Ο «ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΔΕΙΠΝΟΣ»
ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Γράφει ο Γιώργος Ιωαννίδης
 

      Οι πρώτοι χριστιανοί στη διακόσμηση χώρων απέφευγαν ως ειδωλολατρική πράξη την απεικόνιση προσώπων. Γι' αυτό μέχρι τις αρχές του Γ΄ αιώνος δεν έχουμε εικόνες Μυστικού Δείπνου. Μετά το 150 μ.Χ. με προτροπή διδασκάλων (ιδίως του Κλήμη Αλεξανδρέως)¹ άρχισαν να ζωγραφίζουν σύμβολα όπως περιστέρι, άγκυρα, πλοίο, ψάρι κ.ά. διακοσμώντας με αυτά τόπους συνάξεως και κατακόμβες. Πεπειραμένοι ζωγράφοι κατόρθωναν με σύμβολα να περιγράψουν και σκηνές από την Αγία Γραφή όπως θαύματα του Χριστού. Το καλάθι με άρτους που το πλαισιώνουν δύο ψάρια στο ψηφιδωτό του 380μ,Χ.² (εικ. 1) και το ψάρι που φέρει στη ράχη καλάθι με πέντε άρτους σε νωπογραφίες αρκοσολίων στην κρύπτη της Λουκίνης³ (εικ. 2, 3) θυμίζουν το θαύμα στη Βηθσαϊδά⁴. Όμως στο καλάθι της κρύπτης Λουκίνης διακρίνεται και φιάλη κόκκινο κρασί⁵ που δεν έχει καμία σχέση με το θαύμα.

       Το συμβολισμό «ψάρι και άρτοι» τον συναντάμε και σε πολυπρόσωπες σκηνές τέλος Γ΄ αρχές Δ΄ αιώνος, σε κατακόμβες της Ρώμης. Χριστιανοί ζωγράφοι τολμούν και εικονίζουν κεκοιμημένους να μετέχουν σε ουράνιο «Κυριακό Δείπνο» αντιγράφοντας τις «Αγάπες»⁶ και συμβολίζοντας έτσι το Μυστικό Δείπνο⁷. Σε αρκοσόλιο της κρύπτης Λουκίνης δυο μορφές (άνδρας και γυναίκα) πλαισιώνουν τρίποδη «τράπεζα μαρτύρων»⁸ όπου παρατίθενται ψάρι και άρτος (εικ. 4). Η γυναικεία μορφή σε στάση προσευχής με υψωμένα τα χέρια και καλυμμένη την κεφαλή⁹. Η ανδρική με νεανικό μικρό γένι φορεί χιτωνίσκο χωρίς μανίκια και τείνει τα χέρια στα παρατιθέμενα στην τράπεζα, προσέχοντας να μην τα κοιτάζει. Οι κινήσεις του είναι τελετουργικές και νομίζω ότι προετοιμάζεται για ευχαριστιακό δείπνο¹⁰ όπως εκείνα στις κατακόμβες Πρισκίλης (εικ. 5), Καλλίστου(εικ. 6), Πέτρου και Μαρκελλίνου (εικ. 7,8, 9),στην «καπέλλα Γκρέκα»¹¹ (εικ. 10) και στο αρκοσόλιο της Βίβιας¹²(εικ. 11). Όπως στο θαύμα στη Βηθσαϊδά έτσι και εδώ παρατίθενται ψάρια ενώ τα περισσεύματα των άρτων έχουν γεμίσει τα κοφίνια. Τα αγγεία όμως με το κρασί, η επιγραφή «Αγάπες» που αχνοφαίνεται σε μερικές εικόνες και η θέση τους  σε χώρο σύναξης ενθαρρύνει τη συσχέτισή τους με τη Θεία Ευχαριστία¹³. Οι εικονιζόμενοι, προφανώς κεκοιμημένοι μάρτυρες, ανακλίνονται σε ημικυκλικό στιβάδιο που θυμίζει αψίδα Βήματος - πίσω από στρωμένη ουράνια τράπεζα - περιμένοντας την «κλάση του άρτου»¹⁴.

