Στα 200 π.Χ.

Κι απ' την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία,
την νικηφόρα, την περίλαμπρη,
την περιλάλητη, την δοξασμένη
ως άλλη δεν δοξάστηκε καμιά,
την απαράμιλλη: βγήκαμ' εμείς·
ελληνικός καινούργιος κόσμος, μέγας.

Εμείς· οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς,
οι Σελευκείς, κι οι πολυάριθμοι
επίλοιποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας,
κι οι εν Μηδία, κι οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι·
Με τες εκτεταμένες επικράτειες,
με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών.
Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά
ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ως τους Ινδούς.

Κ. Καβάφης

Σκεπτικισμός και θρησκευτικός ζήλος

«Η θρησκεία ως πολιτικός θεσμός ήδη ψυχορραγεί λόγω της εσωτερικής φθοράς των πόλεων, και καταρρέει και η ίδια με την πολιτική τους κατάπτωση. Ο άνθρωπος δεν μπορεί πια μέσα στο πλαίσιο των πόλεων να ικανοποιήσει τον πόθο του για το επέκεινα. Δεν μπορεί πια να δείχνει την αφοσίωσή του εκπληρώνοντας με τον καλύτερο τρόπο τα καθήκοντά του ως πολίτη. Η θρησκεία από συλλογική γίνεται ατομική, όπως είναι φυσικό για μια εποχή στην οποία παντού θριαμβεύει ο ατομικισμός.

Η βαθιά αυτή κρίση δημιουργεί δύο αντίθετες συμπεριφορές. Πολλοί στρέφονται στον σκεπτικισμό, που αναπτύσσεται όχι μόνο σε κάποιες φιλοσοφικές σχολές αλλά, όπως φαίνεται, και μεταξύ των λαϊκών στρωμάτων. Πώς να μην αμφιβάλλει ο Αθηναίος για την Αθηνά, αφού είδε τον Πολιορκητή να αυτοανακηρύσσεται αδελφός της θεάς και να εγκαθιστά το χαρέμι του μέσα στον Παρθενώνα; Ο Ευήμερος (τέλη 4ου π.Χ. αιώνα) διδάσκει ότι οι θεοί είναι σπουδαίοι άντρες παλαιότερων εποχών, οι οποίοι θεοποιήθηκαν για τις υπηρεσίες που προσέφεραν στην ανθρωπότητα. Η θεωρία αυτή θα αντιμετωπιστεί ευνοϊκά ακόμα και στην Ελλάδα, αλλά ιδίως στη δημοκρατική Ρώμη.

Η νέα λατρεία της Τύχης είναι μια συγκαλυμμένη μορφή σκεπτικισμού. Πρόκειται για μια θεά η οποία γενικά δηλώνει την άρνηση της θείας πρόνοιας και την προσωποποίηση της αταξίας και του τυχαίου, που στο εξής φαίνονται να είναι τα μόνα που κυβερνούν τις υποθέσεις των ανθρώπων, μέσα στην αβεβαιότητα χαοτικών γεγονότων.

Ένας ήρωας κωμωδίας του Μένανδρου ψέγει τον συνομιλητή του για την ευπιστία του: «Νομίζεις ότι οι θεοί ασχολούνται με το να τιμωρούν ή να σώζουν τόσα εκατομμύρια ανθρώπους έναν έναν; Τι ασχολία κι αυτή!» Έχει ήδη σημειωθεί η σημασία της έννοιας της Τύχης στην ιστορία του Πολύβιου, ο οποίος τη συνδυάζει, κακώς βέβαια, με την πρόθεσή του για ορθολογιστική εξήγηση των γεγονότων. Πιο παράξενο είναι το ότι διαπιστώνουμε την εμφάνιση μιας γνήσιας θεότητας που λατρεύεται ως θεά Τύχη και που η λατρεία της γνωρίζει μεγάλη διάδοση (η Fortuna Primigenia του ιταλικού ναού της Πραινέστου έχει δεχθεί ισχυρές ελληνιστικές επιρροές). Ακόμα και οι μητροπόλεις έχουν την Τύχη τους, και έχει σωθεί η αναπαράσταση της Τύχης της Αντιόχειας, όπως δημιουργήθηκε από τη σμίλη του Ευτυχίδη, μαθητή του Λύσιππου: σώμα μεγαλοπρεπές και ευλύγιστο, το πόδι ακουμπά στον τιθασευμένο Ορόντη, το κεφάλι φέρει ως στέμμα τα τείχη της πόλης· η έκφραση του προσώπου δείχνει μια θεά γαλήνια, σοβαρή και καλόβουλη, όμως απρόσιτη.

