αλκοόλ και την πορνεία.
β. Η εμφάνιση των σοσιαλιστικών θεωριών
Οι συνεχείς κρίσεις που αντιμετώπιζε η φιλελεύθερη οικονομία (κλείσιμο εργοστασίων , ανεργία) οδήγησαν στην ανάπτυξη των σοσιαλιστικών θεωριών. Επικράτησαν δύο κυρίως τάσεις, ο ουτοπικός σοσιαλισμός που δίνει έμφαση στο συνδικάτο και ο επιστημονικός σοσιαλισμός που δίνει έμφαση στο εργατικό κόμμα. Ο R. Όουεν τάσσεται υπέρ της συνεργασίας κεφαλαιοκρατών και εργατών ή αγροτών με σκοπό τη δημιουργία εργατικών ή αγροτικών παραγωγικών συνεταιρισμών . Ο Σ. Φουριέ υποστηρίζει ότι πρέπει να δημιουργηθούν με τη συμπαράσταση του κράτους συνεταιριστικές κοινότητες (φαλαντήρια), δηλαδή ελεύθερες ενώσεις κεφαλαιούχων, εργατών και υπαλλήλων.
Ο Σαιν Σιμόν αντιτίθεται στο ατομικιστικό φιλελεύθερο σύστημα και υποστηρίζει ότι η κοινωνία πρέπει να οργανωθεί με τη συνεργασία εργατών και κεφαλαιούχων.
Ο Λουί Μπλαν τάσσεται υπέρ της οργάνωσης της εργασίας μέσα σε κρατικά εργοστάσια , όπου οι εργάτες θα ρυθμίζουν την παραγωγή και θα απολαμβάνουν τα κέρδη της εργασίας τους
Ο Πιερ Προυντόν απορρίπτει την ιδιοκτησία, την οποία θεωρεί κλοπή, και προτείνει ένα κοινωνικό σύστημα, το οποίο βασίζεται στη δημιουργία μικρών αποκεντρωμένων παραγωγικών συνεταιρισμών που θα αλληλοβοηθούνται. Οι ομάδες αυτές θα έχουν τη δική τους διοίκηση, το δικό τους οικονομικό προγραμματισμό και θα τις ενώνει ένα είδος ομοσπονδίας. Ο Προυντόν αντιτίθεται σε κάθε μορφή κράτους και θεωρείται ο ιδρυτής του αναρχισμού. Παραπλήσιες απόψεις έχει και ο Μ. Μπακούνιν.
Οι περισσότερες σοσιαλιστικές θεωρίες βασίζονται στην άποψη ότι ο άνθρωπος είναι στην ουσία του καλός και ότι η κοινωνία μπορεί να βελτιωθεί με τη συνεργασία όλων. Δεν καθορίζονται όμως τα μέσα, με τα οποία θα επιτευχθεί ο στόχος αυτός.

Ο επιστημονικός σοσιαλισμός: από την ουτοπία στην πάλη των τάξεων

Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι η εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας προσδιορίζεται από τα συστήματα παραγωγής που κυριαρχούν στις διάφορες φάσεις της. Εκείνοι οι οποίοι κατέχουν τα μέσα παραγωγής κατέχουν και τον πλούτο, την ισχύ, την εξουσία. Η ανθρώπινη ιστορία χαρακτηρίζεται από ένα αδιάκοπο αγώνα μεταξύ αυτών που κατέχουν και εκείνων που δεν κατέχουν. Πρόκειται για την πάλη των τάξεων. Στην καπιταλιστική κοινωνία ο αγώνας αυτός εκφράζεται με την πάλη ανάμεσα στην αστική τάξη και την εργατική (προλεταριάτο).
Η καπιταλιστική κοινωνία δημιουργεί μια πυραμίδα που δεν στηρίζεται στη βάση της αλλά στην κορυφή της, δηλαδή στους λίγους που κατέχουν. Επομένως είναι καταδικασμένη να καταρρεύσει έπειτα από συνεχείς κρίσεις. Η εργατική τάξη με τους αγώνες της πρέπει να επιτείνει την κρίση αυτή, να ανατρέψει την καπιταλιστική κοινωνία και να πάρει στα χέρια της τα μέσα παραγωγής, επιβάλλοντας τη δικτατορία του προλεταριάτου . Θα δημιουργηθεί έτσι ένας νέος τύπος κράτους, το σοσιαλιστικό κράτος που θα βασίζεται στην κολλεκτιβοποίηση. Τον αγώνα αυτό θα τον φέρει σε πέρας η εργατική τάξη. Οργανωμένη, δημιουργώντας δικό της πολιτικό κόμμα, το οποίο θα έχει ως στόχο την επανάσταση και την κατάληψη της εξουσίας. Έτσι θα δημιουργηθεί η νέα κομμουνιστική κοινωνία. Μετά την εδραίωση του σοσιαλισμού η δικτατορία θα καταργηθεί. Η νέα κοινωνία θα είναι αταξική.

Η θέση της Εκκλησίας
Η Καθολική Εκκλησία φοβούμενη τις επαναστάσεις τάσσεται κατά των σοσιαλιστικών θεωριών και υποστηρίζει το υπάρχον πολιτικοοικονομικό σύστημα. Οι επίσκοποι προέρχονται από την αριστοκρατία και την μεγαλοαστική τάξη, ενώ ο κατώτερος κλήρος από τα αγροτικά στρώματα. Και οι δύο κατηγορίες αδυνατούν να κατανοήσουν τα προβλήματα των εργατικών πληθυσμών των πόλεων.
Η στάση αυτή της Καθολικής Εκκλησίας προκαλεί την αντίδραση ορισμένων Χριστιανών, κληρικών, και λαϊκών, όπως του ιερέα Φελισιτέ ντε Λαμενέ, ο οποίος τάσσεται υπέρ των αιτημάτων των εργατών. Ο πάπας Λέων ΙΓ΄ με εγκύκλιό του καταδικάζει τις σοσιαλιστικές ιδέες και υποστηρίζει ότι το κοινωνικό πρόβλημα μπορεί να το λύσει η χριστιανική ευσπλαγχνία.

γ. Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα
Το εργατικό κίνημα αναπτύχθηκε με αργούς ρυθμούς. Οργανωτές του υπήρξαν κυρίως αστοί με αναπτυγμένη κοινωνική και πολιτική συνείδηση.
Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα ξεσπούν οι πρώτες εξεγέρσεις σε εργοστάσια. Με τον καιρό το εργατικό κίνημα οργανώνεται, ιδίως στις εκβιομηχανισμένες χώρες, και διεκδικεί βελτίωση των συνθηκών εργασίας, τροποποίηση της εργατικής νομοθεσίας και δικαίωμα ψήφου.
Το 1834, υπό την καθοδήγηση του Όουεν, δημιουργείται στην Αγγλία η Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας, με 500.000 μέλη. Κύρια αιτήματά της είναι η οκτάωρη εργασία και η αύξηση των ημερομισθίων. Παράλληλα, αναπτύσσεται και το χαρτιστικό κίνημα , με το οποίο γίνεται λόγος για καθολική-μυστική ψηφοφορία για τους ενήλικους άνδρες και ισότητα των εκλογικών περιφερειών. Το κίνημα αυτό κατεστάλη από την αγγλική κυβέρνηση.
Το εργατικό κίνημα παρουσιάζει σημαντική δραστηριότητα στην Αγγλία, όταν δημιουργούνται οι Εργατικές Ενώσεις και οι Εργατικές Εστίες. Το 1884 κατοχυρώνεται νομοθετικά το δικαίωμα της απεργίας και της δημιουργίας συνδικάτων.
Το 1864 δημιουργείται στο Λονδίνο η πρώτη Διεθνής Ένωση Εργατών, με σκοπό την καθοδήγηση του αγώνα όλων των εργατών. Στα συνέδριά τους συγκρούονται οι απόψεις του Προυντόν και του Μπακούνιν με τις απόψεις του Μαρξ. Στόχος του Προυντόν και του Μπακούνιν είναι να καταστρέψουν το υπάρχον πολιτικο-οικονομικό οικοδόμημα που στηρίζεται στο καθεστώς της ιδιοκτησίας και να δημιουργήσουν ελεύθερες συνεταιριστικές ενώσεις εργατών και αγροτών. Είναι η θεωρία του λεγόμενου αναρχοσυνδικαλισμού. Ο Μαρξ τάσσεται υπέρ του πολιτικού αγώνα της εργατικής τάξης. Σύμφωνα με το Μαρξ, μόνο με την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί ο σοσιαλισμός.
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα κυριαρχούν στο εργατικό κίνημα οι ιδέες των αναρχικών. Αργότερα, επικρατούν οι ιδέες του Μαρξ.
Ο αγώνας του εργατικού κινήματος εντείνεται σε πολλές χώρες (ΗΠΑ, Βέλγιο, Σουηδία κ.α.) και επιφέρει σημαντικά αποτελέσματα, όπως είναι η μείωση των ωρών εργασίας σε δέκα και η ίδρυση ασφαλιστικών ταμείων.

δ. Η πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης
Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου δημιουργούνται τα πρώτα εργατικά κόμματα (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο κ.α.). Τα κόμματα αυτά παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους. Όλα όμως επιδιώκουν να καταλάβουν την εξουσία μέσω των εκλογών.
Η πολιτική των κομμάτων αυτών, που διακρίνεται από την τάση συνεργασίας με αστικές δυνάμεις, χαρακτηρίζεται από την τάση συνεργασίας με αστικές δυνάμεις, χαρακτηρίζεται ως μη επαναστατική από μία μερίδα γάλλων συνδικαλιστών και γερμανών σοσιαλιστών και το ρώσο Λένιν.

.Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ, Ο ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ

1. Η ανάπτυξη της επιστήμης
Πολλοί λόγοι συντελούν στην ανάπτυξη της επιστήμης , όπως η βελτίωση της υλικοτεχνικής υποδομής και η ειδίκευση των επιστημόνων. Ο Αμπέρ επινοεί τη βολταϊκή στήλη, ο Γκραμ τη δυναμοηλεκτρική μηχανή, ο Έντισον τον πυρακτωμένο λαμπτήρα. Ο Μορς εφευρίσκει τον τηλέγραφο, το ζεύγος Κιουρί ανακαλύπτει το ράδιο. Ακόμη ο Αϊνστάιν και ο Πλανκ διατυπώνουν γενικές θεωρίες για το χώρο και το χρόνο. Θετική εξάλλου ήταν η εισφορά του Λαμάρκ στη βιολογία και του Ντάρβιν στη γνώση της οργανικής ζωής και της επιβίωσης των όντων.
Στην ιατρική το δρόμο άνοιξε ο Μπερνάρ. Ο Παστέρ διατύπωσε τη θεωρία για τα εμβόλια. Ο ίδιος ανακάλυψε το εμβόλιο για τη λύσσα και ο Κοχ για τη φυματίωση. Οι θεωρητικές επιστήμες γνωρίζουν ανάπτυξη, ιδιαίτερα οι κλασικές σπουδές με εκπρόσωπο το γερμανό φιλόλογο Βιλαμόβιτς.

2. Ο φιλοσοφικός στοχασμός
α. Ο θρίαμβος του θετικισμού
Η πρόοδος των θετικών επιστημών γέμισε τον κόσμο με αισιοδοξία για τη χειραφέτηση από τις παλιές προλήψεις. Ο Κοντ (Aguste Komte) παραλαμβάνει από το δάσκαλό του Σαιν Σιμόν το νόμο ‘των τριών σταδίων’ της εξέλιξης της ζωής και τον εφαρμόζει στην ανθρώπινη ιστορία. Σύμφωνα με αυτόν ,στο θεολογικό στάδιο ο άνθρωπος είναι εξαρτημένος από τα υπερφυσικά όντα , στο μεταφυσικό κυριαρχεί η μεταφυσική - φιλοσοφική εξήγηση και στο τρίτο , το θετικό, ο άνθρωπος ερμηνεύει τα πάντα με επιστημονικό τρόπο. Έτσι από τις θετικές επιστήμες η επιστημονική εξήγηση περνά και στη ζωή των ανθρώπων.
Η επίδραση του Κοντ ήταν μεγάλη. Πολλοί επιστήμονες στη Γαλλία ,στην Αγγλία και αλλού προσπαθούν να ερμηνεύσουν την εξέλιξη της κοινωνικής.

β. Η επίδραση του Ρομαντισμού στη φιλοσοφία
Αρχικά η γερμανική φιλοσοφία επηρεάζεται από το κίνημα του Ρομαντισμού. Ο Schleiermacher ζητάει να ενώσει τη Θρησκεία με το Άπειρο. Ο Schelling υποστηρίζει ότι ο κόσμος είναι χωρισμένος στη φύση και την ιστορική ζωή. Η ιστορία είναι ο τόπος, μέσα στον οποίο ανακαλύφθηκε η θεϊκή βούληση. Πιο συστηματικός μελετητής της ιστορικής εξέλιξης ο Hegel διακρίνει το σύμπαν σε τρεις σφαίρες: το Λόγο, τη Φύση και το Πνεύμα. Η Φύση και ο Λόγος αντλούν τη ύπαρξή τους από το Πνεύμα, που έχει συνείδηση του εαυτού του και προσδιορίζει συνειδητά τις δύο άλλες σφαίρες. Η Ιστορία είναι σημείο ταύτισης των άλλων σφαιρών. Ο Hegel χρησιμοποιεί τη διαλεκτική μέθοδο (θέση-αντίθεση-σύνθεση) για την εξήγηση της ιστορικής εξέλιξης.

γ. Οι διαλεκτικοί φιλόσοφοι
Ο Karl Marx και ο Fr. Engels υιοθετούν τη διαλεκτική του Hegel στη θεωρία τους για την πάλη των τάξεων, και τη θεωρία του Darwin, για να στηρίξουν την αναγκαιότητα αυτής της πάλης. Κυριότερο έργο τους είναι το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Σύμφωνα με τη θεωρία τους, ο άνθρωπος παράγει τα απαραίτητα για τη ζωή του. Τα υλικά μέσα παραγωγής επηρεάζουν την οικονομική του ζωή, διαμορφώνουν τις κοινωνικές συνθήκες και αντανακλούν στη συνείδησή του. Η ιστορική εξέλιξη επηρεάζεται καθοριστικά από την πάλη των τάξεων. Η πάλη αυτή θα υπάρχει όσο στην ζωή θα υπάρχουν αντινομίες. Όταν αυτές παύσουν να υπάρχουν, η ανθρωπότητα θα περάσει από το κράτος της αναγκαιότητας στο κράτος της ελευθερίας.

δ. Μια στροφή προς τον ανθρώπινο ψυχισμό
Ο Δανός Kirkengaard εκφράζει την αντίθεσή του στο Θετικισμό και το Ρομαντισμό. Τονίζει την ανάγκη να πλησιάσει ο άνθρωπος το Θεό. Χωρίς αυτόν είναι χαμένος. Η ένωση με το θείο θα γίνει με τη δύναμη του εσωτερικού πάθους κάθε ανθρώπου χωριστά.
Ο Fr. Nietzsche στο περίφημο έργο του, «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» διατυπώνει την άποψή του για τον Υπεράνθρωπο, τον ισχυρό άνθρωπο που αισθάνεται μίσος για τον αδύνατο και το φτωχό, ο οποίος δεν μπορεί να εισφέρει τίποτε το θετικό στη ζωή. Αυτό το ιδανικό της δύναμης θα αποτελέσει ένα από τα συστατικά στοιχεία της ιδεολογίας του Γερμανικού Εθνικοσοσιαλισμού.

3. Τα Γράμματα και οι Τέχνες=
α. Το κίνημα του Ρομαντισμού
Το κίνημα του Ρομαντισμού κυριαρχεί στην Ευρώπη ανάμεσα στα 1815 και 1850. Το κίνημα αυτό γεννήθηκε ως μία αντίδραση του ανθρώπου στην απόλυτη κυριαρχία της λογικής. Δίνει στον καλλιτέχνη απόλυτη ελευθερία. Ο καλλιτέχνης προσεγγίζει τα πράγματα με τη φαντασία και όχι με τη λογική. Είναι η εποχή που η Ευρώπη γνωρίζει την κυριαρχία των συντηρητικών δυνάμεων μετά την πτώση του Ναπολέοντα. Οι καλλιτέχνες έτσι απορρίπτουν την κλασική πραγματικότητα και αναζητούν τη λύτρωση στη φυγή και σε άλλες πηγές έμπνευσης.

Η μουσική
Τα έργα του Beethoven δεν είναι επηρεασμένα από το Ρομαντισμό. Στις σονάτες, στις εννέα συμφωνίες κ. ά. αντιπροσωπεύονται όλες οι τραγικές και ηρωϊκές στιγμές της ζωής του ανθρώπου. Ο Ρομαντισμός θα επιδράσει στον Schubert και το Schumann. Στον ίδιο πνευματικό χώρο κινείται ο Wagner, που ουσιαστικά ανανεώνει το μελόδραμα, ο Chopin, ο Berlioz κ. ά.

Η ποίηση
Στην ποίηση μεγάλη είναι η προσφορά των Άγγλων ρομαντικών Κητς, Σέλλεϋ και Μπάϋρον. Από το έργο του Μπάϋρον αναδύεται ο ρομαντικός ήρωας, το σύμβολο του πολιτικού και πνευματικού φιλελευθερισμού.
Στη Γαλλία ο Λαμαρτέν, ο Βινύ και ο Ουγκώ κινούνται στο χώρο του ρομαντισμού. Τα θέματά τους όμως τα αντλούν από το περιβάλλον της κοινωνίας τους, όπου κυριαρχούν η διάψευση των ελπίδων, η κρίση εμπιστοσύνης στην πολιτική και τη θρησκεία.
Στη Γερμανία ο Ρίχτερ, ο Χάιντεμπεργκ και ο Γκαίτε είναι οι πιο αντιπροσωπευτικοί ποιητές. Ιδιαίτερα ο Γκαίτε στο κορυφαίο έργο του Φάουστ προσπαθεί να συμφιλιώσει τη λογική με τη φαντασία.
Στην Ιταλία ο ρομαντισμός αντλεί περιεχόμενο από τους αγώνες των Ιταλών για ένωση. Κύριοι αντιπρόσωποι:Μαντσόνε, Λεοπάρντι. Ο Ρώσος Πούσκιν εμπνέεται κι αυτός από την εθνική του παράδοση.

Η πεζογραφία
Στην πεζογραφία ο ρομαντισμός εισβάλλει με το Γάλλο Σατωμπριάν, ο οποίος δέχεται επίδραση από το χριστιανισμό και την ιστορική ζωή.
Ο Άγγλος Σκοτ καθιερώνει το ιστορικό μυθιστόρημα. Πηγή έμπνευσης πάντως για τους περισσότερους λογοτέχνες παραμένει η κοινωνική πραγματικότητα της εποχής τους. Αυτό φαίνεται καθαρά στα έργα του Μπαλζάκ, του Σταντάλ και του Ουγκώ.

Η ζωγραφική
Στη ζωγραφική ο ρομαντισμός προαναγγέλλεται μέσα στους πίνακες του Ρομπέρ, του Κόνσταμπλ, του Τέρνερ και του Ντελακρουά.
Το κίνημα του διαφωτισμού επηρέασε λίγο τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική.

Β. Η αντίδραση στο ρομαντισμό
Την ορμή του ρομαντισμού ανέκυψε η κοινωνική πραγματικότητα. Πολλοί ανησύχησαν ακόμη για τις υπερβολές του. Η αντίδραση αυτή εκδηλώνεται ως τάση επιστροφής στην πραγματικότητα και αμείλικτης περιγραφής των συνθηκών, όπως συμβαίνει στο έργο του Καρόλου Ντίκενς.
Την προσαρμογή αυτή στην πραγματικότητα εκφράζει με το έργο του ο μουσικός Βέρντι.
Εξαίρεση αποτελούν τα έργα του Φλωμπέρ, του Ντοστογιέφσκι και του Τολστόι.

Γ. Οι πνευματικές και καλλιτεχνικές ανακατατάξεις ανάμεσα στους δύο αιώνες (1880-1914).
Την εποχή αυτή η καλλιτεχνική αναζήτηση τείνει να σπάσει τις παραδοσιακές φόρμες. Οι καλλιτέχνες ερευνούν την πολλαπλότητα των στοιχείων της ζωής. Φύση, χρώματα, ήχοι, λέξεις αποκτούν νόημα ξεχωριστό.
Η ποίηση
Η ποίηση ειδικά στη Γαλλία αγκαλιάζεται από το κίνημα του συμβολισμού, που αρνείται τους καθιερωμένους κανόνες. Ο συμβολισμός αξιοποιεί τη φαντασία ως επιστημονική ικανότητα. Οι λέξεις εκφράζουν έτσι τις λεπτές εκφάνσεις της ψυχής. Εκπρόσωποι της τάσης αυτής είναι ο Μπωντλαίρ, ο Βερλαίν και ο Ζαν Μωρεάς (Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος).