      Οι άγνωστοι ζωγράφοι για να συνθέσουν τις σκηνές δείπνου των κατακομβών, είχαν γνώσεις νεκρικών συμποσίων Ετρουσκικής¹⁵ (εικ. 12) και ρωμαϊκής τέχνης¹⁶ (εικ. 13, 14), κάποιοι μάλιστα πρέπει να γνώριζαν και την τέχνη των Φαραώ¹⁷(εικ. 15) αφού οι συνδαιτυμόνες στις κατακόμβες ανακλίνονται όπως και στα ελληνικά συμπόσια και η τράπεζα αντιγράφει το κομψό τρίποδο τραπέζι των Σειρήνων, της Σεπφορίδος και της Κυζίκου. Όμως τα παρατιθέμενα της τραπέζης είναι πάντοτε ψάρι, άρτος και κύλικες ή άλλα αγγεία με οίνο. Είναι αλήθεια ότι πολλοί Σύριοι, Μικρασιάτες και Αιγύπτιοι Χριστιανοί θάβονταν στις κατακόμβες τον καιρό των Διωγμών. Το ψάρι ως σύμβολο¹⁸ στα μέσα Γ΄ αιώνος είναι πολύ δημοφιλές σε μάρτυρες που αρνούνταν να λατρεύσουν τον Δομιτιανό και τους διαδόχους του ως Θεούς ή Θεοειδείς ή Υιούς Θεού αναγνωρίζοντας μόνο στον Χριστό τον τίτλο Υιός Θεού - Σωτήρας¹⁹.

        Το Κυριακό Δείπνο θα επηρεάσει το εικονογραφικό πρόγραμμα παλαιοχριστιανικών βασιλικὠν αλλά και σειρά μικρογραφιών στη διακόσμηση χειρογράφων. Σε επένδυση ευαγγελίου Ε΄ ή ΣΤ΄ αιώνος (γνωστή ως «δίπτυχο του Μιλάνου»)²⁰ (εικ. 16) είναι λάθος κάποιοι ερευνητές να συνδέουν την παράσταση με το θαύμα στην Κανά που εικονίζεται στο κάτω μέρος του «διπτύχου»²¹. Δεν είναι τυπικός γάμος με νυμφίο και νύμφη στο μέσο. Αλλά το πινάκιο με ψάρι και άρτους, οι ανακλινόμενοι σε «στιβάδιο» γύρω από ημικυκλική τράπεζα  και η χαρακτηριστική κίνηση ευλογίας του Ιησού είναι τυπικά μοτίβα των Κυριακών Δείπνων με μια καινοτομία: συνδαιτυμόνες είναι ο ίδιος ο Χριστός και οι μαθητές του. Έχουμε δηλαδή ένα από τα πρώτα παραδείγματα Μυστικού Δείπνου που ασφαλώς θα είχε δει ο καλλιτέχνης σε μαρτύρια ή βασιλικές του Δ΄ αιώνος. Ο Χριστός με μακριά κώμη ανακλίνεται όχι στο κέντρο των μαθητών αλλά στην τιμητική θέση των ελληνικών συμποσίων, στην αριστερή πλευρά της τράπεζας ως διδάσκαλος ευλογώντας. Απέναντι από τον Χριστό (δεξιά, στη θέση του δεύτερου τιμωμένου) ανακλίνεται ο Πέτρος. Η σύνθεση αυτή, με ελάχιστες παραλλαγές επαναλαμβάνεται σε πολλά σημαντικά μνημεία τέχνης. Στον κώδικα του Ροσσάνο ΣΤ΄ αιώνος (εικ. 17) οι απόστολοι λευκοφορεμένοι όπως οι μάρτυρες των κατακομβών, ανακλίνονται σε στιβάδιο που θυμίζει σύνθρονο πίσω από ημικυκλική τράπεζα στρωμένη με λευκό κάλυμμα. όπου παρατίθεται πήλινη βυζαντινή κούπα και τεμάχια άρτου. Εμπρός στην Τράπεζα διακόσμηση με τρία θωράκια που εναλλάσσονται με κιονίσκους θυμίζει φράγμα πρεσβυτερίου. Τα θωράκια κοσμούνται με παραδείσια πτηνά (παγώνια). Ο Χριστός γενειοφόρος με χρυσό φωτοστέφανο ανακλίνεται όπως στο «δίπτυχο του Μιλάνου» όχι στο κέντρο αλλά στην τιμητική θέση των ελληνικών συμποσίων ως διδάσκαλος ευλογώντας. Δίπλα στον Χριστό κάθεται γεροντική μορφή, ίσως ο Πέτρος. Απέναντι από τον Χριστό (δεξιά) εικονίζεται ο Ιωάννης ενώ ο Ιούδας στο κέντρο των αποστόλων τείνει το χέρι στο  σκεύος στο κέντρο της τραπέζης. Ίδια διάταξη βλέπουμε και στο ψηφιδωτό ΣΤ αιώνος στον Άγιο Απολλινάριο τον Νέο (Ραβέννα εικ. 18) που αντιγράφει την μικρογραφία του Ροσσάνο. Όμως εδώ, το σκεύος στην τράπεζα δεν είναι κούπα αλλά γαλάζιο πινάκιο (χρώμα ίδιο  με την ενδυμασία του Χριστού), και μέσα σε αυτό δύο ιχθείς. Στην περιφέρεια του ημικυκλίου της τραπέζης διακρίνονται επτά στρογγυλοί άρτοι. Ο Ιούδας στο κέντρο δεν φαίνεται να κινείται προς τα παρατιθέμενα της τραπέζης.

