Ο  ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ  ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ
ΣΤΗΝ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ
Σχόλιο του Γιώργου Ιωαννίδη
 

 1.  ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΕΛΠΙΔΑ ΜΠΡΟΣ ΣΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ

Η  Εικοσαετία του Μεσοπολέμου σημαδεύτηκε από την ανασφάλεια, τον φόβο και την απελπισία. Ο παλαιός κόσμος κατέρρεε, όμως κανείς δεν ήταν βέβαιος τι «καινούργιο» θα ανατείλει. Η Γερμανία που βγήκε από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών)νικημένη, ταπεινωμένη και οικονομικά εξαθλιωμένη, ήταν η πρώτη μαζί με την Αυστρία που επηρεάστηκε από το "Μεγάλο Κραχ" που έπληξε την Αμερική - εκείνη τη "Μαύρη Πέμπτη" του Οκτωβρίου του 1929. Αλλά και το Βρετανικό εμπόριο δεν έμεινε απρόσβλητο. Η ανεργία ανέβηκε στα ύψη. Υπολογίζονται σε περίπου 30.000.000 οι άνεργοι σε όλες τις χώρες που είχαν οικονομική εξάρτηση από την Αμερική, την Αγγλία και τη Γερμανία. 

Η Άρχουσα Τάξη στην ταπεινωμένη Γερμανία με θλίψη, έντονο ρομαντισμό και νοσταλγία άρχισε να αναπολεί τα «παλιά καλά χρόνια». Με φρίκη έβλεπε τις δυνάμεις της να την εγκαταλείπουν και με ανυπομονησία περίμενε "να αλλάξει η κατάσταση". Αντίθετα, οι κατεστραμμένοι εργάτες στις φάμπρικες του Μονάχου δεν έβλεπαν καμιά ελπίδα για καλύτερες μέρες. Ο πανικός, η αβεβαιότητα για το «αύριο» και η απελπισία της «αναμονής» έκανε να φανούν νέες τάσεις κυρίως στα Γράμματα και στις Καλές Τέχνες. Στις μεγάλες γερμανικές πόλεις οι νέες τάσεις πήραν μορφή κινήματος με τη γενική ονομασία «εξπρεσιονισμός». Κύρια χαρακτηριστικά του Γερμανικού Εξπρεσιονισμού είναι οι αφηρημένες ιδέες, η τάση μυστικοπάθειας, η μελαγχολία, το σκοτεινό και ομιχλώδες τοπίο (όλα τα βιώματα της άρχουσας τάξης που έβλεπε τον παλιό κόσμο να σβήνει).

Η αγωνία των "Ευγενών" που ο κόσμος τους "παρέρχεται" και ο φόβος μπρος στο άγνωστο, φαίνεται καθαρά στα έργα του Ρώσου ζωγράφου Βασίλι Καντίνσκυ που εγκαταστάθηκε στο Μόναχο από την Άνοιξη του 1908. (Δεν είναι τυχαίο ότι ο ίδιος ο Καντίνσκι ήταν πριγκιπόπουλο και δίδαξε το 1922 στο Πανεπιστήμιο της Βεϊμάρης κοντά στο Γερμανό φίλο και δάσκαλό του Πολ Κλέε). Τους πίνακες του Καντίνσκι χαρακτηρίζουν τα εντυπωσιακά χρώματα, οι μεγάλες επιφάνειες και – το κυριότερο – οι έντονες αντιθέσεις. Δεν θα περάσουν πολλά χρόνια και ο Πάμπλο Πικάσο (το 1937) θα περιγράψει το τέλος κείνης της εποχής στον σουρεαλιστικό πίνακα  «Γκουέρνικα». Η «ένταση» στον πίνακα του Πικάσο αποδίδεται με την εναλλαγή άσπρου – μαύρου και με αποχρώσεις του γκρι. Είναι αξιοσημείωτο, ότι η άρχουσα τάξη στην Ευρώπη απέρριπτε για πολλά χρόνια τόσο την «Γκουέρνικα» όσο και τα έργα του Βασίλι Καντίνσκυ. Η Ευρώπη θα αργήσει πολύ να καταλάβει τις νέες τάσεις και να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα.         

Στα σοκάκια των μεγαλουπόλεων, μακριά από τα "κέντρα εξουσίας" οι Νουβέλες του νομπελίστα Τόμας Μάνν εκφράζουν το έντονο ειρωνικό στοιχείο που συναντούσε κανείς στο βλέμμα και στο πικρό χαμόγελο των απόκληρων. Το 1923 ο Μανν στο έργο του  Die neue Rundschau  προσπαθεί να δώσει όραμα στους απελπισμένους. Παράλληλα όμως εκφράζει αμφιβολίες για τις προθέσεις του Χίτλερ που μέσα στις μπυραρίες του Μονάχου ξεσήκωνε τους ανέργους εξαπατώντας τους. Αργότερα ο Τόμας Μανν στρέφεται απροκάλυπτα εναντίον του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος (ΝΑ.ΖΙ.), Καταφεύγει διωκόμενος στην Ελβετία και αργότερα στην Αμερική ενώ η χιτλερική προπαγάνδα απαγορεύει την κυκλοφορία των έργων του.        

