[3,5,1] Ο Δαρείος και ο στρατός του κράτησαν όλη τη νύχτα τις αρχικές τους θέσεις, γιατί δεν είχαν γύρω τους στρατόπεδο με σαφώς καθορισμένα όρια και συγχρόνως φοβούνταν πιθανή νυχτερινή επίθεση των εχθρών. Και έβλαψε ακόμη τους Πέρσες το ότι έμειναν πολλή ώρα ένοπλοι, αλλά και ο φόβος τους, φόβος που γεννιέται πριν από τους μεγάλους κινδύνους· και δε γεννιέται ξαφνικά από ένα τυχαίο συμβάν αλλά μεγαλώνει με το πέρασμα του χρόνου και σκλαβώνει τον νου.

[3,5,2] Ο Δαρείος λοιπόν παρέταξε τη στρατιά του μ’ αυτόν τον τρόπο, αν και ο Αριστόβουλος μας λέει ότι ένα έγγραφο που περιέγραφε τον τρόπο με τον οποίο παρατάχτηκαν οι Πέρσες κατασχέθηκε. Στην αριστερή παράταξη βρίσκονταν οι Βάκτριοι  ιππείς, οι Δάες και οι Αραχωτοί· ακολουθούσαν οι Πέρσες, πεζοί και ιππείς ανακατεμένοι, μετά τους Πέρσες οι Σούσιοι και μετά οι Καδούσιοι· αυτή ήταν η παράταξη από τα’ αριστερά μέχρι τη μέση όλης της φάλαγγας. Στη δεξιά πτέρυγα βρίσκονταν τα στρατεύματα από την Κοίλη Συρία και τη Μεσοποταμία, μετά οι Μήδοι, κατόπιν Παρθυραίοι και Σάκες, κατόπιν Τόπειροι και Υρκάνιοι, κατόπιν Αλβανοί και Σακεσίνες, μέχρι το μέσο όλης της παράταξης. Στη μέση τώρα, όπου βρισκόταν ο βασιλιάς Δαρείος, είχαν τοποθετηθεί οι συγγενείς του βασιλιά, οι μηλοφόροι Πέρσες, οι Ινδοί, οι Κάρες, που επονομάζονταν «ξεριζωμένοι», και οι Μάρδοι τοξότες. Στο βάθος τοποθετήθηκαν οι Ούξιοι, οι Βαβυλώνιοι, οι λαοί που κατοικούσαν κοντά στην Ερυθρά Θάλασσα και οι Σιττακηνοί. Μπροστά από την αριστερή παράταξη, απέναντι από τη δεξιά του Αλέξανδρου, είχαν τοποθετηθεί οι Σκύθες ιππείς, χίλιοι Περίπου Βακτριανοί και εκατό δρεπανηφόρα άρματα. Οι ελέφαντες μπήκαν μπροστά από τη βασιλική ίλη του Δαρείου, μαζί με καμιά πενηνταριά άρματα. Μπροστά από τη δεξιά παράταξη, τοποθετήθηκε το ιππικό των Αρμενίων και των Καππαδοκών και πενήντα δρεπανηφόρα άρματα. Οι Έλληνες μισθοφόροι τέλος τοποθετήθηκαν γύρω από τον Δαρείο και την προσωπική του φρουρά, ακριβώς απέναντι από τη Μακεδονική φάλαγγα, ως μόνοι ικανοί να την αντιμετωπίσουν.