Η πεζογραφία
Προς το τέλος του αιώνα το μυθιστόρημα και το δοκίμιο εξελίσσονται σε κυρίαρχα λογοτεχνικά είδη. Πολλοί μυθιστοριογράφοι περιγράφουν τις κοινωνίες, μέσα στις οποίες ζουν (νατουραλισμός). Εκπρόσωποι της τάσης αυτής αναδεικνύονται ο Ζολά, ο Γκάλσγκουόρθυ, ο Γκόρκι κ.ά.

Το θέατρο
Την εποχή αυτή το θέατρο μεταβάλλεται σε όργανο πάλης και απελευθέρωσης της κοινωνίας από προλήψεις και συμβατικότητας. Στην προσπάθεια αυτή εντάσσονται τα έργα του Ίψεν, του Τσέχωφ, του Στρίντμπεργκ.

Ζωγραφική-γλυπτική
Η ζωγραφική επηρεάζεται από το κίνημα του ιμπρεσσιονισμού. Η ονομασία προήλθε από τον πίκανα του Μονέ ‘impression’ (εντύπωση) σε μια έκθεση ανεξάρτητων καλλιτεχνών στο Παρίσι. Ο ιμπρεσσιονισμός αδιαφορεί για τη λεπτομέρεια. Ο πίνακας αποδίδει ό,τι αποτυπώνεται στη συνείδησή μας με την πρώτη ματιά. Ο μεταϊμπρεσσιονισμός (Σερά, Σινιάκ, Γκωγκέν, Βαν Γκογκ) είναι εκφραστικό επιγέννημα που οδηγεί τους καλλιτέχνες σε ποικίλες αναζητήσεις και εντελώς προσωπικές εκφράσεις, απ΄όπου θα αναπηδήσει ο εξπρεσσιονισμός, νέα τάση που αναζητεί και το βάθος, την εσωτερική αλήθεια πέραν της πρώτης εντύπωσης (κύριος εκπρόσωπος, ο Ροντέν).

Αρχιτεκτονική
Η αρχιτεκτονική εγκαταλείπει τις μιμήσεις των γοτθικών και κλασσικών προτύπων και αναζητεί στοιχεία που να εξυπηρετούν τις ανάγκες της αστικής κοινωνίας. Η Αμερική βρέθηκε στην πρωτοπορία της αρχιτεκτονικής ανανέωσης. Οι ατσάλινες κατασκευές και το τσιμέντο αποτέλεσαν βασικά στοιχεία της τάσης αυτής. Σπουδαίοι αρχιτέκτονες αναδείχθηκαν οι Ρίτσαρντσον, Σάλλιβαν και Ράιτ.

Μουσική
Το κίνημα του συμβολισμού επηρεάζει και τη γαλλική μουσική (Ντεμπισύ, Ραβέλ, Ρουσέλ). Στη Γερμανία κυριαρχεί ακόμη ο Βάγκνερ που επηρεάζει αποφασιστικά το έργο του Στράους και του Μάλερ.

Κινηματογράφος
Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα αρχίζει να αναπτύσσεται ο Κινηματογράφος, τον οποίο ουσιαστικά ανακαλύπτουν ο Γάλλος Λυμιέρ και ο Αμερικανός Έντισον. Πατέρας όμως του κινηματογράφου θεωρείται ο Μελιές, σκηνοθέτης που πρώτος αυτός θεωρούσε τον εαυτό του καλλιτέχνη. Ο Μελιές μαζί με τον Αμερικανό Γκρίφιθ θέτουν τα θεμέλια της ανάπτυξης του κινηματογράφου.

Β. Η ανατολική κρίση του 1839-1841. Η Σύμβαση των Στενών.

Σημαντικό πρόβλημα για τους Έλληνες αποτελούσε ο διακανονισμός των σχέσεων της Ελλάδας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο θάνατος του Μαχμούτ Β΄ (Νοέμβριος 1839) διευκόλυνε την ελληνοτουρκική προσέγγιση. Στις 3 Μαρτίου 1840 υπογράφηκε εμπορική συμφωνία δεκαετούς διάρκειας ανάμεσα στο Ελληνικό Βασίλειο και την ΟΘωμανική Αυτοκρατορία.
Η συμφωνία αυτή κρίθηκε επιζήμια για τα ελληνικά συμφέροντα, προκάλεσε αντιδράσεις στην Ελλάδα και δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Αυτοί που αντέδρασαν ήσαν κυρίως οι οπαδοί της Μεγάλης Ιδέας.
Την περίοδο που υπογράφηκε αυτή η συμφωνία η Αίγυπτος κήρυξε τον πόλεμο κατά του Σουλτάνου και οι Μεγάλες Δυνάμεις επενέβησαν υπέρ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η νέα κρίση του Ανατολικού Ζητήματος έκανε τους Έλληνες να πιστέψουν ότι ήλθε η ώρα για την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Κρήτης. Γι’ αυτό το λόγο συγκροτήθηκαν στις περιοχές αυτές ένοπλες ομάδες, οι οποίες δεν είχαν τη δυνατότητα όμως να πετύχουν το στόχο τους.
Με τη Συνθήκη του Λονδίνου (15 Ιουνίου 1840) οι Μεγάλες Δυνάμεις επιβάλλουν διακανονισμό στις τουρκοαιγυπτιακές διαφορές σε βάρος της Αιγύπτου και αποδίδουν την Κρήτη στο Σουλτάνο. Με τη Σύμβαση των Στενών (1841) καθορίζουν ότι σε οποιαδήποτε πολεμική σύρραξη, εφόσον η Τουρκία παρέμενε ουδέτερη, τα Στενά θα ήταν κλειστά για τα πλοία των εμπολέμων. Οι Κρητικοί δυσαρεστημένοι από την τροπή των γεγονότων επαναστατούν (22 Φεβρουαρίου 1841), γρήγορα όμως η επανάσταση καταστέλλεται από τις τουρκικές δυνάμεις.

δ. Ο Κριμαϊκός Πόλεμος (1853-1856) και η κατοχή του Πειραιά (1854-1857)
Ο ανταγωνισμός Γάλλων και Ρώσων για την προστασία των Καθολικών και των Ορθοδόξων αντίστοιχα που ζούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και η αύξηση της γαλλικής επιρροής στους Αγίους Τόπους υπήρξαν οι αιτίες για την έκρηξη του ρωσοτουρκικού πολέμου (1853). Στο πλευρό των Τούρκων τάχθηκαν οι Γάλλοι και οι Άγγλοι.
Ο πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη των Παρισίων (30 Μαρτίου 1856), με την οποία επισφραγίστηκαν οι θέσεις των Δυτικών Δυνάμεων στο Ανατολικό Ζήτημα.
Κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου η Ελλάδα κινήθηκε για την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Μακεδονίας δίχως όμως αποτέλεσμα. Το Μάιο του 1854 οι Γάλλοι κατέλαβαν τον Πειραιά για να επιτηρούν την Ελλάδα. Η «Κατοχή του Πειραιά» τερματίστηκε το 1857.

4. Η εξέλιξη των εθνικών θεμάτων

α. Η Κρητική Επανάσταση (1866-1869)
Μετά τη δημοσίευση του Χάτι-ι- Χουμαγιούν (1856) επικρατεί στην Κρήτη αναβρασμός. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, ανταγωνιστικές μεταξύ τους, χρησιμοποιούσαν το Κρητικό Πρόβλημα, για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα.
Το Κρητικό Ζήτημα ουσιαστικά είναι μέρος του Ανατολικού Ζητήματος και σχετίζεται α. Με τη διάλυση ή τη διατήρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και β. Με την αύξηση της ισχύος του Ελληνικού Κράτους.
Γύρω στα 1865 στην Κρήτη υπάρχουν δύο σημαντικά προβλήματα, τα οποία προκαλούν ένταση, το μοναστηριακό και το φορολογικό. Οι Κρητικοί απαιτούν: α. Να τεθούν κάτω από τον έλεγχο των δημογερόντων, τα εισοδήματα των μοναστηριών και β. Να αλλάξει το φορολογικό σύστημα.
Η αναστάτωση, που ήδη υπήρχε, μπορούσε εύκολα να οδηγήσει σε επανάσταση. Οι Κρήτες με υπόμνημα (14 Μαϊου 1866). Ζητούν την ένωση του νησιού με την Ελλάδα ή τουλάχιστον την παραχώρηση σχετικής αυτονομίας. Οι Τούρκοι αντιδρούν με διώξεις και οι Κρήτες, σε συνεννόηση με την Αθήνα, αρχίζουν ένοπλο αγώνα (21 Αυγούστου 1866). Κορυφαίο γεγονός της Κρητικής Επανάστασης είναι το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου (8 Νοεμβρίου 1866). Η Επανάσταση λήγει στις αρχές του 1869 με συνθηκολόγηση των Κρητών.

Β. Ο αντίκτυπος της Κρητικής Επανάστασης στο διπλωματικό πεδίο

Καμιά ελληνική κυβέρνηση λόγω της μικρής στρατιωτικής της δύναμης, δεν θα τολμούσε να κηρύξει τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Υπουργός των Εξωτερικών Ε. Δεληγιώργης, με υπόμνημα ζητεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις να επέμβουν, για να τερματισθεί η τραγική κατάσταση στην Κρήτη.
Η νέα κυβέρνηση Α. Κουμουνδούρου προσπάθησε ανεπιτυχώς να στρέψει τους βαλκανικούς λαούς κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, χωρίς την ανάμειξη των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι Μεγάλες Δυνάμεις πρότειναν κάποιες συμβιβαστικές λύσεις, οι οποίες εξυπηρετούσαν τα δικά τους συμφέροντα, η Οθωμανική Κυβέρνηση, όμως, επέμενε στην επίλυση του θέματος διά των όπλων.
Στις 28 Ιανουαρίου 1869 συγκλήθηκε διάσκεψη στο Παρίσι χωρίς τη συμμετοχή της Ελλάδας. Η διάσκεψη αποφάσισε να παραμείνει η Κρήτη τουρκική επαρχία, αλλά να κυβερνιέται με ειδικό καταστατικό χάρτη (Οργανικό Νόμο), ο οποίος επέτρεπε τη χρησιμοποίηση Χριστιανών στη διοίκηση. Η νέα ελληνική κυβέρνηση του Θρ. Ζαίμη, επειδή δεν μπορούσε να αντιδράσει, αποδέχθηκε τις αποφάσεις της διάσκεψης.

γ. Νέα βαλκανική κρίση (1875-1878) - Προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881)
Το 1875 εκδηλώθηκε εξέγερση στην Ερζεγοβίνη και το 1876 στη Βοσνία και τη Βουλγαρία. Οι σφαγές των Τούρκων στη Βουλγαρία προκάλεσαν το ενδιαφέρον της διπλωματίας.
Η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο υπέρ των σλαβικών εθνών (24 Απριλίου 1877) και στις 19 Φεβρουαρίου 1878 επέβαλε στην Τουρκία τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, με την οποία δημιουργήθηκε η Μεγάλη Βουλγαρία που εκτεινόταν από το Δούναβη ως το Αιγαίο. Η Αγγλία και η Γερμανία αντέδρασαν και υπογράφηκε νέα συνθήκη (Βερολίνο-1 Ιουνίου 1878), η οποία απέφερε εδαφικά οφέλη στη Ρωσία, τη Ρουμανία και την Αυστρία και κατέστησε αυτόνομες τη Βουλγαρία και τη Ρωμυλία.
Μετά από τρία χρόνια διαπραγματεύσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, το 1881 παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Θεσσαλία (πλήν της περιοχής της Ελασσόνας) και η περιοχή της Άρτας.
Η Αγγλία για τις υπηρεσίες που προσέφερε στην Τουρκία πήρε με μυστικό πρωτόκολλο την Κύπρο.

δ. Ο ατυχής πόλεμος του 1897
Ο επαναστατικός αναβρασμός που κυριαρχούσε στην Κρήτη από το 1895 εντάθηκε στις αρχές του 1897. Η Ελληνική Κυβέρνηση απέστειλε στρατιωτικό τμήμα στην Κρήτη. Η Τουρκία απαίτησε την αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων από το νησί απειλώντας με πόλεμο. Ο πόλεμος ξέσπασε στις 5 Απριλίου 1897και έληξε στις 8 Μαίου 1897 με ήττα του ελληνικού στρατού. Η Ελλάδα υποχρεώθηκε να πληρώσει πολεμική αποζημίωση και να δεχθεί το Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο (ΔΟΕ). Μετά τη λήξη του πολέμου η Κρήτη ανακηρύχθηκε αυτόνομη με πρώτο ηγεμόνα τον πρίγκηπα Γεώργιο.

ε. Ο Μακεδονικός Αγώνας
Στα τέλη του 1890 και στις αρχές του 1900 η Μακεδονία είχε γίνει «μήλο της έριδος» για τα γύρω βαλκανικά κράτη (Μαυροβούνιο, Σερβία, Βουλγαρία, Ελλάδα).
Από το 1897 οι Βούλγαροι με ανταρτικές ομάδες (κομιτατζήδες), προσπαθούσε με τη βία να αναγκάσουν τους Έλληνες της περιοχής να προσχωρήσουν στη Βουλγαρική Εξαρχία.
Η ελληνική αντίδραση προήλθε από την Εθνική Εταιρεία, η οποία οργάνωσε ανταρτικές ομάδες που εισήλθαν στη Μακεδονία με σκοπό την αντιμετώπιση των κομιτατζήδων. Αρχηγοί των ομάδων αυτών ήσαν κυρίων αξιωματικοί του ελληνικού στρατού. Συντονιστής των ομάδων αυτών ήταν ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης και συνεργάτης του ο πρόξενος της Ελλάδας στο Μοναστήρι Ίων Δραγούμης.
Το Σεπτέμβριο του 1904 ο αξιωματικός του ελληνικού στρατού Παύλος Μελάς αναλαμβάνει την αρχηγία των ελληνικών ομάδων στην περιοχή Μοναστηρίου-Καστοριάς. Ο Μελάς συντόνισε την πολεμική δράση των ελληνικών ομάδων και αντιμετώπισε τη βουλγαρική προπαγάνδα.
Στις 13 Οκτωβρίου 1905 ο Π. Μελάς σκοτώθηκε από τούρκους στρατιώτες κατόπιν βουλγαρικής προδοσίας. Ο θάνατός του ώθησε πολλούς έλληνες στρατιωτικούς να συμμετάσχουν στο Μακεδονικό Αγώνα.
Οι Τούρκοι δεν παρενέβαιναν στις ελληνοβουλγαρικές συγκρούσεις. Απλώς μερικές φορές καταδίωκαν την ισχυρότερη πλευρά που ήσαν συνήθως οι Έλληνες.
Ο Μακεδονικός Αγώνας έληξε, όταν επικράτησε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το κίνημα των Νεοτούρκων(1908).
 

Β΄ Λ Υ Κ Ε Ι Ο Υ
(ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ)
 

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
 

1. Ο στρατός

α. Η εξέλιξη της στρατιωτικής οργάνωσης
Από τον 11ο μέχρι τον 7ο αιώνα π.Χ. το κύριο σώμα του στρατού αποτελούν οι ηγεμόνες και η ακολουθία τους. Στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. εμφανίζεται η οπλιτική φάλαγγα στην οποία παίρνουν μέρος και άνδρες από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα. Μετά τα Μηδικά, η φάλαγγα των οπλιτών εξελίσσεται, ενώ αργότερα εμφανίζονται και μισθοφορικά σώματα.
β. Ο σπαρτιατικός και ο αθηναϊκός στρατός
Οι άνδρες Σπαρτιάτες 18-60 ετών ζούσαν τη ζωή του στρατώνα τόσο σε περίοδο πολέμου όσο και σε περίοδο ειρήνης. Η αυστηρή πειθαρχία, η οργάνωση και η σκληρή καθημερινή άσκηση ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά του στρατού. Το κύριο σώμα του στρατού αποτελούσαν οι βαρέως οπλισμένοι πεζοί, ενώ το σώμα των ιππέων δημιουργήθηκε σχετικά αργά, το 425 π.Χ.. Αρχηγός του στρατού ήταν ένας από τους δύο βασιλείς της Σπάρτης. Οι Αθηναίοι στρατεύονταν κι’ αυτοί από 18 ως 60 ετών, ως οπλίτες και ιππείς. Η εκγύμνασή τους ήταν λιγότερο αυστηρή από εκείνη των Σπαρτιατών, και αποσκοπούσε να δημιουργήσει καλούς πολίτες και καλούς στρατιώτες ταυτόχρονα. Οι μέτοικοι στρατεύονταν ως βοηθητικοί. Τη διοίκηση του στρατού αναλάμβανε ο πολέμαρχος, ένας από τους 10 στρατηγούς, και η θητεία του διαρκούσε ένα χρόνο.
γ. Όπλα και στρατιωτικά σώματα
Οι οπλίτες, που αποτελούσαν το βαρύ πεζικό, ήταν οπλισμένοι με δόρυ, ασπίδα, ξίφος, κράνος και θώρακα. Οι ψιλοί, που αποτελούσαν το ελαφρύ πεζικό, ήταν οπλισμένοι με ακόντια, τόξα ή σφενδόνες, και είχαν ως αποστολή να καλύπτουν τη φάλαγγα των οπλιτών. Εξελίξεις στον οπλισμό παρατηρούνται κατά τον 4ο αιώνα π.Χ., οπότε ο Αθηναίος Ιφικράτης και ο Φίλιππος Β΄ αντικατέστησαν το βαρύ οπλισμό των οπλιτών με άλλον, ελαφρότερο, επιτυγχάνοντας έτσι μεγαλύτερη ευελιξία των στρατιωτών στη μάχη.
δ. Πόλεμος και θρησκευτική πίστη
Πριν από την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων οι Έλληνες συνήθιζαν να συμβουλεύονται κάποιο μαντείο, και πίστευαν στους καλούς ή κακούς οιωνούς. Μετά από μια νικηφόρα μάχη έστηναν τρόπαια προς τιμήν των θεών και σε περιπτώσεις συνθηκών ειρήνης ή ανακωχής τους θεούς καλούσαν ως εγγυητές.
ε. Στρατηγική και τακτική στην ξηρά
Οι πολεμικές συγκρούσεις, από τα ομηρικά χρόνια ως τον 5ο αιώνα π.Χ., είχαν το χαρακτήρα προσωπικών μονομαχιών, όπου μεγάλο ρόλο έπαιζε η προσωπική ανδρεία. Από τα Μηδικά και εξής, αρχίζουν να επινοούνται στρατηγικά τεχνάσματα και να εφαρμόζονται τακτικές, ανάλογα με τις ανάγκες κάθε μάχης. Ο Μιλτιάδης, ο Ιφικράτης, ο Επαμεινώνδας και ο Φίλιππος είναι οι σημαντικότεροι από τους στρατηγούς που εφάρμοσαν καινοτομίες.
στ. Το ναυτικό και η ναυτική στρατηγική
Κατά τους κλασικούς χρόνους, το πιο συνηθισμένο πολεμικό πλοίο ήταν η τριήρης, που είχε τρεις σειρές κουπιά, και η πλώρη της κατέληγε σε έμβολο. Καθώς ο στόχος κάθε κυβερνήτη ήταν ο εμβολισμός των αντίπαλων πλοίων, τα πληρώματα έπρεπε να εξασκούνται ώστε να πλέουν σε σχηματισμούς και να κάνουν τους κατάλληλους ελιγμούς.

