ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου 

Διαθεματικότητα και διεπιστημονικότητα. Ευέλικτη Ζώνη και σχέδια εργασίας. Μια καινοτομία στο ωρολόγιο πρόγραμμα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Διδακτικά παραδείγματα.

Περίληψη

Οι αλλαγές στην κοινωνία επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία και οδηγούν στην αναμόρφωση των Α.Π., που- πέρα από τις ειδικές επιστήμες και τα κλειστά προγράμματα- εισάγουν μια ευέλικτη-ανοιχτή διαδικασία μάθησης με έμφαση στην ολόπλευρη προσέγγιση της γνώσης από την οπτική όλων των επιστημών και της καθημερινής εμπειρίας σε συγχρονία και διαχρονία. Δίνεται ο ορισμός των εννοιών διαθεματικότητα και διεπιστημονικότητα, προσδιορίζεται φιλοσοφικά και πρακτικά το καινούργιο των ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ με την ανάλογη οργάνωση των περιεχομένων σπουδών, με την εισαγωγή της Ευέλικτης Ζώνης και τις προδιαγραφές και τα κριτήρια για τη συγγραφή του «νέου» βιβλίου, που θα υλοποιεί τα ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ. Στο πλαίσιο της αναμόρφωσης εισάγεται και ο εναλλακτικός τρόπος μάθησης με την ομαδοσυνεργατική διαδικασία και τη μέθοδο σχεδίων εργασίας. Τέλος ακολουθούν ενδεικτικά παραδείγματα από τα φιλολογικά μαθήματα και ενδεικτικά από τις θετικές επιστήμες.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ

 Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούνται αλματώδεις αλλαγές σε όλους τους τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας και της πληροφορικής.  Είναι αυτονόητο ότι αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν και οφείλουν να επηρεάζουν την εκπαιδευτική πολιτική της κάθε χώρας και τη μορφή της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Ήδη στις Συνόδους της Λισσαβόνας, της Μπολόνιας, της Πράγας και της Στοκχόλμης μπήκε ο προβληματισμός για τις νέες δεξιότητες που πρέπει να αναπτυχθούν, για την εκμάθηση ξένων γλωσσών, για τη νέα τεχνολογική αντίληψη που πρέπει να καλλιεργηθεί, για τις κοινωνικές δεξιότητες, για το νέο προσανατολισμό στο επιχειρηματικό πνεύμα και για την ποιότητα στην εκπαίδευση.

 Συνεπώς μπαίνει το θέμα των σκοπών και στόχων της εκπαίδευσης (τι είδους πολίτες θέλουμε, τι όραμα έχουμε), το θέμα των κριτηρίων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, των γνωστικών αντικειμένων, της μεθόδου διδασκαλίας και της αξιολόγησης σε όλα τα επίπεδα.

   Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα παρακολουθεί  τις αλλαγές και βρίσκεται σε μια διαρκή εκπαιδευτική ανανέωση.  Το ΥΠΕΠΘ και το Π.Ι. αξιοποιούν τα δεδομένα, αξιολογούν και σχεδιάζουν το επόμενο βήμα αποβλέποντας σε ένα αποτελεσματικό εκπαιδευτικό σύστημα, που χωρίς να παραβλέπει τον άνθρωπο και την καλλιέργειά του  μέσα από τις ανθρωπιστικές  επιστήμες, οραματίζεται τον ευαίσθητο και ικανό άνθρωπο να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα της οικονομίας, της τεχνολογίας και κοινωνίας. Το αίτημα της εποχής μας για συμμετοχή στην κοινωνία της πληροφορίας και για απασχόληση προϋποθέτουν δυναμική εκπαίδευση που αφυπνίζει δεξιότητες και αναπτύσσει ικανότητες, που καθιστά τον άνθρωπο συμμέτοχο και υπεύθυνο όχι μόνο για την κατάκτηση των μηχανισμών μάθησης κατά την εκπαιδευτική του περίοδο, αλλά άνθρωπο ικανό να μαθαίνει και να αυτομορφώνεται δια βίου. Έτσι, αναμορφώθηκαν τα Α.Π. της υποχρεωτικής εκπαίδευσης με έμφαση στη διαθεματικότητα. Ιδιαίτερα πρόσφορη στη διαθεματική-διεπιστημονική προσέγγιση της γνώσης είναι η μέθοδος σχεδίων εργασίας/ project, καθώς προσφέρεται για συμμετοχική των μαθητών στη διαδικασία της μάθησης, πρόκειται για την ομαδοσυνεργατική διαδικασία μάθησης, όπου όλοι οι μαθητές συμμετέχουν ισότιμα και μαθαίνουν ερευνώντας.

