Ταξίδι στη γνώση...

Ραψ. Α, 54-105

Η συνέλευση των Αχαιών

Ι.  ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ - ΔΟΜΗ

Τη συνέλευση συγκαλεί ο Αχιλλέας, ύστερα από παρότρυνση της Ήρας. Αρχιστράτηγος όμως είναι ο Αγαμέμνονας και κανονικά αυτός έπρεπε να τη συγκαλέσει. Ο Όμηρος, όμως, θέλει να επιβάλει τον Αχιλλέα όχι μόνο ως πολεμιστή, αλλά και ως άτομο υπεύθυνο και με κύρος. Ο Αγαμέμνονας πάντως δε δείχνει να ενοχλείται.

Λόγος Αχιλλέα (στ.60-68):

• Προσφωνεί τον Αγαμέμνονα ξεχωρίζοντάς τον έτσι από τους άλλους («Ατρείδη»).
• Παρουσιάζει την κρισιμότητα της κατάστασης («να γυρίσουμε...αντάμα»). Το κακό έχει φτάσει στο απροχώρητο.
• Προτείνει να καταφύγουν στη μαντική τέχνη («μάντιν ή ιερέα ή ονειροκρίτην»). Οι τρεις κατηγορίες που αναφέρει δείχνουν ακριβώς την κρισιμότητα της κατάστασης.
• Γνωρίζει πως αιτία του κακού είναι ο Απόλλωνας (Οι ξαφνικοί θάνατοι αντρών αποδίδονταν στον Απόλλωνα).
• Αναζητά την αιτία του θυμού του Απόλλωνα (στ. 66)
• Ελπίζει στην εύνοια του θέου με βάση την αρχή της προσφοράς και της ανταπόδοσης (στ. 67-68)

Στη συνέχεια, ο Όμηρος παρουσιάζει τον μάντη Κάλχα επίσημα και με μεγαλοπρέπεια: α) είναι «ορνεοσκόπος πρώτος» β) «γνώριζ’ όλα μέλλοντα, παρόντα, περασμένα» γ) «οδήγησε στην Ίλιον των Αχαιών τα πλοία» δ) «πνεύμα μαντικό που του’ χε δώσει ο Φοίβος» ε) «καλοπροαίρετα μιλούσε».

Λόγος Κάλχα (στ.75-84):

• Από το λόγο του φαίνεται πως ο μάντης είναι διστακτικός, επιφυλακτικός αλλά και διορατικός.
• Ζητά από τον Αχιλλέα να του ορκιστεί –μάλιστα «με λόγον και με χέρι» πως θα τον προστατεύσει  από την οργή ισχυρού άντρα των Αχαιών. Ο Κάλχας θεωρεί πως όσα πει θα προκαλέσουν την οργή του βασιλιά Αγαμέμνονα. Συναντάμε συχνά (είναι δηλαδή κοινός τόπος) –ιδίως στις τραγωδίες- η επικίνδυνη οργή των βασιλιάδων προς τους αγγελιαφόρους κακών ειδήσεων.
• Βέβαια, αυτό που ζητάει ο Κάλχας από τον Αχιλλέα εξυπηρετεί την οικονομία του έργου. Με αυτόν τον τρόπο δηλαδή αναμειγνύεται και ο Αχιλλέας στην όλη υπόθεση.

Απάντηση- διαβεβαίωση Αχιλλέα (στ.86-92):

• Θα περιμέναμε να απαντήσει ο Αγαμέμνονας στον υπαινιγμό του Κάλχα («όταν θυμώσει στο μικρόν, νικά ο βασιλέας», στ. 81). Όμως για λόγους οικονομίας του έργου δε γίνεται αυτό. Πρέπει πρώτα να δοθούν οι εγγυήσεις από τη μεριά του Αχιλλέα προς τον Κάλχα και να αποκαλύψει ο μάντης την αιτία του κακού.
• Ο Αχιλλέας διαβεβαιώνει τον Κάλχα  πως μπορεί να μιλήσει άφοβα («βαρύ κανείς....ότ’ είναι ο πρώτος», στ. 90-92). Ειδικά η φράση «...και μήτε ο Αγαμέμνων που σήμερα των Αχαιών καυχάται ότ’ είναι ο πρώτος» είναι προκλητική και λειτουργεί ως προσήμανση, αφού μας προϊδεάζει γι’ αυτό που θα ακολουθήσει αργότερα (δηλαδή τη σύγκρουση Αγαμέμνονα-Αχιλλέα).

Και πάλι δεν απαντά ο Αγαμέμνονας για λόγους οικονομίας του έργου. Δεν πρέπει να δημιουργηθεί ένταση πριν ο μάντης αποκαλύψει την αλήθεια.