2. Η θρησκεία και η θρησκευτική ζωή

Κατά τη μινωική εποχή η κύρια θεότητα ήταν η μητέρα-θεά η οποία λατρευόταν σε κατοικημένους χώρους και στην ύπαιθρο, με ποικίλες προσφορές. Ο βασιλιάς ήταν επικεφαλής του ιερατείου. Η μυκηναϊκή θρησκεία είναι σύνθεση στοιχείων μινωικών και ινδοευρωπαϊκών. Κοντά στη μητέρα-θεά εμφανίζονται αρσενικές αλλά και θηλυκές θεότητες. Η λατρεία γίνεται στα ανάκτορα και στην ύπαιθρο, ενώ υπάρχει ιερατείο με εξέχουσα κοινωνική θέση.
Μετά τις μετακινήσεις των ελληνικών φύλων θα διαμορφωθεί το δωδεκάθεο του Ολύμπου, που θα αποτελέσει την επίσημη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων. Παράλληλα όμως με την επίσημη, η λαϊκή θρησκεία που έχει ως αντικείμενο λατρείας τις χθόνιες θεότητες του θανάτου και της βλάστησης θα αποτελέσει τον άλλο πόλο της θρησκευτικής ζωής.
Σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική ζωή έχουν οι οικογενειακές λατρείες της Εστίας και του Έρκειου Δία, καθώς και της Ήρας και του Δία που είναι προστάτες του γάμου. Ευρύτερες συγγενικές ενώσεις (π.χ. φράτρες) έχουν τη δική τους εορτή. Οι θεοί προστατεύουν επίσης την πόλη και είναι φύλακες του άγραφου ηθικού νόμου, που εξασφαλίζει την κοινωνική συνοχή, όταν δεν υπάρχουν ακόμη γραπτοί νόμοι. Μέχρι τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. οι δεσμοί που συνδέουν τη θρησκεία με την πολιτεία είναι ισχυροί και οι Έλληνες πιστεύουν ότι η νίκη τους στα Μηδικά οφείλεται στη θεία δικαιοσύνη.
Ο χώρος της λατρείας είναι το ιερόν, στο οποίο χτίζεται ο βωμός που χρησιμοποιείται για την τέλεση των θυσιών. Σε πολλά ιερά ανεγέρθηκαν ναοί στους οποίους τοποθετήθηκαν τα λατρευτικά αγάλματα των λατρευομένων θεοτήτων. Η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν έχει δόγμα και ιερατείο. Οι λατρευτικές εκδηλώσεις καθορίζονται εθιμικά και την ευθύνη τους έχουν οι άρχοντες της πόλης. Οι ιερείς εκλέγονται ή κληρώνονται, η θητεία τους είναι ετήσια, μεγαλύτερης διάρκειας ή ισόβια και το αξίωμά τους δεν διαφέρει από τα άλλα δημόσια αξιώματα.
Στις επίσημες εορτές οργανώνονται λατρευτικές εκδηλώσεις: η πομπή, η θυσία, οι ύμνοι, το θυσιαστήριο γεύμα και οι αγώνες. Η εορτή συμβάλλει στη συνοχή της κοινότητας και συνδέεται με οικονομικές, πολιτικές, πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Από τους αγώνες σημαντικότεροι ήταν οι γυμνικοί, από τους οποίους οι Ολυμπιακοί προς τιμήν του Δία απέκτησαν τεράστια ακτινοβολία. Σημαντική είναι η λατρεία των ηρώων που συνήθως ήταν γενάρχες ή ιδρυτές των πόλεων. Η ιστορία της πόλης ταυτίζεται με την ιστορία του ήρωα και η λατρεία του νομιμοποιεί την κατοχή εδαφών που είναι ζωτικά για την πόλη.
Οι μυστηριακές λατρείες που σχετίζονται με τις παλαιές χθόνιες λατρείες απέβλεπαν στη βιωματική επαφή με το θείο. Οι σημαντικότερες είναι τα ελευσίνια μυστήρια που συνδέονται με το μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης και συνεπώς με τον κύκλο της βλάστησης, και ο Ορφισμός που συνδέεται με το μύθο του Διονύσου-Ζαγρέα. Και οι δύο λατρείες αφήνουν ελπίδες για ευτυχισμένη μεταθανάτια ζωή.
Τα μαντεία, από τα οποία το σημαντικότερο είναι το μαντείο των Δελφών, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Οι χρησμοί που δίνονταν επηρέασαν, για παράδειγμα, την οργάνωση των πόλεων και την αποικιακή δραστηριότητα. Οι εντολές εξάλλου του μαντείου των Δελφών διαμόρφωσαν μια γενική ηθική. Μετά τα Μηδικά το μαντείο παρακμάζει και χρησμοδοτεί για ιδιωτικά ζητήματα.
Η ανάπτυξη του ορθού λόγου και του φιλοσοφικού στοχασμού και η παρακμή των πόλεων-κρατών οδηγεί την επίσημη θρησκεία της πόλης σε κρίση και παρακμή. Κατά την ελληνιστική εποχή, εποχή ατομικισμού, σκεπτικισμού και αμφιβολίας, οι άνθρωποι στρέφονται στη λατρεία της Τύχης και των ηγεμόνων, καθώς και εκστατικές και συγκινησιακές λατρείες της Ανατολής, που τους υπόσχονται μια προσωπική επαφή με το θείο και μεταθανάτια ζωή.

3. Εργασία και επαγγέλματα

α. Ιστορική αναδρομή
Στην ομηρική εποχή δούλοι και ελεύθεροι, ευγενείς και απλοί άνθρωποι εργάζονται από κοινού. Εκτός από τους γεωργούς υπάρχουν και οι δημιουργοί, που ασχολούνται με ποικίλα επαγγέλματα, ενώ παράλληλα ασκούν και καθήκοντα γιατρών, ιερέων, μάντεων κ.τ.λ. Αργότερα, κατά την αρχαϊκή περίοδο, οι νέες οικονομικές συνθήκες έχουν ως συνέπεια την εμφάνιση νέων επαγγελμάτων, για την κάλυψη των νέων αναγκών. Στην κλασική εποχή τα χειρωνακτικά έργα αναλαμβάνουν κυρίως οι μέτοικοι και οι δούλοι. Στην Αθήνα καθιερώνονται όροι εργασίας, ενώ φαινόμενα όπως αυτό της ανεργίας δεν είναι άγνωστα.
β. Επαγγέλματα της υπαίθρου
Η γεωργία εθεωρείτο από τους αρχαίους Έλληνες ως το σημαντικότερο επάγγελμα. Πολλοί γεωργοί καλλιεργούσαν μόνοι τους τα κτήματά τους, ενώ υπήρχαν και ορισμένοι που ανέθεταν σε άλλους αυτό το έργο. Τα μέσα για την καλλιέργεια της γης ήταν πρωτόγονα. Όσον αφορά την κτηνοτροφία, σε όλη την Ελλάδα, ανάλογα με τη διαμόρφωση του εδάφους εκτρέφονταν όλα τα είδη ζώων. Το κυνήγι ήταν επάγγελμα αλλά και ευχάριστη απασχόληση και γινόταν με τη βοήθεια κυνηγετικών σκύλων, ενώ το ψάρεμα γινόταν με τα μέσα που χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα. Λατόμοι, υλοτόμοι και μεταλλωρύχοι ήταν ακόμη μερικά από τα επαγγέλματα της υπαίθρου.
γ. Επαγγέλματα των πόλεων
Στο άστυ υπήρχαν καταστήματα και εργαστήρια που παρήγαν και εμπορεύονταν κάθε είδους προϊόντα. Συνηθισμένα επαγγέλματα ήταν αυτά του αγγειοπλάστη και του αγγειογράφου, του βυρσοδέψη και του σκυτοτόμου, του βαφέα και του γναφέα. Οι ανάγκες σε χρήμα ευνόησαν το επάγγελμα του τραπεζίτη και του δανειστή, που συνδεόταν με την τοκογλυφία. Καθώς το επάγγελμα του γιατρού εξελίσσεται, εμφανίζονται ειδικότητες όπως αυτές του οφθαλμίατρου, του οδοντίατρου, της νοσοκόμας, της μαίας, και ταυτόχρονα καθιερώνεται το επάγγελμα του φαρμακοποιού. Οι έμποροι αποτελούν μεγάλη επαγγελματική τάξη και διακρίνονται σε καπήλους, δηλαδή μικρέμπορους, και εμπόρους. Οι τελευταίοι ασχολούνται κυρίως με τις εισαγωγές και τις εξαγωγές προϊόντων, και παίζουν σημαντικό ρόλο στην κάλυψη των επισιτιστικών αναγκών της πόλης.

4. Μοναρχίες, κοινά / συμπολιτείες

α. Τα μοναρχικά καθεστώτα στη μητροπολιτική Ελλάδα
Η Ήπειρος είναι από τις λίγες περιοχές που διατηρήθηκε το καθεστώς της βασιλείας. Στο πιο ονομαστό βασίλειο της Ηπείρου, στο βασίλειο των Μολοσσών, το πολίτευμα έμοιαζε με αυτό της Σπάρτης. Ο πιο γνωστός από τους βασιλείς των Μολοσσών ήταν ο Πύρρος.
Στη Μακεδονία ο βασιλιάς είχε σχεδόν απόλυτη εξουσία, και διατηρούσε το δικαίωμα να απονέμει αξιώματα και να δίνει κτήματα στους εταίρους, που αποτελούσαν την τάξη των αξιωματούχων-γαιοκτημόνων. Οι παλαίμαχοι στρατιώτες ήταν τα μέλη της συνέλευσης, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις έπαιρνε σημαντικές αποφάσεις. Σε αντίθεση με το πολίτευμα των πόλεων-κρατών της νότιας Ελλάδας, στη Μακεδονία το σύνολο σχεδόν της οικονομικής ζωής βρισκόταν υπό τον έλεγχο του βασιλιά. Ο θεσμός της δουλείας δεν αναπτύχθηκε ιδιαίτερα, γιατί οι Μακεδόνες αποτελούσαν μια κοινωνία ελεύθερων καλλιεργητών, με αρκετά μεγάλη συνοχή.
β. Τα νέα ελληνιστικά βασίλεια
Στην Αίγυπτο κυβέρνησαν οι Πτολεμαίοι, με τρόπο που θύμιζε το παλιό καθεστώς των Φαραώ. Στηρίζονταν σε μια καλά οργανωμένη γραφειοκρατική διοίκηση, που την αποτελούσαν κυρίως Έλληνες οι οποίοι ασχολούνταν με τα οικονομικά του κράτους, την απονομή της δικαιοσύνης, την οργάνωση του στρατού και του στόλου και τη διοίκηση των επαρχιών. Οι ιθαγενείς είχαν περιορισμένα δικαιώματα. Το πιο σημαντικό ήταν ότι οι μεταξύ τους διαφορές εκδικάζονταν με βάση το παραδοσιακό τους δίκαιο, στοιχεία του οποίου είχαν ενσωματωθεί και στο κρατικό δίκαιο.
Παρόμοια διοικητική δομή είχε και το κράτος των Σελευκιδών. Ανώτεροι και κατώτεροι κρατικοί υπάλληλοι, σύμβουλοι και αυλικοί αποτελούσαν το επιτελείο του βασιλιά και υπάκουαν τυφλά στις εντολές του. Από το παλιό περσικό σύστημα διατηρήθηκαν οι σατραπείες. Οι ελληνικές πόλεις που βρίσκονταν μέσα στο κράτος είχαν ιδιαίτερα προνόμια, ήταν όμως φόρου υποτελείς στο βασιλιά, ο οποίος ρύθμιζε και πολλά ζητήματα που σχετίζονταν με την απονομή της δικαιοσύνης.
γ. Σχέσεις μεταξύ ελληνικών πόλεων, κοινά και συμπολιτείες
Κατά την ελληνιστική περίοδο, οι πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν χάσει μεγάλο μέρος από την παλιά τους δύναμη. Έτσι, καθώς απέφευγαν τις πολεμικές αναμετρήσεις, συνήθιζαν να αναθέτουν την επίλυση των διαφορών τους σε άλλες πόλεις. Η συνεργασία μεταξύ των πόλεων ενισχύθηκε και με τα μέτρα της ασυλίας, της προξενίας, και της παραχώρησης πολιτικών δικαιωμάτων σε πολίτες άλλων πόλεων.
Τα κοινά και οι συμπολιτείες είναι πολιτικοί σχηματισμοί που είχαν εμφανιστεί στην Ελλάδα από πιο παλιά. Οι συμπολιτείες κατά την ελληνιστική περίοδο ήταν ενώσεις πόλεων με δημοκρατικά πολιτεύματα που διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους αλλά ταυτόχρονα είχαν κοινή βουλή, κοινή συνέλευση και άρχοντες. Η αδυναμία των ασθενέστερων οικονομικά πολιτών να μετακινούνται, τους αφαιρούσε στην πράξη το δικαίωμα να συμμετέχουν στα κοινά. Η Αχαϊκή συμπολιτεία εκμεταλλεύτηκε την εξασθένηση της Μακεδονίας κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. και κατόρθωσε να επικρατήσει στην Πελοπόννησο, νικώντας και αυτή ακόμη τη Σπάρτη, τελικά όμως ηττήθηκε από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ. Η Αιτωλική συμπολιτεία, αν και επεκτάθηκε σε μεγάλο μέρος της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου, δεν ακολούθησε σταθερή πολιτική και δεν βοήθησε στην υπόθεση της ενοποίησης των Ελλήνων.
 

Γ΄ Λ Υ Κ Ε Ι Ο Υ
(ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ
( Γ΄ τεύχος)
 

Τα γεγονότα (Α΄Παγκοσμίου πολέμου) (σ.121-151)

1.Επισήμανση των κυριότερων γεγονότων κατά χρονικές φάσεις
1914-1915
-Τάσεις διαμόρφωσης συμμαχιών (Τουρκία,Βουλγαρία με Κεντρικές Αυτοκρατορίες-Ελλάδα, Ρουμανία με Entente-αμφιταλαντευόμενη στην αρχή η στάση της Ιταλίας) και μετώπων (Δυτικό, Ανατολικό, Βαλκανικό, Αυστρουγγρικό).
-Παγκοσμιοποίηση του πολέμου,με την είσοδο σ’αυτόν εξωευρωπαϊκών και υπερατλαντικών χωρών,των Η.Π.Α και της Ιαπωνίας,στο πλευρό της Εntente,και επέκταση του θεάτρου των επιχειρήσεων και στις Αποικίες (Αφρική και Ασία).
-Mαταίωση των επιθετικών σχεδίων των Γερμανών από τους Γάλλους με την Μάχη του Μάρνη (8/9/1914).
-΄Ηττα των Ρώσων στη Μάχη του Τάννεμπεργκ (25-29/8/1914)
-Συγκράτηση των Αυστριακών από τους Σέρβους και Βρεταννική υπεροχή στη θάλασσα.

1915-1916
-Σταθεροποίηση των ευρωπαϊκών μετώπων και έναρξη της διεξαγωγής 3/ετούς ψυχοφθόρου «πολέμου των χαρακωμάτων»,κύριο χαρακτηριστικό του Α΄Παγκοσμίου.
-Οριστικοποίηση Βουλγαρικής και Ιταλικής στάσης (ένταξη στο Κεντρικό και Δυτικό Συνασπισμό αντίστοιχα).
-Εξαπόλυση υποβρυχιακού πολέμου από τη Γερμανία.
-Φονικές μάχες χωρίς θεαματικά αποτελέσματα για τους αντιπάλους (Βερντέν,Σομ,Καρπάθια).
-Είσοδος της Ρουμανίας στον πόλεμο και εξουδετέρωσή της από τους Γερμανοαυστριακούς.

1917-1918
-΄Ενταση ανθυποβρυχιακού πολέμου από τη Γερμανία και είσοδος των Η.Π.Α στον πόλεμο.
-Είσοδος της Ελλάδας στον πόλεμο.
-Σοβαρά σημάδια κόπωσης σε στρατιώτες και άμαχο πληθυσμό και των δύο συνασπισμών με καταλυτικές επιπτώσεις στο πολιτικό και στρατιωτικό τομέα (συνθηκολόγηση Ρώσων στο Brest-Litovsk,φιλειρηνικό κίνημα σοσιαλιστών «σπαρτακιστών» στη Γερμανία,επιτυχή εθνικιστικά κινήματα στην Αυστρουγγαρία,ανταρσία στον Γαλλικό στρατό)

1918
-Νικηφόρα αντεπίθεση με αμερικανική στρατιωτική ενίσχυση υπό τη γενική διεύθυνση του Γάλλου στρατάρχη F.Foch σε όλα τα μέτωπα,με αποτέλεσμα τη παράδοση εντός 3 μηνών,όλων των εμπολέμων από τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες.

2.Απολογισμός
-Εκτεταμένες απώλειες της Ευρώπης σε έμψυχο δυναμικό .
-Διαταραχή της ψυχικής ισορροπίας και αμφισβήτηση των κοινωνικών αξιών.
-Χρεωκοπία των κρατικών οικονομιών και άνοδος των Η.Π.Α σε παγκόσμια δύναμη.

Η Ρωσική Επανάσταση(σ.121-151)

1.Συνθήκες εκδήλωσης των επαναστατικών ιδεών

Ι.Κοινωνικοοικονομικές
α) Η διαιώνιση του φεουδαρχικού χαρακτήρα της ρωσικής οικονομίας μέχρι και τις αρχές
του 20ου αιώνα
β)Ο πρωτογονισμός των μέσων παραγωγής
γ)Η πολύ περιορισμένη ελεύθερη εργασία των ρώσων αγροτών,λόγω δέσμευσης της γης τους από τη μεγάλη γαιοκτησία και οι άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους.
δ)Η παραμέληση της εργατικής μάζας των μεγάλων αστικών κέντρων.

ΙΙ.Πολιτικές.
α)Η υπανάπτυξη και ο αποκλεισμός από τη συμμετοχή στην εξουσία της ρωσικής αστικής τάξης
β)Ο τσαρικός δεσποτισμός και η αυταρχική διακυβέρνηση με κύρια χαρακτηριστικά την πλήρη ανελευθερία, τη κρατική αυθαιρεσία,και τις απηνείς διώξεις των αντιφρονούντων

2.Πρώτες αντιδράσεις

-Πολιτική αυτοσυνειδητοποίηση της πολυπληθούς εργατικής τάξης μέσω της μετάφρασης μαρξιστικών έργων στα ρωσικά και έκδοσης σοσιαλιστικών εφημερίδων
-Πραγματοποίηση της πρώτης απεργίας (1896)
-΄Ιδρυση του Σοσιαλιστικού Δημοκρατικού Εργατικού Κόμματος της Ρωσίας(πυρήνα του μπολσεβικισμού)και ανάδειξη των Λένιν και Τρότσκι (μολονότι ιδεολογικά αντίπαλων) σε ηγετικές φυσιογνωμίες της εργατικής τάξης.(1903)
-Εκδήλωση γενικευμένης και βίαιης εκδήλωσης του Καθεστώτος μετά την ήττα της Ρωσίας από την Ιαπωνία (1904),υπό μορφή εκτεταμένων απεργιών,ανταρσίας («Ποτέμκιν») και αναμέτρησης με τις κρατικές δυνάμεις.
-Εξαναγκασμός του τσάρου σε φιλελεύθερη παραχώρηση,με τη θέσπιση της λειτουργίας ενός ευρέος νομοθετικού σώματος που θα προέκυπτε από καθολική ψηφοφορία (Δούμα,30/10/1905).

3.Οκτωβριανή Επανάσταση

Ι.Προπαρακευαστικό στάδιο
-΄Ιδρυση ανεξάρτητου Κομμουνιστικού Κόμματος το 1912.
-Κρατική αδυναμία ελέγχου της διογκούμενης λαϊκής αντίδρασης.
-Η οικονομική κρίση κράτους και λαού,λόγω της εμπλοκής στο Α΄Παγκόσμιο πόλεμο και η επακόλουθη αύξηση της επαναστατικής διάθεσης,οδηγούν στην επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1917,στο σχηματισμό των Σοβιέτ,που αναλαμβάνουν τη διοίκηση της Πετρούπολης και των μεγάλων πόλεων,και στη παραίτηση του Τσάρου από την εξουσία.
-Σχηματισμός μετριοπαθούς φιλοαστικής Κυβέρνησης υπό τον Κερένσκι,αδύναμης όμως να ανταποκριθεί στα επιτακτικά αιτήματα των μπολσεβίκων
-Θριαμβευτική επιστροφή από την εξορία του Λένιν (15/4/1917) στη Πετρούπολη και συστηματική υπονόμευση της Κυβέρνησης Κερένσκι που αντιδρά με βίαιη πάταξη των αντιδράσεων.

