Αναλφαβητισμός

Το άρθρο 26 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1948) εκφράζει τη συλλογική βούληση της παγκόσμιας κοινότητας να αναγνωρίζει το ισότιμο δικαίωμα όλων στην εκπαίδευση. Τα κράτη μέλη του ΟΗΕ υποχρεώνονται να παρέχουν, τουλάχιστον, στοιχειώδη τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση δωρεάν σε όλους τους πολίτες χωρίς διακρίσεις.

Ορισμοί:

Ως αναλφαβητισμός ορίζεται η ανικανότητα του ατόμου να διαβάσει και να γράψει. Σύμφωνα με τον ορισμό της Ουνέσκο (27.11.1978) «αναλφάβητα είναι τα άτομα που δεν είναι ικανά να διαβάσουν και να γράψουν κατανοώντας μια απλή και σύντομη έκθεση γεγονότων σχετική με την καθημερινή τους ζωή»

από τη σύγχρονη κοινωνιολογική έρευνα, ο αναλφαβητισμός διακρίνεται σε:

α) οργανικό αναλφαβητισμό: αφορά όσους δε κατάφεραν να ολοκληρώσουν την υποχρεωτική εκπαίδευση και να κατακτήσουν τις βασικές γνώσεις, ανάγνωση και γραφή και τις βασικές πράξεις αριθμητικής.

β) λειτουργικό αναλφαβητισμό: ορίζεται ως απώλεια της ικανότητας ενός ατόμου, που έχει παρακολουθήσει την υποχρεωτική εκπαίδευση, να κατανοεί με επάρκεια τον προφορικό και γραπτό λόγο, να διατυπώνει με σαφήνεια τη σκέψη του, να κάνει αφαιρετικούς συνειρμούς, να αναπτύσσει κριτική σκέψη, να εκμεταλλεύεται ευκαιρίες για βελτίωση των γνωστικών του δεξιοτήτων (ΕΕΚ, Ουνέσκο, 1987)

Το λειτουργικά αναλφάβητο άτομο δεν μπορεί:

1) Να επαρκέσει στην εξυπηρέτησή του σε προβλήματα και απλά ακόμη, όχι από έλλειψη χρόνου, αλλά από αδυναμία να προσεγγίσει το ζητούμενο του προβλήματός του, να το αναλύσει και να κάμει τις πράξεις που χρειάζονται για να το φέρει σε πέρας. Και γι΄ αυτό χρειάζεται τη μεσολάβηση κάποιου άλλου.

2) Δεν μπορεί να αρθρώσει συνεχή λόγο προκειμένου να παρουσιάσει στο μέτρο που κατέχει κάποιο πρόβλημα ή προκειμένου να επικοινωνήσει με τους άλλους του χρειάζεται η ερωταπόκριση σαν μέσο επικοινωνίας και συνεννόησης.

3) Δεν έχει την ικανότητα να ελέγξει και να λογικοποιήσει τις σκέψεις του που είναι γεμάτες χάσματα και αντιφάσεις. Δεν μπορεί να δικαιολογήσει σωστά τη συλλογιστική του και να την αντιστοιχίσει με την αντικειμενική πραγματικότητα. (Γ. Μωραϊτης)

γ) τεχνολογικό ή ψηφιακό αναλφαβητισμό: αφορά τα άτομα που δεν μπορούν να χειριστούν ή δεν διαθέτουν πόρους για να προμηθευτούν ηλεκτρονικές, ψηφιακές ή ηλεκτρικές συσκευές, βελτιώνοντας έτσι τις προσωπικές και επαγγελματικές τους δεξιότητες.

δ) αναλφαβητισμό ατόμων που ανήκουν σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες: είναι εικονικός και συνδέεται με τις δυσκολίες επικοινωνίας που δεν οφείλονται στις οριακές γνωστικές τους δεξιότητες, αλλά σε αδυναμία του εκπαιδευτικού και αξιακού μας συστήματος να διαχειριστεί την ετερότητα.