Λόγος-Αποκαλύψεις Κάλχα (στ.94-101):

• Αναιρεί τα άστοχα ερωτήματα (στ. 94)
• Αποκαλύπτει την αιτία του κακού (στ. 95-96).
• Προτείνει λύση: την επιστροφή της κόρης («άλυτρη, ανεξαγόραστη») και αποστολή εκατόμβης (στ. 99-101)
• Η ανταπόκριση όμως του θεού δεν είναι δεδομένη, σίγουρη: «τότε ίσως ίλεως γίνει» (=τότε ίσως μας λυπηθεί).

ΙΙ.  ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Αχιλλέας:

• Αναλαμβάνει πρωτοβουλία και δράση συγκαλώντας τη συνέλευση των Αχαιών.
• Διαβεβαιώνει με όρκο τον μάντη πως θα τον προστατεύσει ακόμα κι από τον πιο δυνατό των Αχαιών. Έτσι αναλαμβάνει την ευθύνη και αναμειγνύεται όλο και περισσότερο στην υπόθεση. Ουσιαστικά, με αυτή του τη στάση δείχνει πως τολμά να πάρει θέση  και σε πολιτικά –εκτός από τα στρατιωτικά- ζητήματα.
• Δε διστάζει να προκαλέσει τον ίδιο τον Αγαμέμνονα με τα λόγια του.

Κάλχας:

• Παρουσιάζεται από τον ποιητή με μεγαλοπρέπεια και επισημότητα.
• Είναι επιφυλακτικός και διστακτικός, αλλά και διορατικός, αφού διαβλέπει ότι αυτά που θα αποκαλύψει θα προκαλέσουν το θυμό του ισχυρού των Αχαιών.
• Είναι επίσης προφητικός και αποκαλυπτικός.
• Δεν εμπλέκεται σε σύγκρουση με τον Αγαμέμνονα: δεν κάνει διάλογο καθόλου με τον Αγαμέμνονα. (Κι αυτό γιατί :  α) ο Όμηρος δε θέλει να τον εκθέσει, γιατί είναι ιερό πρόσωπο και β) για λόγους οικονομίας του έργου πρέπει να αναμειχθεί ο Αχιλλέας).

ΙΙΙ.  ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ

• Η αφήγηση του ποιητή συνεχίζεται και προωθείται έτσι ο μύθος.
• Ο διάλογος μεταξύ των δύο πρωταγωνιστών (Αχιλλέα-Κάλχα) περιλαμβάνει ουσιαστικά μονολόγους (ίσος σχεδόν αριθμός στίχων) που διακόπτονται από σύντομες  παρεμβάσεις του ποιητή που είναι τυπικές εκφράσεις (στ. 74, 85,93)
• Τα άστοχα ερωτήματα: Στο απόσπασμά μας στο στ. 66 έχουμε άστοχα ερωτήματα, τα οποία αναιρούνται από τον Κάλχα στο στ. 94.
• Επιβράδυνση επιτυγχάνεται με:

-   το λόγο και τα άστοχα ερωτήματα του Αχιλλέα (9 στίχοι)

-   την αναλυτική παρουσίαση του Κάλχα (5 στίχοι)

-   τους δισταγμούς του μάντη (10 στίχοι)

-   τη δέσμευση του Αχιλλέα (7 στίχοι)

-   την αναίρεση των άστοχων ερωτημάτων και την αποκάλυψη της αιτίας του κακού από τον Κάλχα (8 στίχοι).

• Επική ειρωνεία: Στους στ. 63-68.  Οι ακροατές-αναγνώστες ήδη γνωρίζουν το αίτιο του θανατικού, ενώ οι Αχαιοί το αγνοούν και μέσω του Αχιλλέα απευθύνονται στον μάντη Κάλχα για τους το αποκαλύψει.

• Έχουμε συστολή του χρόνου: ο «χρόνος της αφήγησης» είναι μικρότερος από τον «χρόνο της ιστορίας». Μέσα σε μια γραμμή μαθαίνουμε τι γινόταν στο στρατόπεδο των Αχαιών για εννέα μέρες.

• Στερεότυπα ή τυπικά επίθετα: θεία βέλη, γοργοπόδης Αχιλλεύς, η Ήρα η Λευκοχέρα, πνεύμα μανιτκό, διίφιλε Πηλείδη, μάντης ο ακατάκριτος κ.α.  
• Προσήμανση: στ. 92 «καυχάται ότ΄είναι ο πρώτος»
• Μεταφορές: στ.79 «θα ανάψω τη χολή», στ. 83 «το πάθος άσπονδο»

ΙV. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

• Εννέα: «Εννέα μέρες ρίχνει ο Απόλλωνας της σαγίτες του στο αχαϊκό στρατόπεδο» (στ. 53) τυπικός αριθμός που σημαίνει μεγάλη χρονική διάρκεια. Είναι στην ουσία πολλαπλάσιο του 3, τυπικού αριθμού που χρησιμοποιεί ο Όμηρος για να οργανώσει τη διήγησή του. Το θέμα τυπικού αριθμού και των πολλαπλασίων του (6, 9, 12 κλπ) το βρίσκουμε συχνά στα παραμύθια και στο λαϊκό λόγο. Έτσι, 3 κατά κανόνα είναι οι γιοι ενός βασιλιάς και 3 οι κόρες του, 3 οι άθλοι που πρέπει να κάνει ο ήρωας και 3 τα αινίγματα που πρέπει να λύσει.