          Τόσο στις κατακόμβες όσο και στα παλαιοχριστιανικά μνημεία παρ' όλες τις διαφορές οι ζωγράφοι συμφωνούν στην ημικυκλική τράπεζα με ανάκλιντρα στην πίσω πλευρά αλλά και στα παρατιθέμενα (ιχθύς και άρτοι). Το όλο σκηνικό θυμίζει τα ετήσια δρώμενα εις ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου που οργάνωναν αιρετικές χριστιανικές κοινότητες (κυρίως "Γνωστικοί")- απομίμηση αρχαίων συμποσίων ²² Οι ζωγράφοι φαίνεται να τα γνώριζαν - κάποιοι μετείχαν σε αυτά - αφού αποτυπώνουν τόσο πιστά το τελετουργικό τους.  Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι όσες εικόνες του Μυστικού Δείπνου σώζονται από τον Ε΄ έως τον Ι΄ αιώνα κοσμούν αυτοκρατορικά μνημειώδη κτήρια και χειρόγραφα που που Αν σε πρώιμες νωπογραφίες στις κατακόμβες τονίζεται - όχι τυχαία - κυρίως το δογματικό στοιχείο του Δείπνου («μόνο ο Χριστός είναι ο Άρτος της Ζωής» και «μόνο αυτός είναι Υιός του Θεού»), όμως από τον Ε΄ αιώνα προβάλλεται δύναμη της αυτοκρατορικής εξουσίας όπως σε άλλα εικονογραφικά προγράμματα της εποχής¹⁶. Αντίθετα,

        Τον τύπο του Μυστικού Δείπνου του Μιλάνου και της Ραβέννας ακολουθεί η μικρογραφία σε ευαγγελιστάριο Ι΄ αιώνος στο Αβαείο του Αγίου Μεδάρδου στη Σουασσόν της Βορείου Γαλλίας (εικ. 14)¹⁷. 
   «» «» «» «»   «» «» «» «»   «» «» «»    «» «» «» «»   «» «»       

       ( http://www.rdklabor.de/wiki/Abendmahl Το Δόγμα αυτό έπρεπε να αντιταχθεί όχι μόνο απέναντι στο Δομιτιανό και τους διαδόχους του αλλά και απέναντι στις απαιτήσεις Βυζαντινών αυτοκρατόρων που ήθελαν να έχουν λόγο στη διοίκηση της Εκκλησίας)¹⁷.