[3,5,3] Ο Αλέξανδρος παρέταξε τη στρατιά του με τον ακόλουθο τρόπο· τη δεξιά παράταξη την κατείχε το ιππικό των εταίρων· μπροστά, βρισκόταν η βασιλική ίλη, με ίλαρχο τον Κλείτο, τον γιο του Δρωπίδη, κατόπιν η ίλη του Γλαυκία, μετά του Αρίστωνα, μετά του Σώπολη, του γιου του Ερμόδωρου, μετά του Ηρακλείδη, του γιου του Αντίοχου, μετά του Δημήτριου, του γιου του Αλθαιμένη, μετά του Μελέαγρου και τελευταία από τις βασιλικές ίλες εκείνη που είχε ίλαρχο τον Ηγέλοχο, τον γιο του Ιππόστρατου. Αρχηγός ολόκληρου του ιππικού των εταίρων ήταν ο Φιλώτας, ο γιος του Παρμενίωνα. Όσον αφορά στη μακεδονική φάλαγγα μετά το ιππικό, τοποθετήθηκε πρώτο το άγημα των υπασπιστών και ακολουθούσαν οι υπόλοιποι υπασπιστές· αρχηγός τους ήταν ο Νικάνορας, ο άλλος γιος του Παρμενίωνα· ακολουθούσε το τάγμα του Κοίνου, του γιου του Πολεμοκράτη, κατόπιν το τάγμα του Περδίκκα, του γιου του Ορόντη, μετά του Μελέαγρου, του γιου του Νεοπτόλεμου, μετά του Πολυπέρχοντα, του γιου του Σιμμία και μετά του Αμύντα, του γιου του Φίλιππου· σ’ αυτήν όμως ήταν αρχηγός ο Σιμμίας, γιατί ο Αμύντας είχε σταλεί στη Μακεδονία για να συγκεντρώσει στρατό. Το αριστερό τμήμα της Μακεδονικής φάλαγγας κατείχε το τάγμα του Κρατερού, του γιου του Αλέξανδρου, και ο ίδιος ο Κρατερός διοικούσε ολόκληρο το αριστερό τμήμα του πεζικού· ακολουθούσε το συμμαχικό ιππικό, που το διοικούσε ο Εριγύιος, ο γιος του Λάριχου· ακολουθούσαν, μέχρι την αριστερή παράταξη οι Θεσσαλοί ιππείς, με αρχηγό τον Φίλιππο, τον γιο του Μενέλαου. Ολόκληρη την αριστερή παράταξη τη διοικούσε ο Παρμενίωνας, γιος του Φιλώτα περιστοιχισμένος από τους ιππείς από τα Φάρσαλα, το καλύτερο και πολυπληθέστερο τμήμα του Θεσσαλικού ιππικού.

[3,5,4] O Αλέξανδρος τακτοποίησε το μέτωπο της παράταξής του με τον ακόλουθο τρόπο· τοποθέτησε δεύτερη γραμμή, ώστε η φάλαγγα να έχει δύο μέτωπα. Έδωσε οδηγίες στους διοικητές της να γυρίσουν προς τα πίσω και να αντιμετωπίσουν τους βαρβάρους, αν δουν τους δικούς τους περικυκλωμένους από τα περσικά στρατεύματα. Για την περίπτωση τώρα, που θα έπρεπε ή να αναπτυχθεί ή να συγκλίνει η φάλαγγα σε γωνία, στη δεξιά παράταξη τοποθετήθηκαν οι μισοί Αγριάνες με αρχηγό τον Άτταλο, πίσω από τη βασιλική ίλη και μαζί τους οι Μακεδόνες τοξότες με αρχηγό τον Βρίσωνα· μετά τους τοξότες, οι επονομαζόμενοι «παλιοί ξένοι» με αρχηγό τον Κλέανδρο. Μπροστά από τους Αγριάνες και τους τοξότες, μπήκαν οι πρόδρομοι ιππείς και οι Παίονες με αρχηγούς τον Αρέτη και τον Αρίστωνα. Μπροστά απ’ όλους βρίσκονταν οι μισθοφόροι ιππείς με αρχηγό τον Μενίδα. Μπροστά από τη βασιλική ίλη και τους άλλους εταίρους μπήκαν οι άλλοι μισοί Αγριάνες και τοξότες και οι ακοντιστές του Βάλακρου· αυτοί παρατάχτηκαν έναντι των δρεπανηφόρων αρμάτων. Ο Μενίδας και οι δικοί του πήραν την εντολή να σχηματίσουν γωνία και να χτυπήσουν τον εχθρό από τα πλάγια, αν τους περικυκλώσει το βαρβαρικό ιππικό. Έτσι λοιπόν ο Αλέξανδρος τακτοποίησε τη δεξιά παράταξη. Στην αριστερή τώρα, τοποθετήθηκαν σε γωνία οι Θράκες με αρχηγό τον Σιτάλκη, κατόπιν το συμμαχικό ιππικό με αρχηγό τον Κοίρανο και μετά οι Οδρύσες ιππείς με αρχηγό τον Αγάθωνα, τον γιο του Τυρίμμα.  Μπροστά από ολόκληρη την παράταξη τοποθετήθηκε το ιππικό των ξένων μισθοφόρων, με αρχηγό τον Ανδρόμαχο, τον γιο του Ιέρωνα. Το θρακικό πεζικό ορίστηκε φρουρά για τα ζώα που μετέφεραν προμήθειες. Ολόκληρη η στρατιά του Αλέξανδρου, αποτελούνταν από εφτά χιλιάδες ιππείς και γύρω στις σαράντα χιλιάδες πεζούς.