Αίτια στα οποία οφείλεται ο αναλφαβητισμός (οργανικός και λειτουργικός)

• Αίτια που ανάγονται σε ιστορικά γεγονότα
• Αίτια που ανάγονται στο οικογενειακό περιβάλλον: Φτώχεια και κακές συνθήκες διαβίωσης της οικογένειας. Αναχρονιστικές αντιλήψεις μερικών απαίδευτων γονιών και προκαταλήψεις. Θύματα τέτοιων αντιλήψεων είναι πιο πολύ τα κορίτσια. Έλλειψη φροντίδας ορισμένων γονιών για τα παιδιά τους. Ξενόγλωσσο οικογενειακό περιβάλλον.
• Αιτίες που ανάγονται στο ευρύτερο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον: Ορισμένοι μαθητές

  

  που ανήκουν σε κοινωνικές ομάδες με ιδιαίτερα προβλήματα (π.χ. Τσιγγάνοι ή πρόσφυγες) δεν έχουν τις προϋποθέσεις για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του σχολείου και μερικές φορές γίνονται θύματα διακρίσεων. Οικογενειακές, θρησκευτικές ή εθνικές αξίες, που είναι διαφορετικές από τις αξίες που καλλιεργεί η παιδεία ενός κράτους, γίνονται αιτία απομάκρυνσης παιδιών από το σχολείο.

• Η πολιτεία, που δεν παίρνει τα απαραίτητα μέτρα για την εκπαίδευση και τη μόρφωση κάθε πολίτη.
• Απομακρυσμένες κοινότητες.
• Υποβαθμισμένες αστικές περιοχές.
• Αίτια που ανάγονται στο σχολικό περιβάλλον: Τάξεις με πολλούς μαθητές. Ανεπαρκείς δάσκαλοι, χωρίς επιμόρφωση. Λειτουργία της σχολικής τάξης (ανταγωνισμός, έλλειψη χρόνου για εξατομι­κευμένη διδασκαλία κ.ά.). Ελλιπής σχολική υποδομή.
• Οι ιδιωτικές δαπάνες για εκπαίδευση, κυρίως στη Δευτεροβάθμια, είναι πολλαπλάσιες των δημοσίων δαπανών. Η δημόσια δωρεάν εκπαίδευση δεν αποτελεί πλέον πραγματικότητα ούτε διασφαλίζει ίσες ευκαιρίες, αφού αυτές είναι ανάλογες της οικονομικής κατάστασης των γονέων.
• Άλλου είδους αιτίες: Βιολογικές (εγκεφαλική βλάβη, δυσλεξία κ.ά). Ψυχολογικές (ανεπαρκής ωριμότητα, συναισθηματικές διαταραχές, χαμηλό νοητικό επίπεδο κ.ά.).
• Ειδική βαρύτητα ως προς τον λειτουργικό αναλφαβητισμό έχει η σχολική διαρροή.

Οι επιπτώσεις του αναλφαβητισμού

Ανισότητες στην εκπαίδευση εντοπίζονται μεταξύ ανεπτυγμένων και υποανάπτυκτων χωρών, μεταξύ διαφορετικών περιφερειών στην ίδια χώρα, μεταξύ του ανδρικού και γυναικείου πληθυσμού, μεταξύ διαφόρων ηλικιακών ομάδων, μεταξύ εργαζόμενων και ανέργων, μεταξύ ειδικευμένων και ανειδίκευτων κατά κλάδο απασχόλησης, μεταξύ διαφόρων οικογενειακών τύπων και κοινωνικών κατηγοριών ή τάξεων. Οι ανισότητες αυτές ευθύνονται για τη διαιώνιση του αναλφαβητισμού με οδυνηρές επιπτώσεις σε άτομα και κοινωνικές ομάδες. Στη συνέχεια, ο ίδιος ο αναλφαβητισμός γίνεται αιτία που αναπαράγει τις εκ

παιδευτικές, επαγγελματικές και κοινωνικές ανισότητες και συχνά καταδικάζει άτομα ικανά στο περιθώριο της κοινωνικής και επαγγελματικής ζωής.