 ^{4 4 46 4   4 4}     με δύο τρόπους: Πρώτον το παρατιθέμενο στην τράπεζα γεύμα είναι ιχθύς σύμβολο του Χριστού («ΘΕΟΥ ΥΙΟΣ ΣΩΤΗΡ»: με αυτό οι Χριστιανοί δήλωναν άρνηση στη λατρεία του αυτοκράτορα ως Υιού Θεού)¹² και δεύτερον

_____________________________

1.    «..Αἱ δέ σφραγῖδες ἡμῖν ἔστων πελιάς ἤ ἰχθύς ἤ ναῦς οὐριοδρομοῦσα ἤ λύρα μουσική, ᾗ κέχρηται Πολυκράτης, ἤ ἄγκυρα ναυτική, ἥν Σέλευκος ἐνεχαράττετο τῇ γλυφῇ.. » (Κλήμης Αλεξανδρεύς Παιδαγωγός, βιβλίο γ΄, κεφ. 11,  PG 8, 633).

2.     Το ψηφιδωτό δάπεδο με τα σύμβολα του θαύματος αποκαλύφθηκε στην Tabgha (Ein Sheva) στη Βορειοδυτική όχθη της Νεκράς Θαλάσσης, στη «Βασιλική του πολλαπλασιασμού των άρτων ».

3.      στην κατακόμβη του Αγίου Καλλίστου).  Η κρύπτη Λουκίνης ονομάζεται «cubiculum sacramenti» («κρύπτη του Μυστηρίου»)

4.      Γι αυτό οι αρχαιολόγοι ονόμασαν το ψηφιδωτό «πολλαπλασιασμός των άρτων» Το θαύμα με του άρτους και τους ιχθείς το περιγράφουν και οι τέσσερις ευαγγελιστές (κατά Ματθαίον. ιδ. 19, κατά Μάρκον στ 39, κατά Λουκάν θ, 16, κατά Ιωάννην στ, 10-11)

5.     Αντουράκης, Χριστιανική και Βυζαντινή Αρχαιολογία.....

6.    Το Κυριακό Δείπνο πρώτη φορά ονομάζεται «Αγάπη» στο «Μαρτύριο Περπέτουας» ιζ,3. Γραπτές μαρτυρίες για την οργάνωση και το τυπικό έχομε πριν το 203 (Τερτυλλ. Απολογία 7-9). Για τις θεωρίες που αναπτύχθηκαν κατά καιρούς (πότε εμφανίστηκαν οι Αγάπες και η σχέση τους με τη Θ. Ευχαριστία) βλ. Δημ. Σ. Λουκάτος λήμα "ΑΓΑΠΗ" στην  ΘΗΕ τ.Α, σελ. 138-139 όπου σχετική βιβλιογραφία.

7.     Ο απόστολος Παύλος εξισώνει το Κυριακό Δείπνο με τον Μυστικό Δείπνο: όποιος συμμετέχει αναξίως σ' αυτό «είναι ένοχος του σώματος και αίματος του Κυρίου» (Α΄ Κορινθ ια΄ 23-27). Στο τέλος ή στην αρχή του Δείπνου τελούνταν το Μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας  όπου είχαν πρόσβαση μόνο «οι βαπτισθέντες» (Διδαχή θ΄ 5), προήδρευε ο Επίσκοπος ενώ οι Διάκονοι διακονούσαν «όχι ως βρωμάτων καί ποτῶν ἀλλ' ἐκκλησίας Χριστοῦ ὑπηρέται» (Ἰγνατίου Τραλλιανοῖς γ,2)

8.     Η ονομασία τράπεζα μαρτύρων προέρχεται από Λόγο του Ιω. Χρυσοστόμου. Τέτοιες τράπεζες με τρία ή τέσσερα πόδια βρέθηκαν σε τάφους μαρτύρων. Περισσότερα βλ. Ευ. Χαλκιάς, Τράπεζες Μαρτύρων ... ΔΧΑΕ 4/14 (1987-1988), σελ.101-106.

