Η αθηναϊκή κοινωνία στην εποχή του Περικλή

α. Μία κοινωνία σε ισορροπία

Η αθηναϊκή κοινωνία στην εποχή του Περικλή είναι θεμελιωμένη, όπως όλες οι κοινωνίες της αρχαιότητας, στη διάκριση του ελεύθερου ανθρώπου και του δούλου. Ο δούλος, νομικά, δεν είναι παρά ένα σώμα, ένα έμψυχο εργαλείο στην Αθήνα όμως έχαιρε ανθρωπιστικής μεταχείρισης. Εκφράζεται ελεύθερα, συμμετέχει σε πολλές λατρευτικές εκδηλώσεις και, κυρίως, έχει τη δυνατότητα να μυηθεί και στα Ελευσίνια Μυστήρια. Δια­θέτει ορισμένα νομικά στηρίγματα απέναντι στην αυθαιρεσία του κυρίου του, ο οποίoς, άλλωστε, δεν έχει δικαίωμα ζωής και θανάτου επάνω του. Στην ύπαιθρο η ζωή του δεν διαφέρει σε τίποτα από τον βίο του μικροκαλλιεργητή που τον χρησιμοποιεί στα χω­ράφια του. Μόνο αυτός που εργάζεται στις υπόγειες στοές του Λαυρίου αντιμετωπίζει άθλιες συνθήκες. Η μοναδική εξέγερση δούλων είναι αυτή που εκδηλώθηκε από τους εργαζόμενους στο Λαύριο το 425 π.Χ. Είκοσι χιλιάδες δούλοι, επωφελούμενοι από την επιδρομή των Σπαρτιατών στην Αττική, εγκαταλείπουν την εργασία τους και τα ορυχεία κλείνουν. Αλλά στην Αττική δεν υπάρχει μεγάλη ιδιοκτησία, δεν υπάρχει βιομηχανική συγκέντρωση, δεν υφίσταται καμία από αυτές τις οικονομικές συνθήκες οι οποίες θα δη­μιουργήσουν, στα ελληνιστικά βασίλεια και κυρίως στη Ρώμη, έναν θεμελιώδη αντα­γωνισμό ανάμεσα στον ελεύθερο άνθρωπο και τον δούλο, γενεσιουργό αιτία οξύτατων κοινωνικών κρίσεων.

Οι ελεύθεροι άνθρωποι είναι ή μέτοικοι ή Αθηναίοι πολίτες. Οι μέτοικοι είναι πολίτες άλλων πόλεων που έχουν εγκατασταθεί στην Αθήνα και ζουν κάτω από ειδικό νομικό καθεστώς. Χωρίς να έχουν πολιτικά δικαιώματα και στερούμενοι της δυνατότητας να αποκτήσουν ακίνητη περιουσία, πληρώνουν έναν ειδικό φόρο, το μετοίκιον, υπόκεινται στις λειτουργίες, υπηρετούν ως οπλίτες και κυρίως ως ναύτες. Απολύτως ελεύθεροι στις σχέσεις τους με τους πολίτες, έχοντας το δικαίωμα να συμμετέχουν στις θρησκευτικές και πολιτικές τελετές (όπως το μαρτυρεί η ζωφόρος του Παρθενώνα), παί­ζουν έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στη ζωή της πόλης. Δυναμικοί και κατάλληλοι για κάθε επάγγελμα, αναδεικνύονται κυρίως ως μεγαλέμποροι. Οι πλουσιότεροι από αυτούς είναι εφοπλιστές, δανειστές μεγάλων χρηματικών ποσών, σχεδόν τραπεζίτες. Το μεγαλύτερο μέρος των αγαθών βρίσκεται στα χέρια τους. Η επιρροή τους δεν είναι μι­κρότερη στον χώρο της τέχνης, της ιατρικής και ιδίως της φιλοσοφίας. Ό,τι το αξιόλογο είχε να επιδείξει ο χώρος αυτός (Πρωταγόρας, Γοργίας, Πρόδικος, Ιππίας, Αντιφών) α­νήκε στους μετοίκους. Δεκτοί με εγκαρδιότητα χωρίς προηγούμενο σε άλλη ελληνική πόλη, οι μέτοικοι της Αθήνας εργάζονταν με ζήλο για την οικονομική της πρόοδο και τη δόξα της, γενναίοι στη μάχη, συντελεστές της ευημερίας της με τη δραστηριότητά τους και το ταλέντο τους, φανατικοί οπαδοί του δημοκρατικού πολιτεύματος, που σ' αυτούς υπολόγιζε πολύ.