     Τα Διαθεματικά Πλαίσια Προγραμμάτων Σπουδών (ΔΕΠΠΣ) και τα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (ΑΠΣ) επιδιώκουν τη σύνδεση ενός γνωστικού αντικειμένου με άλλα συγγενικά ή εφαπτόμενα και με τον πραγματικό κόσμο. Ένα θέμα μπορεί να προσεγγιστεί από την οπτική και άλλων επιστημών-διεπιστημονικότητα, εκείνο, όμως, που έχει μεγάλη σημασία είναι η διαδικασία για την οικοδόμηση της γνώσης, για να μάθει ο μαθητής πώς να μαθαίνει, αίτημα από την εποχή του Ρουσσώ, των φοιτητών του Μάη του 1968 και αίτημα σημερινό.

  Με τα Διαθεματικά Αναλυτικά Προγράμματα επιδιώκεται να δει ο μαθητής με την ολιστική προσέγγιση της γνώσης την ενότητα μέσα από την πολυμορφία είτε στο 10% του χρόνου του ειδικού αντικειμένου είτε στο πλαίσιο της καινοτόμου δράσης της Ευέλικτης Ζώνης (Ε.Ζ.).  Αυτή η καθολική παιδεία, συμπληρωματική στην ειδική, που δίνεται με τα ξεχωριστά μαθήματα, αποβλέπει στη βιωματική και συμμετοχική μάθηση, στην άνοδο της ποιότητας στην εκπαίδευση, στην επικαιροποίηση της γνώσης, στην υπεύθυνη πληροφόρηση και στο άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία.

Η διαθεματικότητα (cross-thematic integration) θα μπορούσε να ορισθεί ως τρόπος οργάνωσης του Α.Π. που αντιμετωπίζει τη γνώση ως ενιαία ολότητα, την οποία προσεγγίζει συνήθως μέσα από διερεύνηση θεμάτων, ζητημάτων, προβληματικών καταστάσεων, που παρουσιάζουν κατά την κρίση των μαθητών ενδιαφέρον. Η διεπιστημονικότητα (inter-disciplinarity) είναι τρόπος οργάνωσης των Α.Π., που διατηρεί τα διακριτά μαθήματα στη διάταξη της σχολικής γνώσης, αλλά με διαφόρους τρόπους προσπαθεί να συσχετίζει το περιεχόμενό τους. Σε μια διαθεματική/ διεπιστημονική προσέγγιση ένα θέμα μελετάται από κάθε άποψη με τη συμβολή δεξιοτήτων από άλλες επιστήμες και από τη ζωή. Το θέμα ή η έννοια μπορεί να μελετηθεί σε συγχρονία και διαχρονία είτε παραγωγικά είτε επαγωγικά.

Οι διαθεματικές-διεπιστημονικές προσεγγίσεις, ο διαθεματικός προσανατολισμός των Α.Π., το ευέλικτο σχολείο, ο τεχνολογικός εξοπλισμός, η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και η συνολική αξιολόγηση της εκπαιδευτικής μονάδας είναι βασικές αρχές, προϋποθέσεις και αιτήματα της εκπαιδευτικής κοινότητας με στόχο να αλλάξει κάτι στο σχολείο. Αυτά συνεπάγονται νέα βιβλία, ευέλικτες διδακτικές μεθόδους και κυρίως να συνειδητοποιήσουν εκπαιδευτικοί και μαθητές ότι πρόκειται  για αλλαγή τόσο στη μέθοδο διδασκαλίας όσο και στην πράξη, στη στάση και τις αντιλήψεις, καθώς έχομε αλλαγή ρόλων. Ο μαθητής έχει τον πρώτο λόγο στη διαδικασία της μάθησης, ο καθηγητής καθοδηγεί διακριτικά, εμψυχώνει και βοηθάει στον επαναπροσδιορισμό των κριτηρίων και των θεμάτων, αν οι μαθητές κατά την εργασία τους αντιμετωπίσουν δυσκολίες. Η προσέγγιση της γνώσης γίνεται με τη μέθοδο των σχεδίων εργασίας, όπου οι μαθητές εργάζονται σε ομάδες και αναζητούν πληροφορίες σε ποικίλες πηγές τις οποίες ανασυνθέτουν με τη σφραγίδα της προσωπικής τους γραφής, τις παρουσιάζουν στην τάξη και μετά τη συζήτηση γίνεται από ομάδα μαθητών στον Η/Υ το τελικό κείμενο με εικαστικές απεικονίσεις και φωτογραφίες και ακολουθεί έκθεση στο χώρο του σχολείου, της κοινότητας ή του δήμου.