**^^**^^**^^**^^**^^**

 2. Ο ΛΑΝΓΚ Ο ΒΙΝΕ ΚΑΙ Ο ΠΛΟΥΜΠΕ "ΔΙΑΣΚΕΔΑΖΟΥΝ" ΤΟΥΣ ΑΠΕΛΠΙΣΜΕΝΟΥΣ

Εκείνο που σημάδεψε την ευρωπαϊκή κοινωνία του «Μεσοπολέμου» είναι ο κινηματογράφος. Στη Γερμανία η UFA (Universum Film AG –  Κρατικό Εργοστάσιο παραγωγής Φιλμ) χρηματοδοτούσε ακριβές παραγωγές για την προπαγάνδα, Την εποχή που οι Ρώσοι έβλεπαν στους κινηματογράφους πρωτοποριακά έργα όπως τον «Ιβάν τον Τρομερό» και το «Viva Mexico» του Sergei Eisenstein με έντονο σουρρεαλιστικό περιεχόμενο, οι Γερμανοί έβλεπαν  έργα του Fritz Lang και του Robert Weine (Βίνε) που προσπαθούσαν με εντυπωσιακά εφέ και με έντονα χρώματα να "διασκεδάσουν" τους απελπισμένους. Η ταινία «Το εργαστήρι του δόκτορος Καλιγκάρι» του Ρόμπερτ Βίνε θεωρείται κλασική στο είδος της. Ο κριτικός κινηματογράφου Λ. Αισνερ (1987) χαρακτηρίζει το έργο «Βίαιο και ιδιόρρυθμο, αντιπροσωπευτικό της γερμανικής αντιμιλιταριστικής νοοτροπίας των πρώτων χρόνων του μεσοπολέμου». Ο Βίνε με την ταινία του τόλμησε «μια βαθιά τομή στους άλογους ψυχοπαθολογικούς μηχανισμούς που κινούν τις κοινωνίες ή τα άτομα στη δίψα για εξουσία» . Όπως ο ζωγράφος Πικάσο στην «Γκουέρνικα» έτσι και ο Βίνε αρνείται να δείξει σκηνές πολέμου «ρεαλιστικές» και «ανατριχιαστικές» (αντίθετα με αυτό που γίνεται σήμερα από πολλούς παραγωγούς).  

Τα εξπρεσιονιστικά σκηνικά του έργου «Το εργαστήρι του δόκτορος Καλιγκάρι» ήταν πρωτόγνωρα στο κοινό. "Τα κτίρια και οι πόρτες είναι παράξενα, αλλόκοτα και στραβά σαν από εφιάλτη. Το φως άλλοτε φυσικό μα έντονο, άλλοτε ως ζωγραφισμένο με έντονες φωτοσκιάσεις επιδεινώνει την κατάσταση. Το σενάριο και η πλοκή είναι επίσης εξωπραγματικά και μέσα στην μόδα στην Γερμανία της διαταραγμένης μεσοπολεμικής εποχής, όπου κυκλοφορούσαν πάμπολλες θεωρίες παγκόσμιων συνωμοσιών".      

Όπως έλεγαν οι κριτικοί κινηματογράφου, "στο έργο βλέπει κανείς την αντίδραση ενάντια στην εξουσία της ηττημένης Γερμανικής Αυτοκρατορίας του Κάϊζερ",  Πράγματι, πολλοί αξιωματούχοι της "Δημοκρατίας της Βεϊμάρης" είχαν ρίξει στον βασιλιά Βίλχελμ (Γουλιέλμο Β΄) γνωστό ως "ΚΑΪΖΕΡ" το φταίξιμο για την ταπεινωτική ήττα την Γερμανίας. Στο πρόσωπο λοιπόν του "Κεσάρε" της ταινίας έβλεπαν τον "ΚΑΪΖΕΡ" που είχε γίνει άβουλο όργανο στα χέρια των εχθρών της Γερμανίας. 

Όταν οι ΝΑ.ΖΙ πήραν στα χέρια τους την εξουσία απαγόρευσαν την προβολή, έβαλαν τον τίτλο της ταινίας στον κατάλογο των απαγορευμένων και κατηγόρησαν τον Ρόμπερτ Βίνε ότι υπηρετεί "εκφυλισμένη τέχνη".