Ο θρησκευτικός ζήλος όμως είναι συνολικά πολύ ισχυρότερος από τον σκεπτικισμό. Είναι πολύ έντονος σε ορισμένες φιλοσοφίες, όπως ο Στωικισμός, απόδειξη ο θαυμάσιος Ύμνος στον Δία του Κλεάνθη από την Άσσο (δες εδώ). Η τελευταία επίκληση έχει ως εξής: «Δία, που παρέχεις όλα τα αγαθά, θεέ των σκοτεινών νεφελών, του βροντερού κεραυνού, σώσε τους ανθρώπους από την ολέθρια άγνοιά τους, απόδιωξέ την, ω πατέρα, από τις ψυχές τους, βοήθησέ τους να βρουν τη σοφία στην οποία εσύ υπακούς και που σε κάνει να κυβερνάς τα πάντα με δικαιοσύνη».

Ο θρησκευτικός ζήλος είναι ακόμα πιο ισχυρός στη μάζα του λαού, που συνθλίβεται από την κοινωνική κρίση, θίγεται από την αβεβαιότητα της ασταθούς ιστορίας, αποκόπτεται από την πίστη των προγόνων του και δεν μπορεί να βρει τη λύτρωση ακόμα και αν φτάσει στην κορυφή της σοφίας. Η δίψα για σωτηρία γίνεται μαρτύριο, που μπορεί να απαλυνθεί μόνο με τις συγκινησιακές, δηλαδή εκστατικές λατρείες, που προσφέρουν στον πιστό άμεση και προσωπική επαφή με τον θεό που έχει επιλέξει.»

P. Lévêque, Ο ελληνιστικός κόσμος, μετ. Μαρίας Παπαδάκη, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, σσ. 174-175

Οι κοντινότεροι θεοί: οι βασιλείς

«Εκ πρώτης όψεως, η λατρεία των μοναρχών που κληροδότησε ο Αλέξανδρος δεν ανταποκρίνεται επαρκώς στις νέες προσδοκίες, και μπορεί να θεωρηθεί ως ένας επιδέξιος μηχανισμός των βασιλέων, που έχουν προφανές συμφέρον να αυτοανακηρυχθούν θεοί. Ωστόσο, μπροστά στη χρεοκοπία της πόλης, οι ελπίδες των ανθρώπων στρέφονται προς τους παντοδύναμους αυτούς αρχηγούς, των οποίων η εύνοια είναι απείρως πολύτιμη. Ο ύμνος που ψάλλουν οι Αθηναίοι, με προτροπή του Στρατοκλή, προς τιμήν του Δημήτριου του Πολιορκητή (290 π.Χ.), εκφράζει με ακρίβεια τα συναισθήματα που πρέπει να χαρακτήριζαν πολλούς: «Οι άλλοι θεοί βρίσκονται μακριά ή δεν έχουν διόλου αυτιά ή δεν υπάρχουν ή δεν δίνουν καμία προσοχή στις ανάγκες μας· εσένα, Δημήτριε, σε αντικρίζουμε εδώ, μπροστά μας, όχι ξύλινο ή πέτρινο, αλλά πραγματικά παρόντα». Τη διάθεση αυτή εκμεταλλεύονται στη συνέχεια οι μονάρχες, ιδιαίτερα ευτυχείς που βρίσκουν στη λατρεία του βασιλιά μια εγγύηση ισχύος και σταθερότητας, συχνά και ένα μέσο επιβολής κάποιας θρησκευτικής ομοιογένειας στο μωσαϊκό των πληθυσμών που αποτελούν το βασίλειό τους.

Έχουμε ήδη επιμείνει στη σύνθετη προέλευση της λατρείας αυτής, όπου ελληνικά και ανατολίτικα στοιχεία έχουν το δικό τους μερίδιο. Οι ελληνικές πόλεις είναι εξίσου πρόθυμες να δεχθούν τη βασιλική λατρεία: από το 305 π.Χ. ο Πτολεμαίος Α' τιμάται στη Ρόδο ως θεός. Όμως οι θεοκρατικές παραδόσεις της Ανατολής επιταχύνουν την εξέλιξη και επιτρέπουν σε λατρείες, που πρώτα ήταν απομονωμένες και χωρίς οργάνωση, να νομιμοποιηθούν και να διαδοθούν παγκοσμίως. Για να γνωρίσουμε τις λεπτομέρειές τους θα έπρεπε να μελετήσουμε πολλές λεπτές παραλλαγές, καθώς η λατρεία σε επίπεδο επικράτειας διαφοροποιείται από τη λατρεία στα όρια των δήμων.