[3,5,5] Μόλις τα δύο στρατόπεδα πλησίασαν το ένα το άλλο, φάνηκε ο Δαρείος και η ακολουθία του, οι μηλοφόροι Πέρσες, οι Ινδοί, οι Αλβανοί, οι «ξεριζωμένοι» Κάρες και οι Μάρδοι τοξότες είχαν τοποθετηθεί απέναντι στον Αλέξανδρο και τη βασιλική ίλη. Ο Αλέξανδρος όμως κίνησε τις δυνάμεις του μάλλον προς τα δεξιά του και οι Πέρσες ακολούθησαν αυτή την κίνηση υπερφαλαγγίζοντας με το αριστερό τους τμήμα τον στρατό του Αλέξανδρου. Ήδη οι Σκύθες ιππείς επιτίθονταν με τα άλογα και άγγιζαν την προφυλακή του Αλέξανδρου, ο οποίος όμως εξακολουθούσε να κινείται προς τα δεξιά και βρισκόταν ήδη κοντά στον χώρο που είχαν εξομαλύνει οι Πέρσες. Τότε όμως, ο Δαρείος φοβήθηκε μήπως οι Μακεδόνες προχωρήσουν στο ανώμαλο έδαφος, όποτε τα άρματα θα του ήταν άχρηστα· διέταξε λοιπόν αυτούς που ήταν τοποθετημένοι μπροστά στην αριστερή παράταξη να περικυκλώσουν με τα άλογα τη δεξιά παράταξη των Μακεδόνων που οδηγούσε ο ίδιος ο Αλέξανδρος, για να μην προχωρήσουν πιο κοντά τους. Μόλις έγινε αυτό, ο Αλέξανδρος διέταξε το μισθοφορικό ιππικό του, που διοικούσε ο Μενίδας να τους επιτεθεί. Οι Σκύθες ιππείς και οι Βάκτριοι που πολεμούσαν μαζί τους αντεπιτέθηκαν και τους γύρισαν πίσω, γιατί ήταν περισσότεροι. Τότε ο Αλέξανδρος διέταξε τους Παίονες του Αρέτη και τους μισθοφόρους να επιτεθούν στους Σκύθες· οι βάρβαροι αναδιπλώθηκαν. Οι υπόλοιποι Βάκτριοι όμως πλησίασαν τους Παίονες και τους μισθοφόρους, βοήθησαν να ξαναγυρίσουν στη μάχη οι δικοί τους που έφευγαν και μετέτρεψαν την ιππομαχία σε μάχη σώμα με σώμα. Πολλοί από τους άνδρες του Αλέξανδρου έπεφταν και εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των βαρβάρων και γιατί οι Σκύθες και τα άλογά τους προφυλάσσονταν καλύτερα με τις πανοπλίες τους. Όμως, καθώς οι Μακεδόνες δέχονταν τις επιθέσεις τους, έπεφταν με δύναμη πάνω τους, η μία ίλη μετά την άλλη και τους έβγαζαν από την παράταξη.