Η ταινία «Το εργαστήρι του δόκτορος Καλιγκάρι» επηρέασε την μουσική, τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική και κυρίως τη ζωγραφική.  Είναι γνωστό άλλωστε ότι καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία της ταινίας αυτής έπαιξαν οι τρεις σκηνογράφοι της, που ήταν εξπρεσιονιστές ζωγράφοι, μέλη της ομάδας “Ντερ Στουρμ”.    
 

Ο Φρίντριχ Βίλχελμ Πλούμπε (1889-1931), συνεργάστηκε με τους δύο σεναριογράφους του “Καλιγκάρι”, για να γυρίσει το “Νοσφεράτου”, μια ελεύθερη διασκευή του “Δράκουλα” του Μπραμ Στόουκερ.        

**^^**^^**^^**^^**^^**

 3. ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΟΚΤΟΡΑ ΚΑΛΙΓΚΑΡΙ ΣΤΟΝ ΧΙΤΛΕΡ - "ΠΡΟΦΗΤΙΚΕΣ" ΤΑΙΝΙΕΣ

Στα σπουδαιότερα έργα του κινηματογραφικού εξπρεσιονισμού συγκαταλέγεται και η “Μητρόπολις” του Φριτς Λανγκ , μια ασπρόμαυρη παραγωγή που και σήμερα εξακολουθεί να περιλαμβάνεται στις δέκα καλύτερες ταινίες όλων των εποχών. 

Ο Σίγκρφιρντ Κρακάουερ στο βιβλίο του «Από τον Καλιγκάρι στον Χίτλερ» χαρακτηρίζει την "Μητρόπολη" του Λανγκ "προφητική ταινία " επειδή προειδοποιεί την Ευρώπη για την εμφάνιση του Χίτλερ στην πολιτική. Είναι αλήθεια ότι η "Μητρόπολη" όπως και άλλες εξπρεσιονιστικές ταινίες, δεν έπαψε μέχρι σήμερα να εμπνέει διάφορους δημιουργούς ανά τον κόσμο. 

Μεγάλη εισπρακτική επιτυχία γνώρισε και ένα άλλο εξπρεσιονιστικό έργο του Φριτζ Λανκ"Οι Νιμπελούνγκεν" ("ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ ΟΜΙΧΛΗΣ") σε σενάριο της Τέα Φον Χιμπου (βασισμένο σε ομώνυμο γερμανικό "έπος" του 12ου αιώνος). Το έργο ανήκει στον βουβό κινηματογράφο - παρεμβάλλονται μεταξύ των σκηνών σύντομες λεζάντες που αποδίδουν τους διαλόγους. Ανεβάστηκε για πρώτη φορά στους Γερμανικούς κινηματογράφους το 1922. Οι κριτικοί το χαρακτήρισαν "σημαντικό σταθμό στην ιστορία του κινηματογράφου".
Φαίνεται η επιλογή του μύθου δεν ήταν τυχαία. Ο τίτλος κατ' αρχήν προετοιμάζει τον θεατή να μπει στο ζοφερό ομιχλώδες και αβέβαιο κλίμα της εποχής. Ίσως η σπηλιά όπου μεθοκοπούν οι Βουργουνδοί στρατιώτες, θύμιζε στους άνεργους τα καταγώγια και τις μπυραρίες των πόλεων - και ιδιαίτερα του Μονάχου. Στο έργο είναι εμφανής η αντίθεση με τη "γιορτή" στα "βασιλικά ανάκτορα". Στο τέλος συγκινεί τους θεατές η αυτοθυσία των Βουργουνδών που ενωμένοι ως τον θάνατο αρνούνται να παραδώσουν τον Χάνγκεν στην Κριμχίλντα.

**^^**^^**^^**^^**^^**

 4. ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΤΑΙΝΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΠΟΗΧΟ ΤΟΥ ΣΟΥΡΡΕΑΛΙΣΜΟΥ

Επηρεασμένος από το σουρεαλισμό ο Λουί Μπουνιέλ  αποφάσισε να μεταφέρει την αισθητική του κινήματος αυτού στην οθόνη γυρίζοντας τον “Ανδαλουσιανό σκύλο”, Η ταινία γυρίστηκε το 1928 και αποτελεί ίσως το μοναδικό δείγμα τόσο καθαρής υπερρεαλιστικής έκφρασης στο χώρο της έβδομης τέχνης. Βασισμένη σε όνειρα, των Μπουνιουέλ και Νταλί,       

Η ταινία του Ζαν Ρενουάρ (1894-1979) “Η μεγάλη χίμαιρα” κινείται στο πλαίσιο του νατουραλισμού και της ακριβούς περιγραφής κοινωνικών τύπων,  

Τέλος “Το πάθος της Ζαν ντ’ Άρκ” του Καρλ Ντράγιερ (1860-1968) είναι το αποτέλεσμα της συνάντησης του δανού σκηνοθέτη με τον ρεαλισμό της γαλλικής αβάν γκαρντ.

Γιώργος Ιωαννίδης