Η Αίγυπτος προσφέρει ένα καλό παράδειγμα της καθιέρωσης της βασιλικής λατρείας. Οπωσδήποτε, στην Αίγυπτο υπήρχε παράδοση χιλιετιών που ανήγε τον φαραώ σε θεό, όμως τώρα έχουμε να κάνουμε με την επιβολή της πίστης στους Έλληνες, που αποτελούν το δυναμικότερο στοιχείο του βασιλείου. Ο Πτολεμαίος Β' κερδίζει το στοίχημα, ενώ στην Αλεξάνδρεια ο Αλέξανδρος τιμάται συγχρόνως ως θεός και ως ήρωας-ιδρυτής της πόλης. Ο Φιλάδελφος συνδέει με τη λατρεία αυτήν τη λατρεία του πατέρα του, Σωτήρα, ακόμα και των προγόνων του, υπό το όνομα των Σωτήρων. Ένα μεγαλύτερο βήμα συντελείται με την αποθέωση της Αρσινόης Β', αδελφής και συζύγου του Πτολεμαίου Β'. Όταν η Αρσινόη ζούσε, προέβαλλε τον εαυτό της ως Αφροδίτη και υποτίθεται ότι είχε δεχθεί τον Άδωνη στο παλάτι της και στην κλίνη της. Ο Καλλικράτης την τιμά με ένα ναό κοντά στην Αλεξάνδρεια, αφιερωμένο στην Αφροδίτη Ζεφυρίτιδα. Μετά τον θάνατό της, ο σύζυγός της τη θεοποιεί υπό το όνομα της Φιλάδελφου. Η λατρεία της Αρσινόης εξαπλώνεται γρήγορα στις μικρές πόλεις της πεδιάδας του Νείλου, ιδιαίτερα στον Αρσινοΐτη νομό (Φαγιούμ), που φέρει το όνομά της. Η κύρια έδρα της λατρείας είναι η Κροκοδειλόπολις, όπου λατρεύεται μαζί και ο Άδωνις, ο νεαρός θεός της βλάστησης, για τον οποίο καλλιεργούνται σε έναν παραδεισένιο κήπο τα αγαπημένα του λουλούδια. Συγχρόνως ο Πτολεμαίος συνδέεται στενά με τη νεκρή βασίλισσα και δημιουργεί τη λατρεία των Αδελφών θεών. Ο πανούργος μονάρχης ξεπερνά έτσι με επιτυχία όλες τις δυσκολίες και κερδίζει τιμές θεού για όλη τη ζωή του. Το παράδειγμά του θα ακολουθήσουν και όλοι οι διάδοχοί του.

Τα παρωνύμια των μοναρχών είναι χαρακτηριστικά της νέας πνευματικής κατάστασης: Σωτήρ, Ευεργέτης, Επιφανής, Θεός. Οι άνθρωποι συνηθίζουν τόσο πολύ στις παράξενες συγχωνεύσεις θεού και βασιλιά, ώστε στο τέλος της ελληνιστικής περιόδου έχουμε με τον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα, την εντυπωσιακή απόπειρα σύστασης μιας τεράστιας θεοκρατικής αυτοκρατορίας. Εάν η Κλεοπάτρα ξαναβρίσκει τον Αντώνιο στην Ταρσό, τότε είναι η Αφροδίτη που θα πάει να γλεντήσει με τον Διόνυσο· ο Αντώνιος παίρνει και επίσημα την επονομασία του Νέου Διόνυσου και εισέρχεται στην Αλεξάνδρεια στεφανωμένος με κισσό, κρατώντας θύρσο και φορώντας κοθόρνους, όπως ο ίδιος ο Βάκχος. Την προηγούμενη μέρα της ήττας, οι άνθρωποι πίστεψαν ότι άκουσαν με τα ίδια τους τα αυτιά τον θεϊκό θίασο που εγκατέλειπε τον στρατηγό, σαν για να τον αφήσει πάλι στα ανθρώπινα μόνο μέτρα του, εκείνον που για χρόνια είχε μέσα του τον θεό.»

P. Lévêque, Ο ελληνιστικός κόσμος, μετ. Μαρίας Παπαδάκη, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, σσ. 175-177