ΙΙ.Η κύρια φάση(΄Εκρηξη,επικράτηση,κρίση,ιδεολογική επέκταση)

-Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος των Μπολσεβίκων,υπό τη καθοδήγηση των Λένιν και Τρότσκι,για ένοπλη εξέγερση κατά του φιλοαστικού καθεστώτος,η οποία ξεσπά αυθόρμητα μεταξύ 25-10/6-11 και 26-10/7-11,με καταλυτικές συνέπειες για τη περαιτέρω πορεία της Επανάστασης,αφού κατορθώνει και κυριαρχεί απόλυτα πλέον στη Ρωσία.
-΄Εκδοση σειράς ριζοσπαστικών διαταγμάτων («Δεκεμβριανά,1917),σχετικά με τη διανομή των γαιών,την εθνικοποίηση των επιχειρήσεων,την εξίσωση των εθνοτήτων και τον τερματισμό του πολέμου,και ψήφιση συντάγματος ιδρυτικού της Ε.Σ.Σ.Δ.
-Αντεπαναστατική επέμβαση των Δυτικών (Γάλλων,΄Αγγλων,Ιαπώνων),προσεταιρισμός ρώσων ομοϊδεατών,πρόκληση εμφύλιου πολέμου και τελική επικράτηση του Κόκκινου Στρατού (1919-1920).
-Διάδοση του επαναστατικού πνεύματος των Μπολσεβίκων.λόγω των καταστροφικών συνεπειών του πολέμου στις Ευρωπαϊκές χώρες,που εκδηλώνεται με ανεπιτυχείς απόπειρες βίαιης κατάληψης της εξουσίας από τους κομμουνιστές (Γερμανία,Ουγγαρία),με απεργιακές κινητοποιήσεις μεγάλης κλίμακας (Αγγλία,Γαλλία,Ιταλία) και με τη γενική τάση δημιουργίας ανεξάρτητων από τα σοσιαλιστικά κόμματα και αποκλειστικά κομμουνιστικών κομμάτων(11919-1929).

4.Η εξέλιξη του Σοβιετικού καθεστώτος(1921-1941)

-Αδιέξοδο στον μεσοπόλεμο λόγω πλήρους διάλυσης της κρατικής οικονομίας,συνεπεία του πολέμου και της υπανάπτυξης.
-Αντιμετώπιση της παροδικής οικονομικής κρίσης,συνέπειας της απουσίας τεχνογνωσίας και υλικών μέσων από τους αγρότες και εργάτες,με γενναία παρέμβαση του Λένιν υπέρ της μερικής φιλελευθεροποίησης της οικονομίας,της αυτοδιοίκησης των εργοστασίων και της διάθεσης κεφαλαίων για εκβιομηχάνιση.
-Ανταγωνισμός των διαδόχων του Λένιν,Τρότσκι και Στάλιν,επικράτηση του τελευταίου και ανυποχώρητη εφαρμογή του προγράμματος για την εδραίωση του σοσιαλισμού.
-Προσπάθεια οργάνωσης υγιούς οικονομίας με καθαρά σοσιαλιστικές βάσεις,μέσω της ευρείας κοινωνικοποίησης των αγαθών και των μέσων, και μιας επιτυχούς οικονομικής ανασυγκρότησης, υπό τη μορφή τριών 5/ετών προγραμμάτων (1928-32,1932-1939,το τελευταίο δεν ολοκληρώθηκε λόγω της έκρηξης του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου ).
-Εκτροπή της Επανάστασης προς μία σταλινική προσωπολατρία.που διευκολύνθηκε από τη συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια του Στάλιν,με το πρόσχημα επίτευξης του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού και συνοδεύτηκε από την εξάπόλυση μαζικών διώξεων πρώην συνεργατών του (δίκες 1936-37).
-Διάχυση του σταλινισμού και στη πνευματική ζωή της χώρας.

5.Ανακεφαλαίωση των παραγόντων επικράτησης της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία και της σημασίας της για την παγκόσμια ιστορία.

γ. Η ιδεολογία της 4ης Αυγούστου» (σ.226-228)

1.Επίσήμανση των κυριότερων γνωρισμάτων και των μέσων επιβολής της που δικαιολογούν τον φασιστικό χαρακτήρα της.

α.Χαρακτηριστικά:

-διαμόρφωση συγκεκριμένης κοσμοθεωρίας
-Επιλεκτική αναδρομή σε περιόδους της Ελληνικής ιστορίας που εξυπηρετούσαν τους σκοπούς του καθεστώτος
-Επινόηση του ιδεολογήματος του «Γ΄Ελληνικού Πολιτισμού»

β.Μέσα

-Κατάλυση πολιτικών ελευθεριών.
-Χρησιμοποίηση εξωτερικών στοιχείων των άλλων φασιστικών καθεστώτων.
- «Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας» (Ε.Ο.Ν).

δ.Εσωτερική-Οικονομική πολιτική (σ.229-231)

1.Επισήμανση του λαϊκιστικού και επιφανειακού χαρακτήρα της πολιτικής του Μεταξά:
-Λήψη «φιλολαϊκών» ασφαλιστικών και εργασιακών μέτρων,αλλά ουσιαστική εξουδετέρωσή τους από τον πληθωρισμό.
-Αδιαφορία για την ανεργία,την οικονομική εξαθλίωση των αγροτών,εξαιτίας των τοκογλυφικών τραπεζικών δανείων,την εκβιομηχάνιση της χώρας και τη πραγματοποίηση διαρθρωτικών αλλαγών.
-Παράδοση των νευραλγικών τομέων της εθνικής οικονομίας στο εγχώριο και ξένο κεφάλαιο και ενίσχυσή του,με αποτέλεσμα τη στασιμότητα της Ελλάδας στο στάδιο της πρωτογενούς παραγωγής.

2α.Ο Πόλεμος - αστραπή (σ.239-240)

1.Χάρη στον κεραυνοβόλο πόλεμο («Blitzkrieg»),τα γερμανικά στρατεύματα κατόρθωσαν να καταλάβουν μέσα σε 10 μήνες το μεγαλύτερο μέρος της Β.Δ Ευρώπης:
-Πολωνία (Σεπτ.1939)
-Δανία,Νορβηγία (Απρ.-Μαι.1940)
-Ολλανδία,Βέλγιο,Δανία (Μαι-Ιουν.1940)
2.Αποτυχημένη Γερμανική Επιχείρηση «Θαλάσσιος λέων» για την κατάληψη των Βρεταννικών νησιών («Μάχη της Αγγλίας»,Αυγ.-Οκτ.1940).

2γ. Η διεθνοποίηση του πολέμου

1941

-Γερμανικές εισβολές:α)στα Βαλκάνια,Γιουγκοσλαβία και Ελλάδα (Απρίλιος)
β)στη Σοβιετική ΄Ενωση (Ιούνιος)
-Έξοδος Η.Π.Α στον πόλεμο,μετά από Ιαπωνική πρόκληση (Βομβαρδισμός Ναυτικής
Βάσης του Περλ Χάρμπορ (Δεκέμβριος)

1942

-Έναρξη συστηματικής γενοκτονίας των Εβραίων
-Το γερμανικό εκστρατευτικό σώμα στη Μ.Ανατολή («Αfrica Corps») υπό τον Ρόμμελ,αναχαιτίζεται στη Μάχη του Ελ-Αλαμέιν,στην οποία μετέχουν και Ελληνικά στρατεύματα.
-Συμμαχικά στρατεύματα αποβιβάζονται στο Μαρόκο και την Αλγερία
-΄Εναρξη σοβιετικής αντεπίθεσης.

1943

- Συντριπτική ήττα των ναζιστικών στρατευμάτων στη μάχη του Στάλινγκραντ (Φεβρουάριος).
-Παράδοση του γερμανικού εκστρατευτικού σώματος στη Τύνιδα (Ιούνιος)
-Απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων στη Σικελία και προώθησή τους μέχρι της Ρώμης,όπου αναχαιτίζονται από τις δυνάμεις του ΄Αξονα.
-Καθολική ένταση και κορύφωση της εθνικής αντίστασης των ευρωπαϊκών λαών κατά των φασιστικών στρατευμάτων κατοχής.

1944

-Απόβαση Αγγλοαμερικανών στη Νορμανδία και έναρξη απελευθέρωσης της Ευρώπης (6 Ιουνίου).
-Προσέγγιση των συμμαχικών στρατευμάτων στο ποταμό Ρήνο (Δεκέμβριος).
-Ταυτόχρονη επίθεση του «Ερυθρού Στρατού» από τα Β.Α,κατάληψη γερμανικών εδαφών και προέλασή του στα Βαλκάνια.
-Απελευθέρωση της Ελλάδας (12 Οκτωβρίου)

1945

-΄Ενωση σοβιετικών με αγγλοαμερικανικά στρατεύματα στο ποταμό ΄Ελβα και έναρξη της μάχης του Βερολίνου (25 Απριλίου)
-Ο Χίτλερ αυτοκτονεί και ο στρατηγός Κάιτελ υπογράφει την ανευ όρων παράδοση της Γερμανίας.
-Παράδοση ανευ όρων και της Ιαπωνίας,μετά τον πυρηνικό βομβαρδισμό της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι από τους Αμερικανούς (6 και 10 Αυγούστου).
- Σπουδαιότερα διπλωματικά γεγονότα:
α)Συνδιάσκεψη της Γιάλτας (Φεβρουάριος),όπου καθορίστηκαν οι σφαίρες επιρροής των τριών μεγάλων δυνάμεων(Ε.Σ..Σ.Δ, Η.Π.Α, Μ.Βρεταννίας)
β)Η Συνδιάσκεψη του Πότσδαμ(Ιούλιος-Αύγουστος),όπου προσδιορίστηκε το νομικό καθεστώς της Γερμανίας.

1946

Οι εκκρεμότητες του Πολέμου που στοίχισε στην Ανθρωπότητα περί τους 60 εκ.νεκρούς,έκλεισαν με τη Δίκη της Νυρεμβέργης,με απόφαση της οποίας καταδικάστηκαν σε θάνατο εκείνοι οι αξιωματούχοι του Ναζισμού,οι οποίοι κρίθηκαν ένοχοι εγκλημάτων πολέμου για τη παγκόσμια καταστροφή και το Ολοκαύτωμα.

α,β. Ο εμφύλιος πόλεμος και αποτελέσματα (σ.294-299)

1.Αίτια

α)Οι διώξεις των οπαδών του Ε.Α.Μ μετά τα Δεκεμβριανά,με το πρόσχημα της διάπραξης αξιόποινων πράξεων
β)Το κλίμα τρομοκρατίας εναντίον του Εαμικού λαού
γ)Η συστηματική υπονόμευση των κοινοβουλευτικών λύσεων από το Κ.Κ.Ε (Αποχή από τις εκλογές της 31/3/1946 και καταγγελία ως νόθου του Δημοψηφίσματος της 1/9/1946,για επαναφορά της βασιλείας
δ)Η επιλογή της ένοπλης ρήξης από τη στρατιωτική και πολιτική ηγεσία του Κ.Κ.Ε.

2.Οι φάσεις

Α.Καλοκαίρι 1946-΄Ανοιξη 1947:α)σποραδικές συμπλοκές με πρωτοβουλία του «Δημοκρατικού Στρατού» β)Διπλωματική αντίδραση της Ελληνικής Κυβέρνησης με καταγγελία της στα Ηνωμένα ΄Εθνη και Αμερικανική απόφαση για ενίσχυση της Ελλάδας στον αγώνα κατά των Κομμουνιστών («Δόγμα Τρούμαν»).
Β.΄Ανοιξη 1947-Ιανουάριος 1948:α)Εξαπόλυση ανεπιτυχών επιθέσεων από τους αντάρτες στη Β.Δ Μακεδονία και στην Αλεξανδρούπολη,για τη κατάληψη μεγάλων πόλεων β)Σχηματισμός Κυβέρνησης ευρείας συμμετοχής υπό αμερικανική καθοδήγηση γ)Σχηματισμός προσωρινής «Δημοκρατικής Κυβέρνησης της Ελλάδας» δ)εφαρμογή της τακτικής «του κλεφτοπολέμου» από το Ε.Α.Μ και αναποτελεσματική αντιμετώπισή της από τα Κυβερνητικά στρατεύματα
Γ.Ιούνιος 1948-΄Ανοιξη 1949 :α)Ρήξη Τίτο-Στάλιν με καταλυτικές επιπτώσεις στο μέτωπο των ανταρτών β)Σύγκρουση ηγεσίας Κ.Κ.Ε (Ν.Ζαχαριάδης-Μ.Βαφειάδης)για το ζήτημα της εφαρμοζόμενης στρατιωτικής τακτικής γ)καθιέρωση του θεσμού του Πολεμικού Συμβουλίου από τη Κυβέρνηση και αναθεώρηση της τακτικής αντιμετώπισης του «Δημοκρατικού Στρατού».
Δ.΄Ανοιξη 1949-Αυγ.1949:α)Ανάληψη ευρείας κλίμακας εκκαθαριστικών επιχειρήσεων από τον Κυβερνητικό Στρατό σε ολόκληρη την Ελλάδα β)Αποτυχία της τακτικής «του συμβατικού πολέμου» από τον Ζαχαριάδη γ)Κλείσιμο των ελληνογιουγκοσλαβικών συνόρων από τον Τίτο και και εγκλωβισμός των ανταρτών δ)Οι νικηφόρες μάχες για τον Κυβερνητικό στρατό στο Γράμμο-Βίτσι,κρίνουν την έκβαση του 3/ετούς εμφυλίου.

Αποτελέσματα
-εκτεταμένες απώλειες (40.000 με 80.000 νεκροί και από τις δύο πλευρές).
-Διαφυγή έμψυχου δυναμικού της Ελλάδας στις χώρες του Υπαρκτού Σοσιαλισμού.
-Εγκαθίδρυση αντικομμουνιστικού αστυνομικού κράτους και διάσπαση της εθνικής
ενότητας.
-Απροκάλυπτη επέμβαση των Συμμάχων στα εσωτερικά της χώρας.

ΚΕΦ. ΚΗ΄: Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1945: Η ΕΥΘΡΑΥΣΤΗ ΕΙΡΗΝΗ

Γενικά χαρακτηριστικά
α. Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι ελπίδες για ειρήνη διαψεύσθηκαν εξαιτίας των αντιπαραθέσεων που δημιουργήθηκαν μεταξύ ΕΠΑ και ΕΣΣΔ, με αποτέλεσμα να επικρατήσει για μερικά χρόνια ο ψυχρός πόλεμος. Ωστόσο ο κίνδυνος μετατροπής του ψυχρού πολέμου σε θερμό οδήγησε τους δυο συνασπισμούς στην ειρηνική συνύπαρξη, ενώ η αντίθεση παρέμεινε έντονη στα κράτη του Τρίτου Κόσμου.
β. Πολλά από τα κράτη του Τρίτου Κόσμου μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο πέρασαν από την υπανάπτυξη της εποχής της Αποικιοκρατίας σε νέες οικονομικές εξαρτήσεις από τις πλούσιες χώρες (Νεοαποικιοκρατία), ωστόσο η συνδιάσκεψη στο Μπαντούνγκ (1955) μετέβαλε τον Τρίτο Κόσμο σε αξιόλογο παράγοντα της διεθνούς πολιτικής σκηνής.
γ. Ο κόσμος γνώρισε τεράστιες τεχνικές και επιστημονικές μεθόδους, οι οποίες όμως είχαν αρνητικές συνέπειες κυρίως όσον αφορά τη μόλυνση της ατμόσφαιρας και του περιβάλλοντος, ενώ παράλληλα εμφανίστηκαν κοινωνικές ανισότητες, που προκάλεσαν ένα κίνημα αμφισβήτησης εκ μέρους των νέων στις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες.

1. Ο ψυχρός πόλεμος και η ειρηνική συνύπαρξη

Την επαύριο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μέσα σε ένα κλίμα προστριβών και αντιθέσεων που οφείλονται αφενός στη διατήρηση των αμερικανικών βάσεων στην Ευρώπη και αφετέρου στην προσάρτηση πολλών χωρών από την ΕΣΣΔ διαμορφώνονται ο δυτικός συνασπισμός και ο ανατολικός (σοσιαλιστικός) συνασπισμός, απ’ όπου το 1948 αποχωρεί η Γιουγκοσλαβία.
Το 1950 έχει ολοκληρωθεί η διαμόρφωση ενός ισχυρού διπολικού συστήματος, το οποίο χαρακτηρίζεται από αμοιβαία καχυποψία και τις διαρκείς προστριβές των δυο αντιπάλων που όμως δεν οδηγούν σε μόνιμη σύγκρουση (Ψυχρός Πόλεμος).Τα σημεία κρούσης των δύο συνασπισμών βρίσκονται στην Ελλάδα, στο Βερολίνο, στην Κίνα, στην Ινδοκίνα και στην Κορέα. Οι Ε.Π.Α., έχοντας στην κατοχή τους την ατομική βόμβα, σκληραίνουν την πολιτική στάση τους απέναντι στην Σοβιετική Ένωση, καθώς απειλούνται από την επέκταση του κομμουνισμού. Το δόγμα Τρούμαν (1945) στοχεύει στη συγκράτηση του κομμουνισμού Εκδηλώσεις της νέας πολιτικής σημειώνονται: 1. Στην Ελλάδα, όπου τα κυβερνητικά στρατεύματα με αμερικανική βοήθεια νικούν τους κομμουνιστές.(1949) 2. Στην Γερμανία οι Αμερικανοί, οι Άγγλοι και οι Γάλλοι ιδρύουν την ΟΔΓ, ενώ οι Σοβιετικοί αντιδρούν αποκλείοντας το Δυτικό Βερολίνο.3. Στην Κορέα, όπου ξεσπά πόλεμος-ανάμεσα στη Νότια Κορέα που υποστηρίζεται από τους Αμερικάνους και στη Βόρεια που υποστηρίζεται από τους Κομμουνιστές (1950). 4. Ιδρύονται οι στρατιωτικοί συνασπισμοί ΝΑΤΟ και Σύμφωνο της Βαρσοβίας.
Η απόκτηση ατομικής βόμβας εκ μέρους των Σοβιετικών (1949) και η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι ο Ψυχρός Πόλεμος δεν μπορεί να δώσει νίκη σε κανένα από τους δύο συνασπισμούς ανάγκασε το διάδοχο του Στάλιν Νικήτα Κρούτσεφ να θέσει σε εφαρμογή την πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης, με την οποία αρχίζει η διαδικασία της ύφεσης. Η ύφεση υλοποιήθηκε με την ανακωχή στην Κορέα (1953), την αναγνώριση της ΟΔΓ εκ μέρους των Σοβιετικών και τη συμφωνία της Γενεύης (1954) η οποία χώρισε το Βιετνάμ σε δύο ζώνες, και τη συνάντηση Κρούτσεφ-Αϊζενχάουερ (1959). Όμως η ειρηνική συνύπαρξη δοκιμάστηκε στην Κούβα, τη Μέση Ανατολή και τον Τρίτο Κόσμο.
Στην Ινδοκίνα παρά τη συνθήκη της Γενεύης ο πόλεμος μεταξύ Βορείου και Νοτίου Βιετνάμ επαναλήφθηκε με έμμεση εμπλοκή στις επιχειρήσεις της Κίνας και της ΕΣΣΔ και άμεση εμπλοκή των Αμερικανών στο πλευρό της δικατορικής κυβέρνησης του Νοτίου Βιετνάμ. Ο πόλεμος έληξε το 1975 με την ήττα και την αποχώρηση των Αμερικανών και την ενοποίηση του Βιετνάμ υπό κομμουνιστικό έλεγχο. Στην Κούβα, όπου επικράτησε με λαϊκή εξέγερση κομμουνιστικό καθεστώς υπό το Φιντέλ Κάστρο, ξέσπασε η κρίση των πυραύλων (1962). Ο αμερικανός Πρόεδρος Τζών Κέννεντυ απαίτησε την άμεση απομάκρυνση των σοβιετικών πυραύλων και οι Σοβιετικοί μπροστά στην απειλή ενός παγκοσμίου πολέμου αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν.
Στη Μέση Ανατολή ιδρύεται το κράτος του Ισραήλ (1947), κυρίως σε παλαιστινιακά εδάφη. Οι Άραβες δεν αναγνωρίζουν το νέο κράτος με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν τρεις αραβο:ϊσραηλινοί πόλεμοι, οι οποίοι προσκομίζουν τεράστια εδαφικά κέρδη και γόητρο στο Ισραήλ. Οι Ε.Π.Α. παρέχουν στήριξη στο νέο κράτος, με αποτέλεσμα να αυξηθεί η επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης στη Μέση Ανατολή και ειδικότερα στη Συρία και το Ιράκ. Το 1979 υπογράφηκε υπό την αιγίδα των ΕΠΑ η συνθήκη του Καμπ Ντέιβιντ (1979) μεταξύ Ισραήλ και Αιγύπτου, ενώ η πρόσφατη συμφωνία μεταξύ Παλαιστινίων και Ισραηλινών για ίδρυση Παλαιστινιακού Κράτους και οι διαπραγματεύσεις των Ισραηλινών τόσο με τους Παλαιστίνους όσο και με τους Σύρους για την επιστροφή των υψιπέδων του Γκολάν πιστεύεται ότι θα λύσουν πολλά από τα ακανθώδη προβλήματα της Μέσης Ανατολής.
Με τις συνομιλίες της Γενεύης εγκαινιάστηκε το 1955 η ύφεση μεταξύ των δύο συνασπισμών. Το 1963 υπογράφηκε η συμφωνία για τη μη διάδοση των πυρηνικών πυραύλων και το η συμφωνίας SALT I, η οποία έθεσε περιορισμούς στους εξοπλισμούς. Τη συμφωνία αυτή συμπλήρωσε η συμφωνία SALT II. Συγχρόνως η Γαλλία άρχισε να απομακρύνεται από την αμερικανική σφαίρα επιρροής και αποχώρησε από το στρατιωτικό σκέλος του Ν.Α.Τ.Ο (1966), ενώ στον οικονομικό τομέα επιχείρησε να θραύσει την παντοδυναμία του δολαρίου.
Στην Άπω Ανατολή η σπουδαιότερη εξέλιξη ήταν η αποχώρηση της Κίνας από το σοσιαλιστικό στρατόπεδο και η χάραξη ανεξάρτητης πολιτικής, με το επιχείρημα ότι η ΕΣΣΔ είχε προδώσει τις αρχές του Μαρξισμού-Λενινισμού.
Η περίοδος της ειρηνικής συνύπαρξης και της ύφεσης βελτίωσε σημαντικά το πολιτικό κλίμα στην Ευρώπη και κατέστησε δυνατή την υπογραφή της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι (1975) και μιας σειράς άλλων συμφωνιών που επικύρωσαν τα υφιστάμενα σύνορα στην Ευρώπη και δημιούργησαν προϋποθέσεις για ασφάλεια και συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών.
Μετά το 1974 δημιουργήθηκε νέα ένταση στις σχέσεις Ανατολής-Δύσης αφενός εξαιτίας της υποκίνησης στρατιωτικών πραξικοπημάτων εκ μέρους των ΕΠΑ σε βάρος δημοκρατικά εκλεγμένων κυβερνήσεων και της υποστήριξης που αυτές παρέσχαν σε δικτατορικά και αυταρχικά καθεστώτα του Τρίτου Κόσμου και αφετέρου των ανοικτών στρατιωτικών επεμβάσεων της ΕΣΣΔ στην Τσεχοσλαβακία και στο Αφγανιστάν, των διωγμών των αντικαθεστωτικών στις κομμουνιστικές χώρες και της επιβολής στρατιωτικού νόμου στην Πολωνία
Ο κοινός φόβος έναντι των Σοβιετικών οδήγησε σε μια προσέγγιση μεταξύ Κίνας και ΕΠΑ στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970. Η Κίνα έγινε μέλος του Ο.Η.Ε και η τοποθέτησή της απέναντι στα διεθνή προβλήματα έχει σήμερα ειδικό βάρος, επειδή εμφανίζεται στο προσκήνιο ως μελλοντική υπερδύναμη.
Η διάλυση της ΕΣΣΔ και του ανατολικού συνασπισμού στα τέλη της δεκαετίας του 80, η αντικατάστασή της από μια αδύναμη Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών με επικεφαλής τη Ρωσία, η μετατροπή πολλών από τους πρώην δορυφόρων της ΕΣΣΔ σε ανεξάρτητα κράτη δυτικού τύπου, η καθαίρεση του τείχους του Βερολίνου και η συνένωση των δύο Γερμανιών, δημιούργησαν μια εντελώς νέα διεθνή κατάσταση: οι ΕΠΑ είναι πλέον η μόνη Υπερδύναμη και επιβάλλουν βαθμιαία μια Νέα Τάξη πραγμάτων, με την πολιτική των ένοπλων επεμβάσεων, όπου αυτή και το ΝΑΤΟ κρίνουν απαραίτητο. Αυτή την Τάξη φαίνεται ότι μόνο η Κίνα μπορεί στο μέλλον να αμφισβητήσει.