Ακόμα στα δημοτικά μας τραγούδια:

-   Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη (Του νεκρού αδελφού)

-   Σαρανταπέντε (3x15)μάστοροι και εξήντα (3x20) μαθητάδες,

τρεις χρόνους εδουλεύανε στης Άρτας το γιοφύρι. (Της Άρτας το γιοφύρι)

      Αλλά και σε κρητική μαντινάδα:

-   Τρεις χάρες σου’ δωκε ο Θεός, σαν την Αγιά Τριάδα.

τη χάρη και την ομορφιά και την καλογνωμάδα.

• Η Συνέλευση: Οι συνελεύσεις γίνονταν με απόφαση του βασιλιά σε καιρό ειρήνης αλλά και πολέμου και δεν υπήρχε συγκεκριμένος αριθμός συνόδων ή τακτικές ημερομηνίες. Ο κήρυκας έδινε στον ομιλιτή να κρατά το σκήπτρο. Τα μέλη της συνέλευσης αποφάσιζαν «δια βοής», ενώ ο βασιλιάς, αν ήθελε, λάμβανε υπόψη του την απόφαση της συνέλευσης.
• Οι μάντεις: Στον ομηρικό κόσμο ο μάντης αποτελεί θεσμό. Η μαντεία είναι μια ιδιαίτερη τέχνη που προέρχεται από τους θεούς. Χάρη σε αυτή οι θνητοί γνωρίζουν τη θεϊκή βούληση και σκέψη. Οι θεοί αποκαλύπτουν την σκέψη τους είτε άμεσα, μιλώντας δηλαδή με το μάντη, είτε έμμεσα, στέλνοντας σημάδια τα οποία καλείται να ερμηνεύσει ο μάντης. Έτσι, λοιπόν, έχουμε α) την οιωνοσκοπία ή ορνεοσκοπία: μαντική με βάση το πέταγμα των πουλιών (αετών, γυπών, κορακιών κλπ). Τα αρπακτικά πουλιά θεωρούνταν γενικά αγγελιαφόροι των θεών β) την σπλαχνοσκοπία: μαντική με βάση τα σπλάχνα των ζώων που θυσιάστηκαν.

Οι μάντεις συγκροτούν μια ξεχωριστή επαγγελματική τάξη. Συνήθως κληρονομούν το χάρισμά τους από τους προγόνους τους και το μεταβιβάζουν στους απογόνους τους.  Στην ουσία δηλαδή πρόκειται για ένα μάλλον κλειστό επάγγελμα. Κάποιοι μάντεις ήταν εγκατεστημένοι μόνιμα σε έναν τόπο και τους επισκέπτονταν όσοι ήθελαν τις υπηρεσίες τους, κάποιοι άλλοι περιφέρονται από τόπο σε τόπο ακολουθώντας κάποιο βασιλιά. Οι πιο φημησμένοι μάντεις ήταν περιζήτητοι και τους σέβονταν όλοι. Η εξουσία τους ήταν πολύ μεγάλη γιατί ακριβώς καλούνταν να δώσουν τη φώτισή τους για όλα τα σημαντικά δημόσια και ιδιωτικά ζητήματα. Πιο σεβαστοί γίνονταν εκείνοι οι μάντεις που μπορούσαν όχι μόνο να προβλέψουν το μέλλον, αλλά γνώριζαν άριστα και το παρελθόν. Τέτοιος μάντης ήταν ο Κάλχας.

Οι ιερείς ήταν υπεύθυνοι για τις τελετουργίες προς τους θεούς, αλλά και προφήτευαν μέσω των θυσιών?

Οι ονειροκρίτες προφήτευαν με βάση τα όνειρα τα οποία επίσης έστελναν οι θεοί. Υπήρχαν δύο ειδών όνειρα: τα αληθινά και τα απατηλά (απατηλό όνειρο θα στείλει ο Δίας αργότερα στη ραψ. Β στον Αγαμέμνονα).

Μάντεις, ιερείς, ονειροκρίτες θεωρούνται ιερά πρόσωπα.  Έτσι η  αναφορά σε όλους αυτούς συγχρόνως δηλώνει την κρισιμότητα της κατάστασης, ώστε να απαιτείται με κάθε μέσο να αποκαλυφθεί η αιτία του κακού.

• Εκατόμβη: θυσία εκατό βοδιών. Πρόκειται, δηλαδή, για μια  πλούσια θυσία. Τα ζώα που σφαγιάζονται μπορεί να μην είναι βόδια, αλλά αρνιά και γίδια και ίσως λιγότερα από εκατό.