     Στον αναλφάβητο

• Ο αποκλεισμός του από θέσεις εργασίας που απαιτούν υψηλή εκπαίδευση και εξειδίκευση.
• Κίνδυνος υποαπασχόλησης και ανεργίας.
• Αδυναμία να υπερασπίζεται δικαιώματά του, με αποτέλεσμα να γίνεται ευκολότερα θύμα εκμετάλλευσης.
• Αποχή από πνευματικά και πολιτιστικά αγαθά.
• Αισθήματα μειονεξίας και κατωτερότητας.
• Ο αγράμματος άνθρωπος γίνεται ευκολότερα δέσμιος προλήψεων, δεισιδαιμονιών και φανατισμού.
• Περιθωριοποίηση και κοινωνικός αποκλεισμός.

Στην κοινωνία όπου ζει

• Ο αναλφαβητισμός είναι τροχοπέδη στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη μιας χώρας.
• Η κατάσταση αυτή έχει ως συνέπεια την οικονομική και πολιτιστική εξάρτησή, της από προηγμένες χώρες.
• Εμφανίζονται ευκολότερα φαινόμενα δημαγωγίας, χειραγώγησης, φανατισμού και μισαλλοδοξίας.
• Εντείνονται οι κοινωνικές ανισότητες. Δημιουργείται κοινωνική πόλωση και εντάσεις.
• Υπονομεύεται και πλήττεται η δημοκρατία αφού ο αγώνας για τη δημοκρατία είναι ταυτόχρονα και αγώνας για την παιδεία.

Προτάσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος

Η αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού μπορεί να είναι αποτελεσματική μόνο αν περιλαμβάνει μέτρα ολιστικού χαρακτήρα. Ανάλογα με τα αίτια των διαφόρων μορφών και επιπέδων του αναλφαβητισμού πρέπει να αναπτυχθούν και ολοκληρωμένες πολιτικές περιορισμού ή και ριζικής εξάλειψης του. Η εξάλειψη του αναλφαβητισμού απαιτεί συνολικές παρεμβάσεις στην παιδεία, την κοινωνική πολιτική, την εργασία, την οικονομική ανάπτυξη, την κατανομή του εισοδήματος, τα δικαιώματα των γυναικών, των κοινωνικών μειονοτήτων, των κοινωνικά αποκλεισμένων.

Ωστόσο, ορισμένα ειδικότερα μέτρα θα μπορούσαν να είναι:

• Η εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση να γίνει πράξη και να μη μένει μόνο γράμμα του νόμου.
• Παροχές σε άπορες οικογένειες, ώστε τα παιδιά να τελειώνουν τη βασική υποχρεωτική εκπαίδευση.
• Μέτρα για να έχουν πρόσβαση σε σχολεία τα παιδιά που μένουν σε απομακρυσμένες περιοχές.
• Ενισχυτική διδασκαλία παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες.
• Σχολεία για άτομα με ειδικές ανάγκες.
• Ειδική εκπαίδευση δασκάλων που αναλαμβάνουν το δύσκολο έργο να μορφώσουν παιδιά που ανήκουν σε ειδικές κατηγορίες του πληθυσμού της χώρας, Π.χ. παιδιά Τσιγγάνων, παιδιά μεταναστών, τα οποία έχουν διαφορετική παράδοση και πολιτισμό.
• Διοργάνωση επιμορφωτικών προγραμμάτων για ενήλικους αναλφάβητους και παράλληλη ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης.
• Οικονομική και κοινωνική υποστήριξη των πληθυσμιακών ομάδων που βρίσκονται σε κίνδυνο αναλφαβητισμού.
• Βελτίωση της υλικοτεχνικής υποδομής, των οπτικοακουστικών μέσων, των εργαλείων και των μεθόδων διδασκαλίας, οργάνωση σχολικών βιβλιοθηκών, με έμφαση σε περιοχές με υψηλά ποσοστά αναλφαβητισμού.