2. Η πτώση της αποικιοκρατίας και η άνοδος του Τρίτου Κόσμου

α. Η ανεξαρτησία των αποικιών
Μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου άρχισε η διαδικασία διάλυσης του αποικιοκρατικού συστήματος. Πρώτοι κέρδισαν την ανεξαρτησία τους οι λαοί της Ασίας. Στην Ινδία, επειδή οι Ινδουιστές και οι Μουσουλμάνοι αρνήθηκαν να συνυπάρξουν σε ένα κράτος, η χώρα διαιρέθηκε στις επικράτειες της Ινδικής Δημοκρατίας και του Πακιστάν. Η Ινδική Δημοκρατία κατάφερε να αναδειχτεί σε κορυφαία δύναμη του Τρίτου Κόσμου.
Η Ινδονησία απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1947. Η Γαλλία όμως αρνήθηκε να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Βιετνάμ κι αυτό οδήγησε στην έκρηξη ενός σκληρού πολέμου. Τελικά η Γαλλία, με τη συνθήκη της Γενεύης (1954), αναγκάστηκε να παραχωρήσει ανεξαρτησία στις αποικίες της που βρίσκονταν στην Ινδοκίνα. Το Βιετνάμ χωρίζεται σε Βόρειο και Νότιο, ενώ δημιουργούνται και άλλα δύο κράτη, το Λάος και η Καμπότζη. Στη Βόρεια Αφρική δημιουργούνται τα ανεξάρτητα κράτη της Τυνησίας, του Μαρόκου (1958) και της Αλγερίας, η οποία εξεγέρθηκε εναντίον της Γαλλίας (1962).
Η Αγγλία, η Γαλλία και το Βέλγιο παραχώρησαν ανεξαρτησία σε όλες τις αφρικανικές αποικίες τους. Τα απελευθερωτικά αφρικανικά κινήματα αγωνίστηκαν σκληρά εναντίον των Πορτογάλων στην Αγκόλα και Μοζαμβίκη, ενώ στη Ροδεσία (Ζιμπάμπουε) μόλις το 1980 η μαύρη πλειοψηφία κατέκτησε την εξουσία. Στη Νότια Αφρική αυτό συνέβη μόλις πριν λίγα χρόνια. Βαθμιαία όλες οι αποικίες μεταβλήθηκαν σε ελεύθερα κράτη και δημιούργησαν μία ομάδα εθνών που ονομάστηκε Τρίτος Κόσμος.

β. Τα προβλήματα του Τρίτου Κόσμου.
Αν οι χώρες του Τρίτου Κόσμου διατήρησαν στοιχεία από το αποικιακό παρελθόν τους, όπως η ταυτόχρονη χρησιμοποίηση της εθνικής γλώσσας και των γλώσσας των αποικιοκρατών, η αποικιοκρατία είχε πολλά αρνητικά επακόλουθα, όπως η υπανάπτυξη, ο υπερπληθυσμός και η απαιδευσία μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Τα συγκεκριμένα προβλήματα αποτελούν το φαύλο κύκλο της υπανάπτυξης, ο οποίος καθιστά αδύνατη την επίλυση του δραματικού οικονομικού προβλήματος των χωρών του Τρίτου Κόσμου
Μετά το τέλος του Β παγκοσμίου πολέμου το πρόβλημα των υπανάπτυκτων χωρών άρχισε να απασχολεί τον Ο.Η.Ε., η βοήθειά του όμως υπήρξε ανεπαρκής. Τότε προσφέρθηκαν να βοηθήσουν οι παλαιές μητροπόλεις, με αντάλλαγμα οικονομικές διευκολύνσεις και πολιτικές παραχωρήσεις (Νεοαποικιοκρατία). Έτσι μερικές χώρες του Τρίτου Κόσμου κατόρθωσαν να βελτιώσουν την οικονομία τους, αλλά κινδυνεύουν να γίνουν υποχείρια των χωρών που τις βοήθησαν. Πολλά από τα κράτη του Τρίτου Κόσμου κατήγγειλαν τη νεοαποικιοκρατία που επέτρεπε στις μεγάλες δυνάμεις να διατηρούν την κυριαρχία τους πάνω στις υπανάπτυκτες χώρες.
γ. Ο πολιτικός ρόλος και η σπουδαιότητα του Τρίτου Κόσμου. Το κίνημα των αδεσμεύτων.
Το 1955 συνήλθε στην Μπαντούνγκ της Ινδονησίας η Αφροασιατική Συνδιάσκεψη, όπου συγκεντρώθηκαν 29 κράτη της Ασίας, ενώ αποκλείστηκαν από αυτή οι βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες. Τα περισσότερα από τα νέα κράτη αρνήθηκαν να ενσωματωθούν στους δύο υπάρχοντες συνασπισμούς και αυτοανακηρύχτηκαν Αδέσμευτα. Διαμορφώθηκαν δύο τάσεις: Η πρώτη είχε επικεφαλής την Κούβα και θεωρούσε ότι εχθρός του Τρίτου Κόσμου είναι ο ιμπεριαλισμός των μεγάλων καπιταλιστικών κρατών, ενώ η δεύτερη με επικεφαλής τη Γιουγκοσλαβία, υποστήριζε ότι το κίνημα των Αδεσμεύτων πρέπει να διατηρήσει ίσες αποστάσεις και από την Ανατολή και από τη Δύση. Εκείνο που ενώνει τα κράτη του κινήματος των Αδεσμεύτων είναι το πρόβλημα της οικονομικής τους ανάπτυξης, καθώς αγωνίζονται για μία νέα οικονομική πολιτική.

3. Η εξέλιξη των Ε.Π.Α. μετά το 1945.

Στα 1945 οι ΕΠΑ εμφανίζονται ως η πρώτη βιομηχανική και η μοναδική πυρηνική δύναμη στον κόσμο, ενώ παράλληλα οι στρατιωτικές βάσεις τους είναι εγκατεστημένες σε όλες τις ηπείρους. Το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου εμφανίζεται ως αμερικανικό προτεκτοράτο. Στο πλαίσιο αυτό οι Ηνωμένες Πολιτείες καταδιώκουν όλους εκείνους που είναι ύποπτοι ότι τρέφουν συμπάθεια στον Κομμουνισμό (περίοδος του Μακαρθισμού).
Από το 1945 εναλλάσσονται στην εξουσία Ρεπουπλικάνοι και Δημοκρατικοί. Με την εκλογή του Τζών Κέννεντυ στην Προεδρία της χώρας οι ΕΠΑ φαίνεται να εισέρχονται σε νέα περίοδο και κυρίως παρουσιάζεται μία στροφή στην εσωτερική πολιτική. Ο πρόεδρος Κέννεντυ με το πρόγραμμά του Νέο Σύνορο επιδίωξε να βοηθήσει τις ασθενέστερες τάξεις και τις φτωχότερες χώρες. Η εξωτερική πολιτική του δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από αυτή των προκατόχων του. Η κυβέρνησή του προσπάθησε χωρίς αποτέλεσμα να ανατρέψει το νεοσύστατο καθεστώς της Κούβας, ενώ τη ίδια εποχή οι ΕΠΑ εμπλέκονται ενεργότερα στον πόλεμο του Βιετνάμ.
Επί της προεδρίας του δημοκρατικού Τζόνσον και του ρεπουμπλικανού Νίξον εκδηλώθηκαν έντονες εσωτερικές επιδράσεις στον πόλεμο του Βιετνάμ. Οι πρόεδροι Κάρτερ και Ρέηγκαν προσπάθησαν να αποκαταστήσουν το κύρος της χώρας μετά την ήττα στο Βιετνάμ. Παράλληλα είχαν να αντιμετωπίσουν και την οικονομική κρίση που άρχισε να πλήττει από το 1974 τις δυτικές οικονομίες.Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ και η υπέρβαση της οικονομικής κρίσης από την κυβέρνηση του νυν προέδρου Κλίντον επιβεβαίωσαν τον παγκόσμιο ηγετικό ρόλο των ΕΠΑ στον οικονομικό και στρατιωτικό τομέα. Η κυριαρχία αυτή είναι σήμερα αδιαμφισβήτητη. Όπως απέδειξε ο πόλεμος του Κόλπου (σύγκρουση με το Ιράκ) οι Αμερικανοί επιχειρούν, σε συνεργασία με το ΝΑΤΟ και χωρίς ουσιαστική αντίδραση από την ΕΟΚ, να επιβάλουν σε παγκόσμια κλίμακα μια Νέα Τάξη πραγμάτων, παρεμβαίνοντας ακόμη και στην Ευρώπη.

4. Η Δυτική Ευρώπη. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (E.O.K.).

Αμέσως μετά τον πόλεμο έγιναν οι πρώτες προτάσεις για πολιτική ενοποίηση της Δ.Ευρώπης, η οποία θα έδινε τη δυνατότητα στις δυτικές δημοκρατίες να ακολουθήσουν μία αυτόνομη οικονομική και πολιτική πορεία. Η ιδέα αυτή προσέκρουσε στον εθνικισμό των δυτικοευρωπαικών κρατών. Οι αρχικές σκέψεις για πολιτική ενοποίηση παραχώρησαν τη θέση τους στην ιδέα της οικονομικής ενοποίησης.
Το 1957, με τη συνθήκη της Ρώμης, δημιουργείται η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (E.O.K.), η Κοινή Αγορά, η οποία διευρύνθηκε με την είσοδο, το 1972, της Μεγάλης Βρεττανίας, της Ιρλανδίας, της Δανία και της Ελλάδας.
Μέχρι σήμερα πραγματοποιήθηκε η τελωνειακή ένωση μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ο.Κ. και εφαρμόστηκε μία κοινή αγροτική πολιτική, ενώ στον εξωτερικό τομέα υπογράφτηκαν συμφωνίες οικονομικής συνεργασίας με τις υπανάπτυκτες χώρες του Τρίτου Κόσμου. Από το 1974 παρουσιάστηκαν στην ΕΟΚ προβλήματα συνοχής εξαιτίας της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Σήμερα όμως οι προοπτικές είναι πολύ καλύτερες. Η πραγματοποίηση της οικονομικής ένωσης με τη δημιουργία κοινού νομίσματος, μια ένωση, στην οποία πρόκειται να προσχωρήσει στο άμεσο μέλλον και η χώρα μας, και η επέκταση της Ευρώπης στο Βορρά και την Ανατολή δημιουργούν βάσιμες ελπίδες ότι θα ξεπεραστούν οι εθνικιστικές διαφορές, θα ενισχυθεί η συνοχή της Ευρώπης και θα αναπτυχθεί η στρατιωτική και πολιτική ισχύς της έναντι των ΕΠΑ, της Ιαπωνίας και της Κίνας.

5. Ο σοσιαλιστικός κόσμος και η ανάπτυξή του από το 1945.

α. Η εξέλιξη της Σοβιετικής Ένωσης.

Στα 1945 η Σοβιετική Ένωση ήταν μία χώρα κατεστραμμένη από τον πόλεμο. Ο Στάλιν αφιέρωσε όλες τις δυνάμεις τους στην ανοικοδόμηση της χώρας, ενώ συγχρόνως προετοίμασε τη χώρα για να αντιμετωπίσει μία ενδεχόμενη επίθεση των καπιταλιστικών χωρών και κυρίως των Ε.Π.Α. Γι’ αυτό το λόγο επιδίωξε κυρίως την ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας.
Ο διάδοχός του Ν. Κρούτσεφ εγκατέλειψε την πολιτική του ψυχρού πολέμου και απέβλεψε στην ειρηνική συνύπαρξη, ενώ στο εσωτερικό περιόρισε την προσωπολατρία του Στάλιν. Αντιμετώπισε όμως δυσχέρειες και αντιδράσεις με αποτέλεσμα να καθαιρεθεί.
Η ομάδα που αντικατέστησε τον Κρούτσεφ είχε επικεφαλής το Λ. Μπρέζνιεφ, ο οποίος συνέχισε μεθοδικότερα την πολιτική του. Η σοβιετική οικονομία προσανατολίστηκε προς την ικανοποίηση βασικών αναγκών του πληθυσμού, συνάπτοντας συμφωνίες. Έτσι, η ΕΣΣΔ αναδιοργανώθηκε σύμφωνα με τις ανάγκες των καταναλωτών. Τον Μπρέζνιεφ διαδέχθηκε ο Γ. Αντρόπωφ και αυτόν ο Μ. Γκορμπατσώφ, ο οποίος στο εσωτερικό εφάρμοσε την πολιτική της διαφάνειας και, σε συνεργασία με τους προέδρους των ΕΠΑ Ρ. Ρέηγκαν και Τζ. Μπους, προσπάθησε να προωθήσει ουσιαστικά τη διαδικασία της ύφεσης και του αφοπλισμού. Η φιλελεύθερη πολιτική του Μ. Γκορμπατσώφ είχε όμως απροσδόκητα αποτελέσματα. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και του κομμουνισμού και η χειραφέτηση των κρατών-δορυφόρων της (1990) ήταν ένα από τα συγκλονιστικότερα γεγονότα του εικοστού αιώνα και οδήγησε στην πλήρη ανατροπή του διπολικού συστήματος που κυριάρχησε από το 1945 και εξής. Από τότε μόνη Υπερδύναμη είναι οι ΕΠΑ, οι οποίες επιχειρούν να επιβάλουν, με τη βοήθεια του ΝΑΤΟ και στρατιωτικές παρεμβάσεις ακόμη και στον ευρωπαϊκό χώρο, ένα νέο σύστημα διεθνών σχέσεων που ονομάζεται Νέα Τάξη.

β. Οι λαϊκές δημοκρατίες: σοβιετικό πρότυπο ή εθνικός δρόμος ;

Μετά το τέλος του πολέμου στις χώρες της Α. Ευρώπης σχηματίστηκαν εθνικά μέτωπα από κομμουνιστές σοσιαλιστές, χριστιανοδημοκράτες και από άλλα στοιχεία που είχαν αγωνιστεί κατά του ναζισμού. Στα 1947 τα εθνικά μέτωπα διαλύονται τα κράτη μεταβάλλονται σε λαϊκές δημοκρατίες, οι οποίες προσπαθούν να μιμηθούν στον οικονομικό τομέα το σοβιετικό πρότυπο (δημιουργία βαριάς βιομηχανίας-κολλεκτιβιστικό σύστημα στη γεωργία.
Μόνο η κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία αποφεύγει την ταύτισή της με την ΕΣΣΔ, καθώς ο Τίτο εφαρμόζει στη χώρα του ένα κομμουνιστικό σύστημα που διαφέρει από το σοβιετικό.
Η αποσταλινοποίηση στη Σοβιετική Ένωση δημιουργούν στις λαϊκές δημοκρατίες της Ευρώπης τάσεις αμφισβήτησης ορισμένων όψεων του κομμουνιστικού συστήματος.Στο Ανατολικό Βερολίνο, στην Πολωνία και στην Ουγγαρία ξεσπούν απεργίες, που γρήγορα μεταβάλλονται σε εξεγέρσεις, οι οποίες καταπνίγονται με τη βοήθεια των σοβιετικών στρατευμάτων. Τις απεργίες στην Πολωνία διοργανώνει η αυτόνομη συνδικαλιστική οργάνωση Αλληλεγγύη με αρχηγό το Λεχ Βαλέσα. Η Αλληλεγγύη νομιμοποιείται και αναγνωρίζεται το δικαίωμα της απεργίας και της αυτοδιαχείρισης του συνδικαλιστικού κινήματος. Στελέχη της Σοβιετικής Ένωσης και του πολωνικού κομμουνιστικού κόμματος κατηγορούν την Αλληλεγγύη για αντισοσιαλισμό και για συνεργασία με τον ιμπεριαλισμό με απώτερο στόχο τη δημιουργία εμφυλίου πολέμου στη χώρα. Η Αλληλεγγύη διαλύεται και ο στρατηγός Γιαρουζέλσκι κηρύσσει στρατιωτικό νόμο στην Πολωνία. Κλίμα αναταραχής δημιουργείται και στην Ανατολική Γερμανία. Τα γεγονότα εξελίσσονται με ταχύτητα χιονοστιβάδας και οδηγούν στην καθαίρεση του τείχους του Βερολίνου και την Ένωση των δύο Γερμανιών με τη σύμφωνη γνώμη του Γκορμπατσώφ. Η διάλυση της ΕΣΣΔ (1990) απελευθέρωσε όλες αυτές τις χώρες από την κυριαρχία του κομμουνισμού και την κηδεμονία της ΕΣΣΔ. Αυτό οδήγησε στ φιλελευθεροποίηση των καθεστώτων και την εισαγωγή ή την επιστροφή της Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας. Η πολιτική και πολιτειακή αυτή μεταβολή δεν έλυσε όλα προβλήματα των χωρών αυτών. Σήμερα οι χώρες της Α. Ευρώπης βρίσκονται στη δίνη μιας μεγάλης οικονομικής κρίσης, η οποία φαίνεται ότι θα διαρκέσει ακόμη πολύ.