[3,5,6] Εκείνη τη στιγμή, οι Πέρσες εξαπέλυσαν τα δρεπανηφόρα άρματα εναντίον του ίδιου του Αλέξανδρου, για να διασκορπίσουν τη φάλαγγα γύρω του. Εκεί όμως έκαναν λάθος· τα πρώτα, καθώς πλησίαζαν, τα χτύπησαν με ακόντια οι Αγριάνες και οι ακοντιστές του Βάλακρου, που ήταν τοποθετημένοι μπροστά από το εταιρικό ιππικό· από άλλα πάλι άρπαζαν τα ηνία , έριχναν κάτω τους αναβάτες, περικύκλωναν τα άλογα και τους έσφαζαν. Μερικά όμως διέσπασαν την παράταξη των Μακεδόνων, γιατί αυτοί είχαν πάρει την εντολή να διαχωρίζονται στο σημείο που έπεφταν τα άρματα. Κι έτσι τα ίδια τα άρματα πέρασαν χωρίς ζημιές και αυτοί όμως που δέχτηκαν την επέλασή τους δεν έπαθαν τίποτα. Κι αυτά τα άρματα όμως τα συγκράτησαν οι ιπποκόμοι της στρατιάς του Αλέξανδρου και οι βασιλικοί υπασπιστές.

[3,5,7]  Μόλις ο Δαρείος επιτέθηκε σε όλο το μήκος της παράταξης, ο Αλέξανδρος διέταξε τον Αρέτη να χτυπήσει το τμήμα του περσικού ιππικού, που προσπαθούσε να περικυκλώσει με τα άλογα τη δεξιά παράταξη των Μακεδόνων. Ο ίδιος κατ’ αρχήν οδήγησε τις δυνάμεις που βρίσκονταν κοντά του· μόλις όμως οι ιππείς που είχαν ξεκινήσει για να επιτεθούν στη δεξιά παράταξη, διέσπασαν ένα τμήμα της περσικής φάλαγγας, στράφηκε προς το κενό που δημιουργήθηκε, χρησιμοποίησε ως έμβολο το εταιρικό ιππικό και το κομμάτι της φάλαγγας που ήταν τοποθετημένο σ’ αυτό το σημείο και επιτέθηκε με ορμή και αλαλαγμούς στον ίδιο τον Δαρείο. Για μικρό χρονικό διάστημα διεξήχθη μάχη σώμα με σώμα. Ο Αλέξανδρος και οι ιππείς του προχωρούσαν με ορμή, πίεζαν τους Πέρσες και τους χτυπούσαν με τα δόρατα στα πρόσωπα· συμπαγής η μακεδονική φάλαγγα τους χτυπούσε με προτεταμένες τις σάρισες· ο ήδη τρομοκρατημένος Δαρείος είδε γύρω του μόνο πανικό και τράπηκε πρώτος σε φυγή· αλλά και το περσικό ιππικό, που περικύκλωνε τη δεξιά παράταξη των Μακεδόνων, τρομοκρατήθηκε με τη ρωμαλέα επίθεση του Αρέτη και των δικών του. Σ’ εκείνο το σημείο, η φυγή των Περσών ήταν καθολική· οι Μακεδόνες τους καταδίωκαν και τους σκότωναν.

[3,5,8] Το τάγμα του Σιμμία όμως δεν μπόρεσε να ακολουθήσει τον Αλέξανδρο στην καταδίωξη αλλά σταμάτησαν και πολεμούσαν επί τόπου, γιατί ανακοινώθηκε ότι πιέζεται το αριστερό τμήμα της φάλαγγας. Σ’ αυτή τη θέση, διασπάστηκε η παράταξη και μέσα από το κενό, πέρασαν μερικοί Ινδοί και τμήμα του περσικού ιππικού, για να χτυπήσει τα υποζύγια των Μακεδόνων. Εκεί λοιπόν έγινε σκληρή μάχη. Οι Πέρσες επιτίθονταν με θάρρος στους πολλούς άοπλους, που δεν περίμεναν ότι κάποιος θα πέσει απάνω τους, αφού διασπάσει τη διπλή γραμμή της φάλαγγας· επί πλέον, οι αιχμάλωτοι βάρβαροι ενώθηκαν με τους επιτιθέμενους Πέρσες εναντίον των Μακεδόνων. Όμως, οι αρχηγοί της δεύτερης σειράς της φάλαγγας έμαθαν γρήγορα τι έγινε και, σύμφωνα με τις εντολές που είχαν πάρει, στράφηκαν και χτύπησαν τα νώτα των Περσών· πολλούς σκότωσαν κοντά στα υποζύγια, άλλοι όμως διέφυγαν. Τη δεξιά παράταξη των Περσών, που δεν είχε καταλάβει ακόμη τη φυγή του Δαρείου, περικύκλωσε με τα άλογα η αριστερή πλευρά του στρατεύματος του Αλέξανδρου και χτύπησαν τις δυνάμεις του Παρμενίωνα.