9.     στον τύπο Donna Vellata από την κατακόμβη  Πρισκίλης ή «δεομένη» («orance»)από τη μαρμάρινη σαρκοφάγο του 270 μ.Χ. στη Σάντα Μαρία Αντίκα
Σε Επιτύμβια στήλη Γ΄ Δ΄ αιώνος η μορφή σε στάση Δεομένης συνοδεύεται από δύο τσακάλια (σύμβολα του Άνουβι). Έτσι ο Κων. Καλοκύρης (Εικονογραφία Βυζαντινή ΘΗΕ τ. 5, κ.ε.) ακόμη και στις κατακόμβες βλέπει επιρροές από τη  τη Μινωική Θεά των φιδιών ή και από αιγυπτιακές λατρείες του Άνουβι. Όμως δύσκολα θα συμφωνούσα ότι ο χριστιανός ζωγράφος ήθελε συνειδητά να εισάγει σε χριστιανικό τάφο παγανιστικά λατρευτικά σύμβολα πόσο μάλλον από τη λατεία του Άνουβι. Προτιμώ να δεχθώ πηγή έμπνευσης του καλλιτέχνη, τις θρηνούσες από τον επιτάφιο κρατήρα γεωμετρικών χρόνων του Κεραμεικού.

10.     Η σκηνή θυμίζει την προετοιμασία για προσφορά αναίμακτης θυσίας στη λίθινη σαρκοφάγο από υστερομινωικό τάφο Νικολάου Παπαχατζή, Η Θρησκεία στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, 2006, σελ. 43, εικ. 28 

11.    (στην κατακόμβη Αγίας Πρισκίλης στη Βία Σαλάρια Νόβα της Ρώμης)

12.    (στην κατακόμβη Αγίας Δομιτίλλης).

13.    Για αλληγορική απεικόνιση μιλά ο Κλήμης Αλεξανδρεύς: α. του Χριστού ως άρτου και τροφής «Οὕτως, πολλαχῶς ἀλληγορεῖται ὁ Λόγος, καί βρῶμα καί σάρξ καί τροφή καί ἄρτος...» (Παιδαγωγός, βιβλίο α΄, κεφ. 6,  PG 8, 305) β. της Θείας ευχαριστίας  «Ἡ δέ ἀμφοῖν αὔθις κρᾶσις ποτοῦ τε καί λόγου, εὐχαριστία κέκληται ...» (Παιδαγωγός, βιβλίο β΄, κεφ. 2,  PG 8, 412)

14.    Η Κλάσις του Άρτου τελούνταν ήδη από τους Αποστολικούς χρόνους καθημερινά (Πράξεις β΄ 42, Διδαχή ι΄1). Την Ημέρα του Ηλίου (πρώτη μέρα της εβδομάδος) φαίνεται ότι ήταν ημέρα αργίας γι' αυτό παρατεινόταν «μέχρι μεσονυκτίου» (Πράξεις κ. 7) Αργότερα καθιερώθηκε να τελείται κάθε Κυριακή (Διδαχή ιδ. 1α).

15.     ( τεφροδόχος της Φλωρεντίας και νωπογραφία στον τύμβο των λεοπαρδάλεων 450 π.Χ. Otto J. Brendel, Etruscan Art (Yale University Press, 1995), p. 269; Luisa Banti, Etruscan Cities and Their Culture (University of California Press, 1973), p. 79.