6. Ο ασιατικός χώρος

α. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας

Στην Κίνα ύστερα από 4 χρόνια εμφυλίου πολέμου οι κομμουνιστές υπό την ηγεσία του Μάο-Τσε-Τουνγκ κατέλαβαν την εξουσία και ανακήρυξαν τη χώρα σε Λαϊκή Δημοκρατία, ενώ η εθνικιστική κυβέρνηση του Τσαγκ-Κάι-Σεκ περιορίστηκε στην κατοχή του νησιού Φορμόζα.
Αμέσως μετά άρχισε η προσπάθεια για την ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής και της βαριάς βιομηχανίας με βάση το σοβιετικό πρότυπο (κολλεκτιβοποίηση). Το σοβιετικό πρότυπο εγκαταλείφθηκε από το 1958, όταν ιδρύθηκαν οι Λαϊκές Κοινότητες που στόχευαν κυρίως στη μεταφορά της βιομηχανίας στο χωριό και στην ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής (Πολιτική του Μεγάλου Άλματος). Οι απαραίτητες για την εκβιομηχάνιση μηχανές θα αγοράζονταν στο εξωτερικό με το περίσσευμα των αγροτικών προϊόντων. Συγχρόνως επιτράπηκε η ελεύθερη έκφραση γνώμης για την ανάπτυξη του σοσιαλισμού χωρίς δογματισμούς. Η αντίθετη γραμμή που εκφραζόταν κυρίως από τον αντιπρόεδρο Λιου-Σιάο-Σι υποστήριζε την εφαρμογή του σοβιετικού προτύπου. Η νέα πορεία βασιζόταν στην πεποίθηση ότι κατά την οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μια χώρα έπρεπε να λαμβάνονται υπόψη οι εθνικές ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης χώρας. Η Πολιτική όμως του Μεγάλου Άλματος απέτυχε, με αποτέλεσμα να οξυνθεί η διαμάχη των δύο γραμμών. Ο μετριοπαθής Τσου-Εν-Λάι πρότεινε τότε (1960-1962) και επέτυχε την υιοθέτηση μιας τρίτης λύσης: να εγκαταλειφθεί το πρόγραμμα της αγροτικής παραγωγής και να αφεθεί ελεύθερη η λειτουργία της μικρής ιδιοκτησίας στα χωριά. Παράλληλα άρχισε να κατηγορεί του αντιπάλους του Μάο για δεξιά απόκλιση.
Για να εξαλειφθεί η κρατική γραφειοκρατία και να δημιουργηθούν επαναστατικές δομές, κηρύχθηκε η Μορφωτική Επανάσταση (1966-1969). Φορείς της ήταν οι νεαροί «Ερυθροφρουροί», η οποία καθοδηγούνταν στις ενέργειές τους από το Μικρό Κόκκινο Βιβλίο του Μάο. Έτσι περιορίστηκε η ισχύς των αντιπάλων του Μάο, αλλά οι βιαιότητες και οι ακρότητες των Ερυθροφρουρών αποδιοργάνωσαν το Κράτος. Κατά την περίοδο αυτή των μεγάλων αλλαγών στην Κίνα επήλθε η ρήξη με τη Σοβιετική Ένωση.
Μετά το θάνατο του Μάο και του Τσου-Εν-Λάι (1976) οι πραγματιστές συγκρούστηκαν με τους ιδεολόγους, δηλαδή τους οπαδούς της Μορφωτικής Επανάστασης. Με τη σύλληψη και καταδίκη της Συμμορίας των Τεσσάρων (Γυναικών), στις οποίες ανήκε και η χήρα του Μάο, οι πραγματιστές επικράτησαν και αποκατέστησαν τα θύματα της Μορφωτικής Επανάστασης. Από τότε εφαρμόστηκε η «Πολιτική των Τεσσάρων Εκσυγχρονισμών»: εκσυγχρονισμός στην αγροτική παραγωγή, τη βιομηχανία, τον επιστημονικό και τεχνολογικό τομέα, και την εθνική άμυνα. Χάρη στη νέα πολιτική η Κίνα μεταβλήθηκε σε αξιόλογη βιομηχανική δύναμη. Η Κίνα αποτελεί σήμερα υπολογίσιμη στρατιωτική και οικονομική δύναμη σε παγκόσμιο επίπεδο που ισχυροποιείται συνεχώς.

β. Η Ιαπωνία

Η ανεργία, η ένδεια και ο πληθωρισμός χαρακτηρίζουν την ηττημένη και κατεστραμμένη Ιαπωνία κατά τα μεταπολεμικά χρόνια. Με το σύνταγμα του 1947 εισήχθη στη χώρα η Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Το 1952 απέκτησε την ανεξαρτησία της και το 1956 έγινε μέλος του ΟΗΕ. Οι ΕΠΑ, επιδιώκοντας να καταστήσουν την Ιαπωνία φραγμό στην κομμουνιστική επέκταση, υπέγραψαν συνθήκη συμμαχίας με τη χώρα αυτή το 1951. Η Ιαπωνία αναπτύχθηκε θεαματικά τα επόμενα χρόνια χάρη στην παροιμιώδη εργατικότητα των κατοίκων της. Σήμερα είναι η Τρίτη οικονομική δύναμη στον κόσμο. Παρά την έλλειψη πρώτων υλών, το επίπεδο της ιαπωνικής βιομηχανίας και τεχνολογίας είναι πολύ υψηλό, ενώ το δημογραφικό πρόβλημα έχει λυθεί χάρη στην εφαρμογή μιας αυστηρής πολιτικής ελέγχου των γεννήσεων. Στρατιωτικά η χώρα είναι εξαρτημένη από τις ΕΠΑ.
Γ. Η Ινδική Χερσόνησος και η Νοτιοανατολική Ασία
Ο ασιατικός χώρος από το Πακιστάν μέχρι τη Νοτιοανατολική Ασία χαρακτηρίζεται από την υπανάπτυξη και τον υπερπληθυσμό. Τα κράτη της περιοχής διακρίνονται σε φιλοδυτικά, κομμουνιστικά και αδέσμευτα καθεστώτα. Το μεγαλύτερο από αυτά τα κράτη, η δημοκρατική Ινδία, υποφέρει μόνιμα από υποσιτισμό εξαιτίας της υπέρμετρης αύξησης του πληθυσμού. Τα δικτατορικά καθεστώτα της περιοχής επιδιώκουν, κυρίως, τη διατήρησή τους στην εξουσία και την ανάσχεση του κομμουνισμού. Εδώ το κοινωνικό κράτος είναι ανύπαρκτο βασιλεύει η αθλιότητα και η φτώχεια.
Στο κομμουνιστικό στρατόπεδο μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ επικράτησε η ένταση. Το Βιετνάμ στράφηκε προς την ΕΣΣΔ και επιδίωξε με εισβολές στις γειτονικές χώρες (Καμπότζη και Λάος) να δημιουργήσει γύρω του μια ζώνη ασφαλείας. Σε αντίποινα τα κινεζικά στρατεύματα εισέβαλαν στα βιετναμικά εδάφη (1979), αλλά δεν άργησαν να αποσυρθούν και πάλι. Στο Αφγανιστάν εκδηλώθηκε φιλοσοβιετικό πραξικόπημα (1978), αλλά το καθεστώς που προήλθε από αυτό δεν μπόρεσε να παγιωθεί, με αποτέλεσμα οι Σοβιετικοί να παρέμβουν στρατιωτικά στη χώρα.
Ανατολικότερα, συνοριακές διαφορές προκάλεσαν πολέμους μεταξύ Κίνας και Ινδίας και μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν. Το 1971 ιδρύθηκε ένα νέο κράτος, το Μπαγκλαντές (τα εδάφη του ανήκαν προηγουμένως στο Πακιστάν). Γενικότερα για τις χώρες αυτές μπορεί να παρατηρηθεί ότι οι αντιπαραθέσεις και οι εξοπλισμοί αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες στην προσπάθειά τους να υπερβούν την οικονομική ανέχεια.

7. Ο αφρικανικός χώρος

Τα αφρικανικά κράτη βρέθηκαν αντιμέτωπα με διάφορα προβλήματα, όταν απαλλάχθηκαν από το ζυγό της αποικιοκρατίας. Αυτό συνέβη γιατί η αποικιοκρατία διέλυσε τις παραδοσιακές κοινωνικές δομές και άφησε πίσω της κράτη με τεχνητά σύνορα. Οι περισσότερες χώρες κυβερνήθηκαν από μονοκομματικά πολιτικά συστήματα που προσπάθησαν να εξαλείψουν κάθε είδους αντιπολίτευση. Η πολιτική αστάθεια της αφρικανικής ηπείρου υπήρξε στο παρελθόν, αλλά είναι και σήμερα ακόμη μόνιμο φαινόμενο και τα στρατιωτικά πραξικοπήματα συχνά. Αυτό ευνόησε και ευνοεί τις παρεμβάσεις των ξένων στα εσωτερικά της Αφρικής. Η πολιτική εξουσία στη Αφρική είναι προσωποπαγής. Ο ηγέτης θεωρείται χαρισματική προσωπικότητα. Σε πολλές χώρες κατέλαβαν την εξουσία στυγνοί δικτάτορες, όπως ο Αμίν Νταντά στην Ουγκάντα και ο Μποκάσα στην Κεντρική Αφρική, ενώ σε άλλες χώρες εμφανίσθηκαν σοσιαλιστικά καθεστώτα (Αγκόλα, Μοζαμβίκη, Κογκό, Αιθιοπία).
Η Αφρική σήμερα, παρά τον τεράστιο φυσικό πλούτο της, εξακολουθεί να υποφέρει από την κακοδιοίκηση, την υπανάπτυξη και την πείνα. Ο Οργανισμός Αφρικανικής Ενότητας δεν μπόρεσε να λύσει τις αντιθέσεις των αφρικανικών κρατών και να τις οδηγήσει στην πρόοδο. Η ενότητα του Οργανισμού εκφράστηκε μόνο απέναντι στο ρατσιστικό καθεστώς (απαρτχάιντ) της Νότιας Αφρικής, το οποίο υποχρεώθηκε από τη διεθνή κατακραυγή και την αντίσταση της μαύρης πλειοψηφίας, να παραχωρήσει τη θέση του σε μια δημοκρατική κυβέρνηση υπό τον Ν. Μαντέλα.

8. Ο λατινοαμερικανικός χώρος

Η απόλυτη κυριαρχία του αμερικανικού Βορρά επί του λατινοαμερικανικού Νότου είναι το κυριότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι χώρες της Νότιας Αμερικής. Η λατινοαμερικανική κοινωνία χαρακτηρίζεται από έντονη ανισότητα. Ο πλούτος είναι συγκεντρωμένος στα χέρια μιας μικρής μειοψηφίας, ενώ η μάζα του αγροτικού πληθυσμού ζει σε άθλιες συνθήκες. Η βιομηχανική ανάπτυξη προκάλεσε έντονη εσωτερική μετανάστευση, η οποία οδήγησε στη δημιουργία άθλιων εργατικών συνοικιών (παραγκουπόλεων) στις παρυφές των μεγάλωνα αστικών κέντρων. Από την αρχή της ανεξαρτησίας των λατινοαμερικανικών κρατών η εξουσία πέρασε στα χέρια της οικονομικής ολιγαρχίας, ενώ τα πραξικοπήματα διαδέχονταν το ένα το άλλο. Οι μεγάλες αμερικανικές εταιρείες εκμεταλλεύονται το φυσικό πλούτο της Λατινικής Αμερικής και συσσωρεύουν τεράστια κέρδη εξαιτίας των χαμηλών εργατικών μισθών. Προσπάθειες δημοκρατικά εκλεγμένων καθεστώτων (του Άμπενζ στη Γουατεμάλα το 1954, του Σ. Αλλιέντε στη Χιλή το 1973) να εθνικοποιήσουν τον πλούτο των χωρών τους είχαν συχνά άδοξο τέλος, αφού ανατράπηκαν από αμερικανόπνευστα στρατιωτικά πραξικοπήματα.
Τα στρατιωτικά καθεστώτα της περιοχής χρησιμοποίησαν την τρομοκρατία του κράτους (βασανιστήρια και εξαφανίσεις), για να αντιμετωπίσουν την ένοπλη επαναστατική δράση και την αντίσταση του λαού (Τσε Γκεβάρα στη Βολιβία, Τουπαμάρος ή αντάρτες των πόλεων στη Γουατεμάλα και άλλες χώρες). Αλλού όπως στην Κούβα (Φιντέλ Κάστρο) και στη Νικαράγουα (Σαντινίστας) εκδηλώθηκαν επαναστάσεις, οι οποίες επικράτησαν μόνιμα (Κούβα) ή μόνο προσωρινά (Νικαράγουα). Σήμερα οι δικτατορίες έχουν αντικατασταθεί από συντηρητικά δημοκρατικά καθεστώτα που δεν μπορούν όμως να λύσουν τα επείγοντα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα, όπως είναι η οικονομική και πολιτική καταπίεση των Ινδιάνων.

9. Ο μουσουλμανικός κόσμος της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής

Μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας τους από τις δυτικές δυνάμεις μια ομάδα αραβικών κρατών κυβερνήθηκε από επαναστατικά συμβούλια και προοδευτικούς ηγέτες που εμπνέονταν από τις σοσιαλιστικές ιδέες (Νάσερ στην Αίγυπτο, Καντάφι στη Λιβύη). Αλλού παρέμειναν στην εξουσία οι μοναρχίες (π. Χ. στη Σαουδική Αραβία) ή επιβλήθηκαν θεοκρατικά καθεστώτα (Χομεϊνί στο Ιράν). Σοσιαλιστικά καθεστώτα επικράτησαν στην Αλγερία και τη Νότια Υεμένη.
Η ενότητα του αραβικού κόσμου μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας του υποχώρησε εξαιτίας του διαφορετικού ιδεολογικού και θρησκευτικού προσανατολισμού των καθεστώτων και συνοριακών διαφορών που κλιμακώνονταν μερικές φορές σε ενδοαραβικούς πολέμους. Η εχθρότητα εναντίον του Ισραήλ δεν ενίσχυσε την ενότητα των αραβικών κρατών. Οι αραβικές κοινωνίες γενικότερα χαρακτηρίζονται από την υπανάπτυξη, την κοινωνική στασιμότητα και την έλλειψη μεταρρυθμίσεων, ενώ οξύνονται τα υφιστάμενα προβλήματα. Τα μονοκομματικά καθεστώτα κυβερνούν αυταρχικά και καταστέλλουν οποιαδήποτε αντίδραση στο εσωτερικό τους.
Οι μεταπολεμικές συνθήκες ζωής

α. Η τεχνολογική επανάσταση

Η τεχνολογική επανάσταση που άρχισε το 1945 προσπάθησε να διπλασιάσει τη φυσική σκέψη των ανθρώπων με τη δημιουργία τεχνητής σκέψης στις ίδιες τις μηχανές. Κύριο χαρακτηριστικό των μηχανών αυτών που είναι εφοδιασμένες με εξοπλισμό υψηλής τεχνολογίας είναι η επεξεργασία, η σύνθεση και η μετάδοση πληροφοριών βάσει ενός συγκεκριμένου προγράμματος.

Β. Οι νέοι τομείς έρευνας. Ηλεκτρονικοί υπολογιστές - πληροφορική - κυβερνητική.

Με το συνδυασμό του μαθηματικού υπολογισμού και της ηλεκτρονικής κατασκευάστηκαν ηλεκτρονικοί υπολογιστές, οι οποίοι είναι οργανωμένοι, όπως ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Διαθέτουν μνήμη και οι πληροφορίες αποθηκεύονται και ανακαλούνται χάρη στη χρησιμοποίηση μαγνητικών δίσκων. Εκτελούν χιλιάδες εντολές μέσα σε ελάχιστα δευτερόλεπτα, δεν διαθέτουν όμως ένστικτο, συναίσθημα και κρίση. Από τις αρχές της δεκαετίας του 60 αρχίζει η τελειοποίηση και η μαζική παραγωγή τους. Με τη χρήση των υπολογιστών συνδέεται στενά η επιστήμη της Πληροφορικής, η οποία ασχολείται με τη διαχείριση των πληροφοριών (αποθήκευση, ταξινόμηση, σύνδεση με άλλες πληροφορίες) με στόχο την εξαγωγή συμπερασμάτων. Οι σημερινοί υπολογιστές μπορούν να επεξεργάζονται μαθηματικά στοιχεία, κείμενα και να προχωρούν σε ταξινομήσεις. Πολλοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές συνδέονται με τράπεζες πληροφοριών ή με επικοινωνιακά συστήματα. Η ανάπτυξη της Πληροφορικής άνοιξε το δρόμο στην επιστήμη της Κυβερνητικής, της οποίας πατέρας θεωρείται ο N. Wiener (1894-1964).Οι έρευνές του αποτέλεσαν το έναυσμα για τις έρευνες ειδικών από πολλούς επιστημονικούς κλάδους με στόχο την κατασκευή μιας μηχανής που θα είναι αντίγραφο του ανθρώπινου εγκεφάλου, μιας ευφυούς μηχανής (ρομπότ). Έτσι με τη συνεργασία της Ηλεκτρονικής, της Πληροφορικής και της Κυβερνητικής δημιουργείται η Βιονική, η οποία προσπαθεί να αναπαραγάγει μηχανικά τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Όπως δέχτηκε και ο Wiener στα τελευταία έργα του, στην προσπάθεια αυτή υπάρχουν όρια που δεν μπορούν να ξεπεραστούν.

Γ. Η πρόοδος των επιστημών και της τεχνικής

Το δεύτερο μισό του 20ού αι. χαρακτηρίζεται από μια δημογραφική έκρηξη χωρίς προηγούμενο, η οποία οφείλεται στις προόδους της ιατρικής (αντιβιοτικά, χειρουργική και μεταμοσχεύσεις) και την αύξηση του μέσου όρου ζωής των ανθρώπων στα 70 χρόνια. Το 1945 αρχίζει η ατομική εποχή. Πολλές χώρες διαθέτουν σήμερα πυρηνικά όπλα, ενώ χρησιμοποιούν την πυρηνική ενέργεια και για ειρηνικούς σκοπούς. Και οι δύο αυτές πραγματικότητες εγκυμονούν τεράστιους κινδύνους για την Ανθρωπότητα, όπως έδειξαν η καταστροφή των ιαπωνικών πόλεων Χιροσίμα και Ναγκασάκι και το πυρηνικό ατύχημα στο σοβιετικό εργοστάσιο του Τσερνομπίλ. Τα μέσα επικοινωνίας και ιδιαίτερα το αυτοκίνητο αναπτύσσονται εντυπωσιακά, ενώ το 1969 αρχίζει η εποποιία της κατάκτησης του Διαστήματος με την επιτυχή προσσελήνωση του αμερικανικού διαστημοπλοίου Απόλλων. Παράλληλα τελειοποιούνται τα μαζικά μέσα επικοινωνίας, ενώ η τηλεόραση κυριαρχεί στη ζωή μας

δ. Η οικονομική ζωή

Η ανάπτυξη της βιομηχανίας και της βιομηχανικής επιχείρησης συμβάλλει στην ανάπτυξη του αγροτικού τομέα και του τομέα των υπηρεσιών. Χαρακτηριστικό του μονοπωλιακού καπιταλισμού ως κυρίαρχου κοινωνικοοικονομικού συστήματος σε παγκόσμια κλίμακα είναι οι πολυεθνικές επιχειρήσεις, οι οποίες καλύπτουν πολλούς τομείς της παραγωγής με προτίμηση στις τεχνολογίες αιχμής, δραστηριοποιούνται συγχρόνως σε πολλές χώρες και παράγουν προϊόντα υψηλής ποιότητας, αν και στοχεύουν περισσότερο στα οικονομικά οφέλη παρά στην εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών. Το πολυεθνικό κεφάλαιο ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος της αγοράς κεφαλαίων και επηρεάζουν άμεσα την πολιτική ζωή. Συχνά καθορίζουν τις επιλογές των κυβερνήσεων, τις οποίες είναι σε θέση να εκβιάζουν ή και να ανατρέπουν, όταν δεν εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους. Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα
Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα της σημερινής οικονομικής πραγματικότητας είναι η αντίθεση μεταξύ του αναπτυγμένου βιομηχανικά Βορρά και του υπανάπτυκτου Νότου. Για αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της ανεργίας, οι κυβερνήσεις των χωρών του Τρίτου Κόσμου προσπαθούν να προσελκύσουν κεφάλαια, αλλά οι βιομηχανίες που ιδρύονται από τους ξένους επενδυτές δεν είναι μεγάλες, ενώ οι παραδοσιακές ντόπιες βιομηχανίες δεν προσφέρουν πολλές θέσεις εργασίας. Συχνά η μετανάστευση στις πόλεις είναι η μόνη λύση για την αντιμετώπιση της ανέχειας. Γενικά η πενία των χωρών του Τρίτου Κόσμου είναι το αποτέλεσμα και η άλλη όψη του πλούτου των κοινωνιών της αφθονίας.