  Δυσκολία στη διαθεματική/ διεπιστημονική προσέγγιση μπορεί να παρουσιαστεί στη συνεργασία των εκπαιδευτικών των διαφόρων κλάδων, στην αποδοχή κοινού σχεδιασμού ή και στην επιφυλακτική στάση λόγω άγνοιας του ευρύτερου επιστημονικού πεδίου στο οποίο μπορεί να αναχθεί ένα θέμα. Η αρχή είναι δύσκολη, αλλά τα αποτελέσματα θα δικαιώσουν τους κόπους εκπαιδευτικών και μαθητών. Αν καταφέρουμε να κάνουμε το σχολείο χώρο δημιουργικό όπου οικοδομείται η γνώση, όπου οι μαθητές μαθαίνουν πώς να εργάζονται, όπου παίρνουν πρωτοβουλίες και αναλαμβάνουν ευθύνες, τότε το σχολείο δεν θα είναι μόνο χώρος παροχής της γνώσης με το δασκαλοκεντρικό ή παιδοκεντρικό τρόπο, αλλά θα γίνει χώρος αλλαγής, ευέλικτης μάθησης για το καλό όλων των φορέων της εκπαίδευσης.

  Κατάλληλη μέθοδος για την ολόπλευρη προσέγγιση της γνώσης θεωρείται η μέθοδος των σχεδίων εργασίας/ project, που παρακινεί τους μαθητές να σκέφτονται, να κρίνουν να συγκρίνουν, να ενεργούν υπεύθυνα, να αλλάζουν στάσεις και συμπεριφορές, να αξιοποιούν τα βιώματα και τις δεξιότητές τους και να οικοδομούν σταδιακά τις νέες γνώσεις τους. Αυτή η εναλλακτική μέθοδος διδασκαλίας δίνει τη δυνατότητα σε όλους τους μαθητές- έλληνες και ξένους- να μαθαίνουν συμμετέχοντας και ερευνώντας και μπορεί να συμβάλει στην φιλαναγνωσία.

  Μπαίνει το ερώτημα προβληματισμός αν και κατά πόσο μπορεί ο καθηγητής στο μάθημά του να αξιοποιήσει τη μέθοδο των σχεδίων εργασίας και τη διαθεματική διάσταση της γνώσης. Δεν είναι τόσο εύκολο, ιδιαίτερα, επειδή υπάρχει πίεση χρόνου και ύλης. Γι΄ αυτό καλό είναι να προγραμματίζονται τέτοιες εργασίες σε ανακεφαλαιώσεις ή να ενημερώνονται οι μαθητές πώς θα εργαστούν και μετά να αφιερωθούν 1 ή 2 δίωρα για ένα μικρό project, εννοείται ότι πάντα οι εργασίες θα πρέπει να προσαρμόζονται στις δυνατότητες των μαθητών.

 Όσον αφορά τα θέματα εργασίας, αυτά μπορούν να αναφέρονται σε κάποιο καθημερινό πρόβλημα ή σε ένα θέμα, που αντλείται από τα μαθήματα και προσεγγίζεται διαθεματικά/  διεπιστημονικά, δηλαδή ολόπλευρα, π.χ. μεταβολή, πολιτισμός, σύστημα. Άλλωστε υπάρχουν αναλυτικά προγράμματα με εννοιολογικό προσανατολισμό (Concept-based Curriculum). Τα νέα ΔΕΠΠΣ προβλέπουν χρόνο 10% για τέτοιες δραστηριότητες.

Διαθεματικά σχέδια εργασίας γίνονται και στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης Καινοτόμων Δράσεων, που είναι ένα πιλοτικό πρόγραμμα μέσα στο υποχρεωτικό ωράριο. Οι μαθητές εργάζονται ισότιμα σε ομάδες, αξιοποιούνται οι μεταγνωστικές δεξιότητες και τα βιώματά τους, μαθαίνουν να συνεργάζονται, να αναζητούν κριτικά την πληροφόρηση και πέρα από το βιβλίο, συνδέονται με τα τοπικά προβλήματα και τον πολιτισμό και έτσι ανοίγεται το σχολείο στην τοπική κοινωνία. Έχει γίνει υλικό για την Ευέλικτη Ζώνη που προήλθε από την εμπειρία των ΣΕΠΠΕ και το Πολυθεματικό βιβλίο-φάκελος για την γ΄ γυμνασίου, από όπου μπορούν να αντλούνται θέματα για σχέδια εργασίας ή και υπεύθυνη πληροφόρηση. Στις μεγάλες τάξεις και στο λύκειο μπορούμε τα ξεκινάμε τον προβληματισμό από κάτι γενικό και διεπιστημονικό και σταδιακά να οδηγούμαστε στην πιο ειδική γνώση. Άλλος τρόπος μάθησης είναι η πορεία από το ειδικό στο γενικό, στην ολόπλευρη προσέγγιση ενός θέματος.