Οι Αθηναίοι πολίτες περιορίζονται στην ενασχόληση με την πολιτική και με την καλ­λιέργεια και εκμετάλλευση των αγρών. Σχηματίζουν μία κοινότητα κυρίων θεμελιω­μένη στο συμφέρον. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε, με διάθεση μάλλον σκωπτική, την κλασική Αθήνα με μια μετοχική εταιρεία της οποίας μέτοχοι ήταν οι πολίτες. Οι βίαιοι ανταγωνισμοί έχουν, προ πολλού, κοπάσει και ο μόνος που επιβιώνει, αυτός των φτωχών με τους πλούσιους, έχει λάβει έναν πολύ μετριοπαθή χαρακτήρα. Άλλωστε οι πλούσιοι συχνά καθίστανται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους φτωχούς, όχι μόνο σε προσωπικό επίπεδο, από τους συκοφάντες, προς τους οποίους δεν είναι πάντο­τε φρόνιμο να αντιπαρατίθενται, αλλά επίσης και σε επίπεδο θεσμών, γιατί οι λειτουργίες και η εισφορά (φόρος επί του εισοδήματος) δεν επιβαρύνουν παρά τη μειοψηφία των πλουσίων. Στη συνέχεια, ο ιδιότυπος σοσιαλισμός του Περικλή σκοπεύει να εξαφανίσει την πενία. Και στο σημείο αυτό πέτυχε απόλυτα, εάν λάβουμε υπόψη τη γενική λιτότητα των αναγκών. Τέλος, αυτοί που διαθέτουν άφθονο ρευστό χρήμα δεν είναι οι Αθηναίοι πολίτες αλλά οι μέτοικοι. Όμως ακόμα και ο πιο φτωχός από τους πολίτες έχει απέναντι στον πλουσιότερο μέτοικο ένα σύμπλεγμα ανωτερότητας, που κα­θιστά την πενία του λιγότερο καταπιεστική.

Παράδοξη κοινωνία η αθηναϊκή, όπου η δουλεία δεν εκφυλίζεται σε μία υπερβο­λικά επονείδιστη εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, όπου η οικονομία έχει α­φεθεί στα χέρια ξένων, των οποίων η πνευματική επιρροή είναι τεράστια, όπου η κοι­νωνική ένταση ανάμεσα στους πολίτες εξασθενεί.

β. Η οικονομία

Καμία βαθύτερη αλλαγή δεν παρατηρείται στην οικονομία όσον αφορά τη γεωρ­γία σε σχέση με προηγούμενες εποχές. Η γη, κατανεμημένη κυρίως σε πολλές μικρές ιδιοκτησίες, προσφέρει με φειδώ κριθάρι και σιτάρι, περισσότερο πλούσια κρασί και λάδι. Η βιοτεχνία αναπτύσσεται στην παραδοσιακή της γραμμή: στοιχειώδης από τεχνικής πλευράς, αλλά συχνά διαποτισμένη με μια βαθιά και υψηλή αισθητική. Τα σιδηρουργεία, συγκεντρωμένα κυρίως γύρω από τον Κεραμεικό, κυριαρχούν κάτω α­πό την προστασία του Ήφαιστου και της Εργάνης Αθηνάς.

Η ιμπεριαλιστική πολιτική της Αθήνας δίνει ιδιαίτερη ώθηση στο εμπόριο. Το πρω­ταρχικό πρόβλημα συνίσταται στην εξασφάλιση της διατροφής ενός μεγάλου αστικού συγκροτήματος, του οποίου ο πληθυσμός έχει υπερβολικά αυξηθεί με την εγκατάσταση πο­λυάριθμων μετοίκων. Τα κύρια κέντρα εισαγωγής σίτου είναι η Αίγυπτος, η Σικελία και ο Πόντος. Οι εξαγωγές της επικεντρώνονται στο κρασί, το λάδι και τα βιοτεχνικά προϊό­ντα της. Ο Πειραιάς μεταβάλλεται σε ένα μεγάλο λιμάνι εισαγωγικού και εξαγωγικού ε­μπορίου. Ο αθηναϊκός στόλος εξασφαλίζει την απόλυτη ελευθερία στη ναυσιπλοΐα και η ύπαρξη ενός σταθερού νομίσματος διευκολύνει τις εμπορικές συναλλαγές.

Επομένως όλες οι συνθήκες που ευνοούν μία έντονη ανάπτυξη υπάρχουν. Τα ελληνικά προϊόντα διαδίδονται ευρέως στην Ανατολή. Όχι βεβαίως στην Ιωνία, που πα­ραμένει εξασθενημένη μετά την επανάστασή της, αλλά στη Συρία, στη Φοινίκη και στην Αίγυπτο, όπου η Αλ Μίνα και η Ναύκρατη πλημμυρίζουν από αθηναϊκά αγγεία. Οι Αθηναίοι διαδέχονται επίσης τη Μίλητο στον Πόντο και την Εύβοια στη Χαλκιδική. Στη Δύση, τέλος, οι ανταλλαγές είναι πυκνές με τη Σικελία και την Αδριατική.