ε. Οι επιπτώσεις του τεχνολογικού πολιτισμού στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου

Θετικές συνέπειες της τεχνολογικής επανάστασης υπήρξαν η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, η προσφορά ανέσεων και η εξασφάλιση περισσότερου ελεύθερου χρόνου. Αρνητικές πλευρές της ναι η δημιουργία τεχνητών αναγκών και η υπερκατανάλωση, ο άκρατος υλισμός και η περιθωριοποίηση εκατομμυρίων ανθρώπων, η όξυνση του προβλήματος της ανεργίας και η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής των μεγαλουπόλεων με τη μόλυνση του περιβάλλοντος.

στ. Η αμφισβήτηση

Η συνειδητοποίηση αυτών των προβλημάτων γέννησε ένα κίνημα αμφισβήτησης, το οποίο εκφράστηκε με νεολαιίστικα κινήματα όπως αυτό των χίπις, το οικολογικό κίνημα και κυρίως το γαλλικό Μάη που εκδηλώθηκε με κέντρο τα γαλλικό πανεπιστήμια και παρέλυσε τη ζωή στη Γαλλία το 1968.
 

ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
(Θεωρητική κατεύθυνση)

Α.Το προσφυγικό ζήτημα κατά την Ελληνική Επανάσταση (1821-1827)

1.Απωθητικές οι συνθήκες μετά τη κήρυξη της Επανάστασης για τους ΄Ελληνες των Μικρασιατικών παραλίων:α)συστηματικές διώξεις των Τούρκων στα ενδότερα και βιαιοπραγίες στη Κων/πολη.β)καταστροφή των Κυδωνιών (Αϊβαλί) τον Ιούνιο του 1821.

Αποτέλεσμα:Το πρώτο προσφυγικό ρεύμα της Νεότερης Ελλάδας με κατεύθυνση προς τα Ψαρά,τη Σάμο,τη Λέσβο και τη Πελοπόννησο (Ναύπλιο).

Το πρόβλημα της οικιστικής αποκατάστασης και της πολιτικής εκπροσώπησης δεν λύθηκε για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες,παρά την ενεργοποίηση και των ιδίων προς αυτή την κατεύθυνση.

2.Κατά το 2ο έτος της Επανάστασης σημειώθηκε κύμα προσφύγων από τον Ελλαδικό χώρο (ηπειρωτικό και νησιωτικό),λόγω της τουρκικής εκστρατείας για την καταστολή των εξεγέρσεων.

Χώροι προέλευσης:α)Μακεδονία-Θεσσαλία
β)Β.Δ.ΗπειρωτικήΕλλάδα.

Κατεύθυνση:Δ.Στερεά και ειδικότερα Μεσολόγγι,Β.Σποράδες.

Η αποκατάσταση και αυτών των προσφύγων από την Επαναστατική Κυβέρνηση, λόγω των συνθηκών εμπόλεμης κατάστασης ήταν δυσχερής,αλλά και η υποδοχή τους από το εγχώριο στοιχείο δεν ήταν πάντα η αναμενόμενη.Εντούτοις δημιουργήθηκε ο πρώτος συνοικισμός προσφύγων στο Ζαπάντι Αιτωλοακαρνανίας (Σουλιώτες) κατά την Επανάσταση,και υπό την πίεση του προβλήματος άρχισαν να γίνονται οι πρώτες σκέψεις για τη διανομή των «εθνικών γαιών».

3.Εκτός από τους Κρήτες οι οποίοι από τον πρώτο κιόλας χρόνο της Επανάστασης κατέφυγαν οπλισμένοι στην Κάσο και από εκεί (1824) σε άλλα νησιά του Αιγαίου και στην Αργολίδα (1823-24),οι κάτοικοι της Χίου,της Κάσου και των Ψαρών,αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους εξαιτίας των μαζικών καταστροφών των νησιών,στις οποίες προέβη ο τουρκικός στόλος,συμπράττοντας αργότερα με τον Αιγυπτιακό (τον Ιούνιο του 1822 οι Χίοι και το 1824 οι Κάσιοι και οι Ψαριανοί) .Περιοχές στις οποίες κατευθύνθηκαν ήταν οι Κυκλάδες,η Πελοπόννησος,η Αθήνα και τα νησιά του Αργοσαρωνικού (Αίγινα και Σπέτσες).
Η Κυβέρνηση μερίμνησε για την περίθαλψή και την πρόχειρη αποκατάστασή τους, παραχωρώντας χώρους στέγασης όπου μπορούσε και όσο της επέτρεπαν τα οικονομικά της, αναλαμβάνοντας τα έξοδα συντήρησης των χηρών και των ορφανών και καθορίζοντας τρόπους υποτυπώδους επιχορήγησης από τους φόρους της περιοχής όπου εγκαθίσταντο.Στη περίπτωση και αυτής της κατηγορίας των προσφύγων η υποδοχή από τους ντόπιους δεν ήταν πάντα ευνοϊκή,όπως π.χ των Σπετσιωτών απέναντι στους Ψαριανούς που εξωθήθηκαν στο να εγκαταλείψουν τις Σπέτσες και να μεταφέρθούν στη Μονεβασιά,όταν άρχισαν να δείχνουν διάθεση για μόνιμη εγκατάσταση.Εξαιτίας των κακουχιών αφενός και αφετέρου της εχθρικής διάθεσης των κατοίκων ορισμένων περιοχών στις οποίες κατέφυγαν οι πρόσφυγες,αναγκάστηκαν ορισμένοι από αυτούς να επανέλθουν στις πατρίδες τους,αν και κατεστραμμένες,όπως π.χ οι Χίοι,οι οποίοι μάλιστα οργάνωσαν και επιχείρηση ανακατάληψης του νησιού η οποία απέτυχε (1827-28).Μόνιμες εγκαταστάσεις σημειώθηκαν μόνο στην Αίγινα από τους Ψαριανούς, και στη Σύρο,όπου ο συνοικισμός που δημιουργήθηκε ήταν πολυπροσφυγικός,με κυρίαρχο στοιχείο τους Χίους.Η Ερμούπολη,όπως ονομάστηκε η παράλια ζώνη του λιμανιού της Σϋρου,την οποία αποίκισαν οι πρόσφυγες,παρά τα προβλήματα της αμοιβαίας προσαρμογής των δύο πληθυσμιακών στοιχείων,αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα ίδρυσης και εξέλιξης ενός προσφυγικού συνοικισμού,κατόπιν αποκλειστικά προσφυγικής πρωτοβουλίας και χωρίς κυβερνητική ανάμειξη.

4.Τα μέτρα της Επαναστατικής Κυβέρνησης για την αντιμετώπιση του προβλήματος ήταν αποσπασματικά,ενώ τις συνέπειες από την ανυπαρξία συνολικής πολιτικής στο προσφυγικό ζήτημα,επέτειναν οι εμπόλεμες συνθήκες,η μόνιμη έλλειψη πόρων και οι αντιδράσεις των ντόπιων.


Β. Το Προσφυγικό ζήτημα κατά την Καποδιστριακή περιοδο (1828-1831).

1.Η για πρώτη φορά μεθοδική αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος από τον κυβερνήτη Ι.Καποδίστρια,με την ένταξή του στον γενικότερο σχεδιασμό οργάνωσης της απελευθερωμένης χώρας ως ευνομούμενου κράτους,συνδέθηκε ευθύς εξαρχής με την επιτακτική ανάγκη πάταξης της αναρχίας και της εμπέδωσης αισθήματος ασφάλειας στους πολίτες.Ο Κυβερνήτης κατανοούσε πολύ καλά ότι αναποκατάστατοι πρόσφυγες και οικιστικά μετέωροι ήταν μία δυνάμει απειλή για τη δημόσια τάξη και την ειρηνική διαβίωση στα στενά όρια του νεοελληνικού κράτους.΄Ετσι φρόντισε να ενισχυθούν οικονομικά οι πρόσφυγες,ώστε ν’ αντιμετωπίσουν το άμεσο πρόβλημα της επιβίωσης με την ίδρυση Ορφανοτροφείου στην Αίγινα.Αποφάσισε επίσης την ίδρυση προσφυγικών γεωργικών συνεταιρισμών στις παρυφές των αστικών κέντρων,όπως του Ναυπλίου («Πρόνοια»),της Κορίνθου και του Πόρου,(στις δύο τελευταίες περιπτώσεις,χωρίς επιτυχία),επιδιώκοντας με αυτό τον τρόπο,εκτός από τη λύση του προβλήματος της εγκατάστασης των προσφύγων,τη δημιουργία τάξης μικροκαλλιεργητών,ως βασικού έμψυχου δυναμικού της εθνικής οικονομίας,και την πληθυσμιακή αποσυμφόρηση των μεγάλων πόλεων.

2.Η Δ΄Εθνοσυνέλευση του ΄Αργους (Ιούλιος 1829) υπήρξε καθοριστική για τη μετεπαναστατική τύχη των προσφύγων.Κινούμενη στις κατευθυντήριες γραμμές της φιλοπροσφυγικής πολιτικής του Καποδίστρια,τους αντιμετώπισε ευνοϊκά,όχι χωρίς αντιδράσεις της μερίδας των «αυτοχθονιστών».
α)Με ψήφισμά της,διένειμε 2.000.000 στρέμματα εθνικής γης ,εξουσιοδοτώντας τον Κυβερνήτη να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις μόνιμης εγκατάστασής τους.
2)Παρέσχε τη δυνατότητα να εκπροσωπηθούν και να εκφράσουν τα αιτήματά τους,τα περισσότερα από τα οποία αφορούσαν τις πολεμικές αποζημιώσεις,τη διπλωματική δραστηριότητα για την ενσωμάτωση της πατρίδας τους στο νέο κράτος (Χίοι),τη μόνιμη εγκατάστασή τους (Κυδωνιείς) και την ίδρυση συνοικισμού, με κρατική μέριμνα (Θράκες,Βιθυνοί,Σμυρναίοι και Σουλιώτες).Επειδή άλλα απ’ αυτά ήταν αδύνατο για διπλωματικούς λόγους να ικανοποιηθούν και άλλων αναβλήθηκε η υλοποίηση ,οι προσφυγικές αυτές ομάδες γρήγορα μεταβλήθηκαν σε συμπαγή λαϊκό φορέα αντικαποδιστριακής αντιπολίτευσης.Εκείνοι οι οποίοι κατόρθωσαν επί Καποδίστρια (1830) ν’ αποκατασταθούν ήταν οι Κρήτες,λόγω του προβλήματος της ασφάλειας που δημιουργούσαν διεσπαρμένοι ανά την επικράτεια και οπλοφορώντας,αλλά και γιατί στο νησί τους οι τουρκικές διαθέσεις απέναντί τους ήταν ιδιαίτερα εχθρικές.Ως τόποι εγκατάστασής τους ορίστηκαν η Αργολίδα , η Κορινθία και η Μεσσηνία.

3.Την αντικειμενική αδυναμία του Κράτους (διπλωματική και οικονομική),παρά τις αγνές προθέσεις του Καποδίστρια να υλοποιήσει τις υποσχέσεις του προς τους πρόσφυγες,οι τελευταίοι εξέλαβαν ως εχθρική αντιμετώπιση γι΄αυτό και τάχθηκαν με το μέρος της αντιπολίτευσης,είτε πήραν το δρόμο προς τις εγκαταλελειμμένες πατρίδες τους.Στο πλαίσιο των εργασιών της Ε΄Εθνοσυνέλευσης (1832),μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια,εντάθηκε το πρόβλημα,καθώς όλες πλέον οι ομάδες των προσφύγων (της ηπειρωτικής και της νησιωτικής Ελλάδας),έθεταν ζήτημα μόνιμης εγκατάστασής τους.

Δ. Πρόσφυγες και αλυτρωτικά κινήματα κατά τον 19ο αιώνα.

Τα αλλεπάλληλα αλυτρωτικά κινήματα που έλαβαν χώρα ολόκληρο το β΄μισό του 19ου αιώνα,είτε με υποκίνηση του Ελληνικού κράτους,είτε με την ανοχή του,στάθηκαν η αιτία αλλεπάλληλων προσφυγικών μετακινήσεων από τη Μακεδονία,΄Ηπειρο,Θεσσαλία και Κρήτη,αν και οι πληθυσμοί των περιοχών αυτών συνήθιζαν να επιστρέφουν στις πατρίδες τους,όταν η κρίση εκτονωνόταν.Ειδικότερα,φυγή των Ελλήνων που κατοικούσαν στη Μακεδονία,΄Ηπειρο και Θεσσαλία,προκάλεσαν α)τα αποτυχημένα ανταρτικά κινήματα τα οποία εκδηλώνονταν στις περιοχές αυτές επωφελούμενα από τους περισπασμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εξαιτίας του Κριμαϊκού Πολέμου (1854-1856) και του Ρωσοτουρκικού (1877-1878) και β)η ελληνική ήττα στον πόλεμο με την Τουρκία το 1897,οπότε την υποχώρηση του ελληνικού στρατού ακολούθησαν πανικόβλητοι οι κάτοικοι των τουρκοκρατούμενων περιοχών από τη Λάρισα και εντεύθεν.Στο χρονικό αυτό διάστημα,σημειώθηκε και μία δευτερογενής συμφορά η οποία έπληξε και πάλι τους πρόσφυγες κατα κύριο λόγο,όταν τα νότια περίχωρα της Αθήνας ,όπου ήταν ήδη εγκατεστημένοι πρόσφυγες από τα τουρκοκρατούμενα μέρη,προσβλήθηκε από την επιδημία χολέρας η οποία μεταδόθηκε από τα συμμαχικά στρατεύματα που είχαν αποκλείσει το λιμάνι του Πειραιά.
Η Κρητική Επανάσταση του 1866-69,προκάλεσε το μεγαλύτερο προσφυγικό κύμα της περιόδου,εφόσον υπολογίχεται ότι μέχρι το 1868 είχαν έρθει στην Αθήνα περί τους 10.000 Κρήτες,ενώ μικρότερος αριθμός είχε προηγουμένως εγκατασταθεί στη Σύρο και τον Πειραιά.Τους πληθυσμούς αυτούς δεν κατόρθωσε να αποκαταστήσει το Κράτος.Το έργο αυτό ανέλαβαν διάφορες επιτροπές που συστάθηκαν με ιδιωτική πρωτοβουλία,όπως η Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Κρητών και η Αγγλοελληνική Επιτροπή που συνεργαζόταν με αντίστοιχα σωματεία του εξωτερικού και κυρίως του Λονδίνου.

Δ.Προσφυγικά ρεύματα κατά την περίοδο 1914-1922

1.Στην αρχή της β΄10/ετίας του 20ου αιώνα (1910-1920),είχε διαμορφωθεί μία ιστορική συγκυρία,εξαιρετικά δυσμενής για τη συνέχιση της διαβίωσης των Ελλήνων στα ασιατικά εδάφη της Τουρκίας.Τη συνέθεταν 3 παράγοντες:α) η οικονομική,πνευματική και δημογραφική ανάπτυξη του Ελληνικού στοιχείου που εκδηλωνόταν με ζωηρή παρέμβαση στη τουρκική δημόσια ζωή (σχολεία,σύλλογοι,κοινωφελή ιδρύματα,κ.λ.π) β) η αφύπνιση του εθνικού συναισθήματος των Τούρκων,η οποία είχε ως αποτέλεσμα την έμπρακτη εκδήλωση εχθρότητας απέναντι στις μειονότητες,κυρίως των Ελλήνων και των Αρμενίων και γ) η οξύτητα των σχέσεων Ελλάδας-Τουρκίας,μετά τη νικηφόραο για τη πρώτη έκβαση των βαλκανικών πολέμων και λόγω της εκκρεμότητας οριστικής κατακύρωσης των νησιών του Αν.Αιγαίου σ’ αυτήν,οξύτητα η οποία επιδεινώθηκε με την είσοδο της Τουρκίας στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο,στο πλευρό των, παραδοσιακά εχθρικών προς τα Ελληνικά συμφέροντα, Κεντρικών Αυτοκρατοριών.
Υπό την καθοδήγηση Γερμανών στρατιωτικών συμβούλων και ενόψει της εμπλοκής της στις επιχειρήσεις του Βαλκανικού Μετώπου η Τουρκία,έθεσε σε εφαρμογή σχέδιο συστηματικού αφελληνισμού των Μικρασιατικών περιοχών με το πρόσχημα της χρησιμοποίησής τους για στρατιωτικούς σκοπούς.Η τακτική αυτή που πήρε τις μορφές εποικισμού με μουσουλαμνικούς πληθυσμούς εκεί όπου προηγουμένως κατοικούσαν ΄Ελληνες,εκτόπιση των δεύτερων στο εσωτερικό της Ανατολίας,λήψη επώδυνων οικονομικών μέτρων για την ανθηρή εμπορική τάξη των Ελλήνων εμπόρων και επάνδρωση των «ταγμάτων εργασίας» με χριστιανούς άντρες,άνω των 45 ετών κ.α,είχε ως αποτέλεσμα,μέχρι το 1918,να εγκαταλείψουν οριστικά τη Μ.Ασία πάρα πολλοί ΄Ελληνες.

2.Μεταξύ 1916 και 1920 ήρθαν και άλλοι πρόσφυγες στην Ελλάδα,συνολικά περί τους 800000.΄Ενα μεγάλο μέρος προερχόταν από τη βουλγαροκρατούμενη ,κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του Βαλκανικού Μετώπου,και πάλι Μακεδονία ,κατόπιν σχετικής συμφωνίας ανταλλαγής μεταξύ των 2 χωρών (Νοεμ.1919).Πρόσφυγες επίσης ήρθαν και από περιοχές όπου επικρατούσε επαναστατικός ή πολεμικός αναβρασμός,όπως από τη Ρωσία (1919-1921),από τη Ρουμανία και από τα ιταλοκρατούμενα Ν.Α παράλια της Μ.Ασίας και τα Δωδεκάνησα (1912-1919).Με τη παρουσία τους οι πρόσφυγες αυτοί κάλυψαν ολόκληρο σχεδόν τον ηπειρωτικό κορμό της Ελλάδας αλλά και τα νησιά του Αν. Αιγαίου και τη Κρήτη,ενώ για τη μεταφορά τους διατέθηκε ο κρατικός μηχανισμός.

3.Το νέο προσφυγικό κύμα βρήκε απροετοίμαστες τις Αρχές και άρχικά λειτούργησε μόνο η ιδιωτική πρωτοβουλία.Στη συνέχεια όμως οι Ελληνικές κυβερνήσεις του Φιλελευθέρων (1914-1916 και 1917-1920) και του Λαϊκού Κόμματος (1920-1921),μέσω της σύστασης ειδικών υπηρεσιών ( «Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως» και «Υπουργείον Περιθάλψεως»),εφάρμοσαν πολιτική συστηματικής αποκατάστασης η οποία περιλάμβανε οικονομικές επιχορηγήσεις,ιατροφαρμακευτική περίθαλψη,προσωρινή στέγαση,παροχή ιματισμού,δωρεάν μετακινήσεις και διευκολύνσεις στην εύρεση εργασίας.