16.     (ψηφιδωτό Γ΄ αιώνος μ.Χ. στη Σεπφορίδα () και ανάγλυφα 300-30 π.Χ. της Κυζίκου

17     μερικές μάλιστα νωπογραφίες των κατακομβών δεν απέχουν πολύ από τις τοιχογραφίες στην «οικία των Σειρήνων» στην Αίγυπτο

18.     Λατρεία του ψαριού στην Ασία Αντουράκης

19.     Στους πρώτους Χριστιανούς ήταν γνωστός ο τίτλος Υιός Θεού από την Παλαιά Διαθήκη (Δευτερονόμιο ιδ΄, 1, Ψαλμός π, 7, Σοφία β. 13) ονομάζονται έτσι οι δίκαιοι. Στην Έξοδο (δ. 22) ονομάζεται έτσι όλος ο Ισραηλιτικός λαός). Στην Καινή Διαθήκη (κατά Λουκά α. 32, 35, κατά Ιωάννη α.49, και κυρίως η ομολογία του Πέτρου, κατά Ματθαίον ιστ. 15-16) Υιός Θεού ονομάζεται ο Χριστός (στην βάπτιση και στην Μεταμόρφωση η ίδια η φωνή του Πατρός μαρτυρεί "αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός...").Γι αυτό από πολύ νωρίς στις απεικονίσεις το ψάρι συμβόλιζε τον Χριστό (Ι.Χ.Θ.Υ.Σ. = Ιησους Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ)   . 
Πριν από τον Δομιτιανό ο τίτλος D.F. (υιός θεού) δινόταν τιμητικά σε αυτοκράτορες μαζί με άλλους τίτλους. Ο Οκταβιανός Αύγουστος .(27 μ.Χ) πρότεινε για το δολοφονημένο Ιούλιο Καίσαρα να ονομαστεί divus Iulius (θείος Ιούλιος) Το 18 π.Χ. ασημένιο δηνάριο με τη μορφή του Αυγούστου, στην πίσω όψη έφερε ήλιο με επιγραφή «DIVUS IULIUS». Ο ίδιος ο Οκταβιανός πήρε το όνομα Divi filius που μπορεί να ερμηνευθεί «[θετός] υιός του θείου [Καίσαρα]» αλλά και  «υιός θεού».

20.   Δύο φύλλα από ελεφαντοστό.με ανάγλυφες παραστάσεις από την Καινή Διαθήκη. Φυλάσσεται στον καθεδρικό ναό του Μιλάνου. Βλ. Sarah A. Miller, The Milan Diprych: A sixth century Gospel Book Cover, in the political landscape of Ravenna Δατριβή για Μάστερ που υποβλήθηκε στο Department of Art  του Πανεπιστημίου Νοτίου Καρολίνας Chapel Hill, 2008, σελ. 54

21     Köln, St. Maria im Kapitol, Holztür, M. 11. Jh. Nach Rich. Hamann, Die Holztür der Pfarrkirche zu St. Maria im Kapitol, Marburg 1926.

22.    Περισσότερα βλ. στο  (Γ. ΙωαννίδηςΤΟ ΛΕΙΤΙΥΡΓΙΚΟ ΔΡΑΜΑ σελ. 7-8 και 62-63 όπου πλούσια βιβλιογραφία).

16.    Βλ.     (Γ. ΙωαννίδηςΗ Πρωτοχριστιανική και Βυζαντινή Εικόνα της Γέννησης του Χριστού). 

17.    Το Δίπτυχο -  κάλυμμα Δύο επιστολές του Πάπα Γρηγορίου Β΄ προς τον Αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄. στα «acta concill nicaeensis» τόμος 8 σ. 651 - 674  

17.   Φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Μονάχου. Karl Möller,Abendmahl  (1933) RDK I, 28–44

7.     Κρίπτη ' C ' στην κατακόμβη της Βία Λατίνα Ρώμης\ Η νωπογραφία χρονολογείται στο 329 μ.Χ. Κατά τον Κλήμη Αλεξανδρέα,  «Αὐτός δέ ὁ Ἰσαάκ, ...τύπος ἐστί τοῦ κυρίου ...ἱερεῖον δέ ὡς ὁ κύριος» Κλήμης Αλεξανδρεύς Παιδαγωγός βιβλ α, κεφ. 5, PG 8, 277