Tρεις σύγχρονοι ιστορικοί σκιαγραφούν τον Περικλή

Οι κωμωδιογράφοι δεν παύουν να τον λοιδορούν. Οι εχθροί του συνεχώς προ­σπαθούν να τον πλήξουν πλαγίως, οδηγώντας με μηνύσεις στα δικαστήρια τους φίλους του, τον Αναξαγόρα, τον Φειδία, την Ασπασία. Όμως αυτός, από το ύψος του αναστήματός του, κυριαρχεί ενός ολόκληρου ιστορικού αιώνα, που φέρει δίκαια το όνομά του. Ασφαλώς, οι αντιλήψεις του διαφέρουν πολύ από τις δικές μας. Τονίσαμε ήδη πόσο εγωιστική είναι αυτή η δημοκρατία, η οποία θεμελιώνει την ελευθερία και τον πλούτο της επάνω στην εκμετάλλευση των άλλων. Πρέπει επίσης να προσθέσου­με ότι το πολίτευμα του Περικλή δεν διαφέρει, από πολλές απόψεις, με μία τυραννία. Στη φράση του Κρατίνου που τον ονομάζει «ο μεγαλύτερος των τυράννων» έρχεται σαν αντίλαλος το συμπέρασμα του Θουκυδίδη: «λόγω μεν δημοκρατία, ἔργῳ δὲ ἡ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή» (2.65).

P. Lévêque, L’aventure grecque, Παρίσι, 1964, σ. 265-266 (μει. Β.Σ.)

Ο Περικλής σφυρηλατούσε μια θεωρία δημοκρατικής διακυβέρνησης, την υιοθε­τούσε και για είκοσι πέντε και παραπάνω χρόνια προσπαθούσε να την εφαρμόζει στην πολιτική πράξη. Πολλοί το έχουν επαναλάβει μετά τον Θουκυδίδη ότι η επιρροή του Περικλή ήταν τόσο μεγάλη στην πόλη, ώστε αυτός και μόνο αυτός έπαιρνε τις πιο σοβαρές αποφάσεις, και ότι η αθηναϊκή πολιτική στα μέσα του 5ου αιώνα έχει αναμφι­σβήτητα τη σφραγίδα του. Η πολιτική όμως αυτή ήταν συνέπεια όχι μόνο μιας μετρημένης σκέψης αλλά και μιας συνειδητής επιλογής· είχε στόχο να εξασφαλίσει στον δή­μο τα μέσα να ζήσει με αξιοπρέπεια, ασκώντας ελεύθερα την εξουσία του, και να δώ­σει τη δυνατότητα στην Αθήνα, πρότυπο ισορροπίας και αρμονίας, να επιβάλει ακόμη και με τη βία την ισορροπία αυτή σε ολόκληρο τον κόσμο του Αιγαίου.

Claude Mossle, Αθήνα - Ιστορία μιας δημοκρατίας, Αθήνα, 1988, σ. 60-61 (μετ. Δημ. Αγγελίδου)

Η σύγχρονη ιστοριογραφία ενίοτε δυσκολεύεται να απαλλαγεί από έναν εξιδανικευμένο Περικλή και μία εξιδανικευμένη Αθήνα. Σε τι συνίσταντο, στα μέσα περίπου του 5ου αιώνα, οι ιδέες του Περικλή -για να μη μιλήσουμε, όπως συμβαίνει συχνά, για το «πρόγραμμά» του- οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι δεν το διακρίνουμε με σαφήνεια. Αλλά, όποιες κι αν ήταν οι ιδέες του, η πραγματοποίησή τους θα έπρεπε να είναι η κατάληξη ενός συνεχούς αγώνα ανάμεσα στον «πρώτο άνδρα» και τον «δήμο». Το ίδιον του μεγάλου πολιτικού και της σκέψης του είναι να τοποθετείται πάνω και πέρα από το παρόν. Το ίδιον του λαού είναι να πατάει γερά στο έδαφος και να κρατεί τις παραδόσεις. Για τον αθηναϊκό λαό επιπροσθέτως μετρούσε να είναι κύριος του οίκου του και να κυβερνά τις άλλες πόλεις. Ανάμεσα στον Περικλή και τον «δήμο», στην Εκκλη­σία ή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, ο διάλογος θα 'πρεπε, πολλές φορές, να στερείται ιδεαλισμού και να απομακρύνεται από τη σοβαρότητα. Παρά τις αριστοκρατικές μικροομάδες που προσπαθούσαν να θέσουν εμπόδια στη δράση του και ορισμένα λαϊκά στοιχεία που ανυπομονούσαν γιατί έβλεπαν σ' αυτόν ένα εμπόδιο στις δικές τους επιδιώξεις, ο Περικλής κατόρθωσε τελικά να επιβάλει τον δικό του δρόμο. Η ιδέα μιας περίκλειας «μοναρχίας» εμφανίστηκε ενώ ακόμη ζούσε. Και αυτό ανταποκρίνεται σε μία πραγματικότητα. Αλλά επρόκειτο για μια «μοναρχία» που δεν στηριζόταν σε καμία άλλη δύναμη παρά στην ευφυΐα. Και η «μοναρχία» αυτή επιβαλλόταν σ' ένα λαό που η νόμιμη εξουσία τού ανήκε απόλυτα.

Ed. Will, Le monde grec et l’Orient, Le V siecle, Παρίσι, 1972, σ. 274-275 (μετ. Β.Σ.)