4.Η παλιννόστηση των Ελλήνων της Μ.Ασίας έγινε τμηματικά,μετά την Ανακωχή του Μούδρου με την οποία συνθηκολόγησε η ηττημένη Τουρκία (Οκτ.1918) και ολοκληρώθηκε στο τέλος του 1920 για να αρχίσει και πάλι η αντίστροφη πορεία τον Αύγουστο του 1922.Η διαδικασία της επιστροφής των Ελλήνων προσφύγων στη Μ.Ασία και η βραχύβια επανεγκατάστασή τους εκεί αναλήφθηκε βέβαια από την Ελληνική Κυβέρνηση, αλλά υποβοηθήθηκε σε μεγάλο βαθμό και από το Πατριαρχείο της Κων/πολης.Παρά την ίδρυση «της Υπηρεσίας Παλιννόστησης και Περιθάλψεως» από την «΄Υπατη Αρμοστεία» της Σμύρνης,η υποδομή για την εκνέου διαβίωση των Ελλήνων στη Μ.Ασία είχε καταστεί πλέον τελείως ανεπαρκής

Α.Ο Αγώνας της Εθνεγερσίας στη Κρήτη (1821-1830)

1.Η πρώτη περίοδος (1821-1824) α,β,γ,δ

Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες , τις δυσμενείς επιτόπιες συνθήκες και την ανύπαρκτη ουσιαστικά ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης στο νησί,η Κρήτη μετέσχε στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 από τον πρώτο κιόλας χρόνο.Η συμμετοχή των Κρητικών στην Εθνεγερσία προκάλεσε τα πρώτα αντίποινα από τον κατακτητή που εξαπόλυσε μεγάλη σφαγή στο Ηράκλειο στις 24-6-1821.Πολιτικά η επαναστατημένη Κρήτη οργανώθηκε από τον απεσταλμένο του Δ.Υψηλάντη Μιχαήλ Κομνηνό Αφεντούλη (Νοέμβριος 1821),ο οποίος αφενός κατόρθωσε να συντηρήσει το επαναστατικό κλίμα και αφετέρου να συγκροτήσει ενιαία κεντρική εξουσία («Σχέδιον Προσωρινής Διοικήσεως της νήσου Κρήτης»),η οποία θα διηύθυνε τον Αγώνα βάσει των διατάξεων του «Προσωρινού Πολιτεύματος της Κρήτης» (Μάϊος 1822).
Από τον Μάϊο όμως του 1822,μέχρι τον Μάϊο του 1824,η Επανάσταση στην Κρήτη γνώρισε τη πρώτη σοβαρή κρίση εξαιτίας της σύμπραξης των Τούρκων με τον Αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μωχάμετ ΄Αλυ,ο οποίος έστειλε στο νησί τον ικανότατο,όπως αποδείχθηκε Χουσείν Βέη.Ο Χουσείν κατόρθωσε με σειρά επιτυχιών και ραγδαία προέλαση να καταστείλει σκληρά όλες τις επαναστατικές εστίες σε σημείο που να θεωρείται ότι η επαναστατική φλόγα έσβησε στην Κρήτη οριστικά τον Μάιο του 1824.
΄Ενα μήνα νωρίτερα (Απρίλιος), είχε εγκαταλείψει τη Κρήτη και ο πολιτικός απεσταλμένος του Ι.Κωλέττη Ι.Τομπάζης,ο οποίος είχε αντικαταστήσει τον αμφισβητούμενο από τους επανστάτες Αφεντούλη και είχε συμβάλει στη ψήφιση του «Οργανισμού της Ενιαυσίου Τοπικής Διοικήσεως της νήσου Κρήτης»κατά το πρότυπο του Α΄Συντάγματος της Επιδαύρου.Μεταξύ 1825-1828 όμως ,η επανάσταση αναζωπυρώθηκε με τον ερχομό των Δ.Καλλέργη και Ε.Αντωνιάδη,υπό την ηγεσία των οποίων οι Κρητικοί κατέλαβαν τα δύο φρούρια,της ,Γραμπούσας και του Κισσάμου και τα υπεράσπισαν αποτελεσματικά από τους Τουρκοαιγύπτιους.Οι ελπίδες για τη δημιουργία ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους που γέννησε η Ιουλιανή Σϋμβαση του Λονδίνου (1827),στο οποίο θα περιλαμβάνονταν όλες οι επαναστατημένες περιοχές,αποτέλεσαν την αιτία εντατικότερης συνέχισης της Επανάστασης στη Κρήτη.
Επί Καποδίστρια οι Κρητικοί,παρά τις συστάσεις για την κατάπαυση της πειρατείας και τη διακοπή της Επανάστασης ,βρίσκονταν σε επαναστατικό αναβρασμό,έχοντας περιορίσει τους Τούρκους στα μεγάλα φρούρια.Η αποστολή Αγγλικού στόλου και του Βαρώνου Ρέϊνεκ,ως μεσολαβητή (1828),δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα προς την κατεύθυνση της ειρήνευσης και ο Κυβερνήτης υποχρεώθηκε να αποδεχτεί την κατάσταση,στέλνοντας μάλιστα τον Ι.Τομπάζη να διευθύνει την επιχείρηση,εναντίον της κατεχόμενης από τους Τούρκους Σητείας,η οποία όμως απέτυχε.Με τον ίδιο ρυθμό συνεχίστηκε η Επανάσταση και το 1829,οπότε ολόκληρο το νησί βρισκόταν υπό των έλεγχο των επαναστατών ,εκτός των φρουρίων των Χανίων,του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου και οι συνθήκες για συμπερίληψη της Κρήτης στο νέο Κράτος ήταν περισσότερο από ποτέ πρόσφορες.
Η διάψευση των προσδοκιών για την ένωση με το πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 που απέκλεισε τη Κρήτη από το ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος,προκάλεσε πικρία και αγανάκτηση στους Κρητικούς που δικαιολογημένα στράφηκαν εναντίον του Καποδίστρια.Δύο έγγραφα του Κρητικού Συμβουλίου,μία προκήρυξη προς την Ελεύθερη Ελλάδα (22-4-1830) και μία Διαμαρτυρία προς τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις (23-11-1830),καθώς και η μόνιμη Επιτροπή που εξελέγη με τη τελευταία συνεδρίαση του Συμβουλίου για την παρακολούθηση των σχετικών διπλωματικών εξελίξεων,θεωρείται ότι οριοθετούν την έναρξη του λεγόμενου Κρητικού Ζητήματος,ως μέρους του Ανατολικού Ζητήματος.Κύριο ρόλο στο όλο πρόβλημα θα διαδραματίσει η Αγγλία καθώς η διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας(συμπεριλαμβανομένης και της διατήρησης της τουρκικής κυριαρχίας στη Κρήτη)εξυπηρετούσε τα οικονομικά συμφέροντά της στη Μεσόγειο.

Β Η περίοδος 1830-1866.

Η περίοδος της Αιγυπτιακής κυριαρχίας στη Κρήτη,η οποία διαδέχθηκε τη τουρκική (1830),μολονότι φαινομενικά περισσότερο δίκαιη,γρήγορα αμφισβητήθηκε από τους Κρήτες και προκάλεσε αντιδράσεις εκμέρους των Μ.Δυνάμεων.Ο νέος κατακτητής φαινόταν ότι ήθελε να παγιώσει την εξουσία στο χώρο αυτό,φροντίζοντας όμως να την οργανώσει κατά τέτοιο τρόπο,ώστε να μη δίνει τα προσχήματα για επεμβάσεις των Ευρωπαίων και κυρίως της Αγγλίας.Τα διαβήματα κρητικών οργανώσεων που είχαν συστηθεί στην ελεύθερη Ελλάδα,προς την ΄Αγγλία,ν’ αναλάβει δηλ.την προστασία του νησιού ιδρύοντας προτεκτοράτο (1839),δεν απέδωσαν,ενώ ούτε και η επίσημη Ελληνική Κυβέρνηση ενέκρινε ανάλογες ενέργειες.
Η κατάσταση άρχισε να μεταβάλλεται όταν οι Αιγύπτιοι ηττήθηκαν από τα σουλτανικά στρατεύματα κατά τον δεύτερο Τουρκοαιγυπτιακό πόλεμο (1839-1841),οπότε και η Κρήτη επαναφέρθηκε στη τουρκική δικαιοδοσία με απόφαση των Μ.Δυνάμεωνμ (1840).Με την επάνοδο της Κρήτης στη τουρκική κυριαρχία,.σημειώθηκαν νέες επαναστατικές κινήσεις με πρωτοβουλία των αυτοεξόριστων στην Ελλάδα κρητικών οπλαρχηγών.Τη δραστηριότητα αυτή ενθάρρυνε με τη σειρά του και το Ελληνικό Βασίλειο υπό τον ΄Οθωνα,χωρίς όμως να προσφέρει κάποια ουσιαστική βοήθεια.Η Επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1841 (ή των Χαιρέτη -Βασιλογιώργη,όπως ονομάζεται),παρά την αποτυχία της έφερε στο προσκήνιο για πρώτη φορά τη λύση της αυτονομίας.Κατόπιν της τουρκικής ταπείνωσης με τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1854-1856),ο Σουλτάνος υποχρεώθηκε να παραχωρήσει με τη Συνθήκη των Παρισίων (1856), σημαντικά προνόμια στους Χριστιανούς υπηκόους,το περίφημο «Χάττι Χουμαγιούν,το οποίο αφορούσε κατεξοχήν βέβαια τη Κρήτη.Η μη διάθεση εφαρμογής του όμως από τις τουρκικές αρχές του νησιού,οδήγησε σε νέα ένοπλη αντίδραση στη Κρήτη (Κίνημα Μαυρογένη,Μά ϊος 1858),που υποχρέωσε το Σουλτάνο να παραχωρήσει με φιρμάνι (7/7/1858) αυτοδιοίκηση στους Χριστιανούς , με ευρείες αρμοδιότητες.Τότε είναι που βρήκε έδαφος η προπαγάνδα της αγγλικής διπλωματίας να καλλιεργήσει την ιδέα της δημιουργίας ενός «νησιωτικού ελληνικού κράτους»,υπό τη προστασία της Αγγλίας,ιδέα η οποία δεν είχε καμμία απήχηση στο Ελληνικό στοιχείο.

Γ.Η Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-69.

Η πρώτη μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 (Ασκύφου,21/8),ξέσπασε μέσα σε συνθήκες ιδιαίτερα δυσμενείς,διπλωματικές και στρατιωτικές ,παρά την για πρώτη φορά έμπρακτη εκδήλωση συμπαράστασης από την Ελληνική Κυβέρνηση:επικρατούσε διχασμός απόψεων,μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων (αντίθετη η Αγγλία,αλλά ένθερμος υποστηρικτής της η Ρωσία),αλλά και στην ελληνική πολιτική ζωή (οπαδός της Επανάστασης ο ρωσόφιλος Α.Κουμουνδούρος,είχε ως αντίθετο απέναντι του τον Αγγλόφιλο Δ.Βούλγαρη,με τον οποίο συμφωνούσε και ο υπεύθυνος πρωθυπουργός Μπενιζελος Ρούφος).Επιπλέον και η δύναμη πυρός των τουρκικών στρατευμάτων στο νησί ήταν μεγάλη.Την Επανάσταση βοηθούσαν βέβαια ειδικές επιτροπές που συστήθηκαν στην Αθήνα και τη Σύρο,αλλά δεν επαρκούσαν για να αντισταθμίσουν την υπεροχή αυτή των Τούρκων,ούτε ν’ αποτρέψουν τα αντίποινα στον άμαχο πληθυσμό που βρισκόταν στο έλεος του κατακτητή.
Η Επανάσταση με το σύνθημα «΄Ενωσις ή Θάνατος» οργανώθηκε στρατιωτικά και πολιτικά με την ίδρυση της «Προσωρινής Κυβέρνησης Κρήτης» και σύντομα γενικεύθηκε.Οι πραγματικά επικοί αγώνες της Κρήτης με τον υπεράριθμο τουρκικό στρατό και αποκορύφωμα το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου (8/11/1866),είχαν διεθνή απήχηση και ξεσήκωσαν κύμα συμπαράστασης σ’ ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο και την Αμερική,καθώς και στα Βαλκάνια απ’ όπου πολλοί εθελοντές ήρθαν να πολεμήσουν στο πλευρό των Κρητικών.Η σουλτανική αντίδραση ύστερ’ άπό τη διεθνή κατακραυγή,ήταν να προτείνει σχέδιο ανακωχής και ν’ αντικαταστήσει τον Τούρκο διοικητή Μουσταφά πασά με τον ικανότερο σερασκέρη Ομέρ.
Παρά τις σφαγές των αμάχων,ο Σουλτάνος δεν κατόρθωσε να αποκτήσει τον έλεγχο στο νησί.Αναζητώντας πολιτική λύση οι Μ.Δυνάμεις και θέλοντας να αποσοβήσουν έναν Ελληνοτουρκικό πόλεμο,απαίτησαν από την Ελλάδα να πάψει να στηρίζει με κάθε τρόπο τη Κρητική Επανάσταση,ενώ η Τουρκία είχε προβεί ήδη σε χειρονομία καλής θέλησης παρέχοντας αμνηστεία στους επαναστάτες και νέα προνόμια στους Χριστιανούς.Η ουσία πάντως ήταν ότι και μετά τη νέα Συνθήκη των Παρισίων (1869) και παρά το ότι είχε αποδειχτεί η τουρκική αδυναμία έναντι των επαναστατών,η Κρήτη εξακολουθούσε να βρίσκεται υπό σουλτανική κυριαρχία.
Η μόνη πρόοδος που είχε σημειωθεί στις τουρκοκρητικές σχέσεις και έθετε σε νέες βάσεις το Κρητικό Ζήτημα,ήταν η εφαρμογή του σουλτανικής έμπνευσης «Οργανικού Νόμου» (3-2-1868),με τον οποίο οργανωνόταν διοικητικά η Κρήτη και κατοχυρώνονταν τα χριστιανικά προνόμια στο τομέα της συμμμετοχής στην εξουσία και των οικονομικών υποχρεώσεων προς την Πύλη.

Δ. Το Κρητικό Ζήτημα κατά τη τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (1869-1898)

Η 10/ετής περίοδος που ακολούθησε την εφαρμογή του «Οργανικού Νόμου» (1868-1878),σημαδεύτηκε από την υπονόμευση της δίκαιης εκπροσώπησης των Χριστιανών στα μεικτά συμβούλια,τις απηνείς διώξεις των αντιφρονούντων και τη τροφοδότηση του επαναστατικού κλίματος με τον μουσουλμανικό φανατισμό που εξέφραζαν όλοι οι Τούρκοι διοικητές του νησιού.Οι δημογραφικές και οικονομικές συνέπειες εν τω μεταξύ της Επανάστασης του 1866 ήταν τραγικές για το νησί,γι’ αυτό και άρχισαν να συζητούνται τότε διάφορες λύσεις ,όπως η παλιά ,ν’ αποτελέσει η Κρήτη αγγλικό προτεκτοράτο και η λύση της «ηγεμονίας» ,κατά το πρότυπο της Σάμου.
Ανακίνηση του Κρητικού Ζητήματος επήλθε όταν με την ευκαιρία της διαφαινόμενης ήττας της Τουρκίας στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878,σημειώθηκαν επαναστατικές κινήσεις στη Κρήτη,και η κυβέρνηση Χ.Τρικούπη τάχθηκε ανοιχτά υπέρ της νέας Επανάστασης.Με τη Συνθήκη του Αγ.Στεφάνου και τη διορθωτική του Βερολίνου (1878),η ηττημένη πλέον Τουρκία αποδέχθηκε αρχικά τη πλήρη εφαρμογή του Οργανικού Νόμου,και ύστερα υπέκυψε στις πιέσεις της Αγγλίας να παραχωρήσει νέο καταστατικό χάρτη,που επικυρώθηκε με τη «Σύμβαση της Χαλέπας» (Οκτ.1878),οι διατάξεις της οποίας και κυρίως εκείνη που πρόβλεπε τον διορισμό και Χριστιανού διοικητή ,για πρώτη φορά εξέφραζαν τις πραγματικές προσδοκίες του Κρητικού λαού και αποτελούσαν ένα βήμα προς την ΄Ενωση.
Οι συνέπειες της εφαρμογής της Σύμβασης της Χαλέπας,ήταν ευεργετικές ιδίως για τη πνευματική ζωή της Κρήτης αλλά τα κομματικά πάθη στους κόλπους του Ελληνικού στοιχείου επιβράδυναν ακόμη περισσότερο την αποτίναξη της τουρκικής κυριαρχίας,αφού οι Κρητικοί πολιτικοί αρχηγοί με την άκαιρη απαίτηση για ΄Ενωση,έδωσαν το πρόσχημα, στον μεν Σουλτάνο να ανακαλέσει τα προνόμια της Χαλέπας στους δε Τουρκοκρητικούς να προβούν σε νέες βιαιοπραγίες κατά των Χριστιανών (1889).
Η όξυνση του κλίματος τρομοκρατίας σε βάρος του Ελληνικού στοιχείου μεταξύ 1889-1894,οδήγησε τον Σφακιανό πολιτευτή Μ.Κούνδουρο στην επινόηση ενός μεταβατικού συστήματος διακυβέρνησης της Κρήτης ως αυτόνομης ή ημιαυτόνομης πολιτείας υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου και τη προστασία των Μ.Δυνάμεων και στην υποβολή σχετικού υπομνήματος στους Προξένους των Μ.Δυνάμεων.Η ενέργεια αυτή όμως θεωρήθηκε επαναστατική από τους Τούρκους που τιμώρησαν τον εμπνευστή τους ξεσηκώνοντας έτσι νέο επαναστατικό μένος και την εκδικητική μανία από τους ΄Ελληνες και αναγκάζοντας τις Δυνάμεις να επέμβουν με την επιβολή στο Σουλτάνο της επαναφοράς της Σύμβασης και μάλιστα αναθεωρημένης .
Η συνέχιση των βιαιοτήτων που διέπραξαν οι άτακτοι Τούρκοι παρά τις νέες ρυθμίσεις εξώθησε τους επαναστάτες των Χανίων να διακηρύξουν γραπτά, με επικεφαλής τον Ε. Βενιζέλο (25-1-1897),τον τερματισμό της τουρκικής κατοχής και την ένωση με την Ελλάδα.Η νέα επανάσταση γενικεύτηκε και εισήλθε στη τελευταία και πιο καθοριστική φάση της,καθώς προκάλεσε την επέμβαση των Μ.Δυνάμεων αλλά και της Ελλάδας που έστειλε στρατεύματα για να καταλάβει το νησί (1-2-1897),στο όνομα του Βασιλέως Γεωργίου.
Η απόρριψη της συμβιβαστικής συμμαχικής πρότασης για αυτονομία από τη Κρήτες επαναστάτες και την Ελληνική Κυβέρνηση,έδωσε την αφορμή στη Τουρκία να κηρύξει τον πόλεμο στην Ελλάδα (1897),η οποία,ηττημένη πλέον,αναγκάστηκε ν’ ανακαλέσει το στρατό και να αποδεχτεί τη λύση της αυτονομίας.Το ίδιο έκαναν και οι Κρήτες επαναστάτες (Απρίλιος 1897).
Η ελληνική πλευρά αντιπρότεινε όμως,και έγινε δεκτό, ως απαραίτητη προϋπόθεση αποδοχής της αυτονομίας ,την άμεση εκκένωση της Κρήτης από τον τουρκικό στρατό.΄Υπατος Αρμοστής ορίστηκε ο Γεώργιος,δευτερότοκος γιος του Βασιλιά των Ελλήνων,ενώ η διοίκηση του νησιού χωρίστηκε σε Αγγλικό,Ρωσικό,Γαλλικό και Ιταλικό τομέα.Την απαλλαγή των Κρητών από τον τουρκικό ζυγό,επέσπευσαν οι ωμότητες που διέπραξαν οι εξαγριωμένοι Τούρκοι σε βάρος των κατοίκων του Ηρακλείου στις 25/8/1898,ο οποίος είχε ως αποτέλεσμα τον κανονιοβολισμό της πόλης από τους ευρωπαϊκούς στόλους και της καταστροφή της.Ακολούθησε παραδειγματική τιμωρία των Τούρκων υπαιτίων.Στις 2 Νοεμβρίου ολοκληρώθηκε η αποχώρηση του τουρκικού στρατού από τη Κρήτη,και στις 5 του μηνός οι Κρητικοί κατέθεσαν τα όπλα για να διευκολύνουν την ειρηνική διακυβέρνηση από τον ΄Υπατο Αρμοστή που έφτασε στη Κρήτη στις 9-12-1898.

BACK  HOME PAGE