[3,5,9] Οι Μακεδόνες πλήττονταν από δύο μεριές. Ο Παρμενίωνας έστειλε βιαστικά αγγελιαφόρο στον Αλέξανδρο και του ανακοίνωσε ότι τα στρατεύματά του έχουν προβλήματα και χρειάζονται βοήθεια. Μόλις ο Αλέξανδρος έμαθε αυτά, σταμάτησε την καταδίωξη, γύρισε πίσω με το εταιρικό ιππικό και κάλπασε εναντίον της δεξιάς παράταξης των βαρβάρων. Πρώτα, χτύπησε τους ιππείς του εχθρού που είχαν τραπεί σε φυγή, τους Παρθυαίους, μερικούς Ινδούς και, κυρίως Πέρσες, που ήταν οι πιο πολυάριθμοι και οι καλύτεροι. Εκεί έγινε η πιο σκληρή ιππομαχία όλης της σύγκρουσης. Οι βάρβαροι, που ήταν παραταγμένοι σε βάθος κατά ίλες, γύριζαν προς τα πίσω και έρχονταν αντιμέτωποι με τα στρατεύματα του Αλέξανδρου· δεν πέταγαν πια ακόντια ούτε ελίσσονταν με τα άλογα, όπως συμβαίνει στις ιππομαχίες· ο καθένας προσπαθούσε να ανοίξει δρόμο για τον εαυτό του, γιατί δεν είχε άλλο τρόπο σωτηρίας καθώς βιάζονταν, έσφαζαν και σφάζονταν αλύπητα, γιατί δεν πολεμούσαν πια για ξένη νίκη αλλά για την ίδια τους τη σωτηρία. Εκεί σκοτώθηκαν εξήντα περίπου εταίροι, πληγώθηκαν ο ίδιος Ηφαιστίωνας, ο Κοίνος και ο Μενίδας·  αλλά ο Αλέξανδρος νίκησε.

[3,5,10] Όσοι Πέρσες άνοιξαν δρόμο ανάμεσα από τις δυνάμεις του Αλέξανδρου, τράπηκαν σε άτακτη φυγή· ο Αλέξανδρος κόντευε να συγκρουστεί με τη δεξιά παράταξη των εχθρών. Εν τω μεταξύ, το θεσσαλικό ιππικό που πολέμησε γενναία δεν έμεινε πίσω από τον Αλέξανδρο στη μάχη· ήδη η δεξιά παράταξη των βαρβάρων είχε τραπεί σε φυγή, όταν τους πλησίασε ο Αλέξανδρος· έτσι, στράφηκε στην καταδίωξη του Δαρείου, που κράτησε μέχρι το σούρουπο. Ακολουθούσαν οι δυνάμεις του Παρμενίωνα, κυνηγώντας τους δικούς τους αντιπάλους. Ο Αλέξανδρος πέρασε τον ποταμό Λύκο και στρατοπέδευσε εκεί, για να ξεκουράσει λίγο τους άνδρες και τα άλογα. Ο Παρμενίωνας όμως κατέλαβε τον στρατόπεδο των βαρβάρων με τα υποζύγια, τους ελέφαντες και τις καμήλες.

[3,5,11] Ο Αλέξανδρος ξεκούρασε τους ιππείς του μέχρι τα μεσάνυχτα και ξεκίνησε αμέσως βιαστικά για τα Άρβηλα για να πιάσει εκεί τον Δαρείο, μαζί με τα χρήματα και τα υπόλοιπα βασιλικά εφόδια. Έφτασε στα Άρβηλα την επόμενη μέρα, έχοντας διανύσει μετά τη μάχη γύρω στα εξακόσια στάδια. Δεν βρήκε εκεί τον Δαρείο, που έτρεχε να ξεφύγει χωρίς σταματημό. Είχε παρατήσει όμως τα χρήματα και τα πράγματά του· το άρμα του, η ασπίδα και το τόξο του πιάστηκαν για δεύτερη φορά.

[3,5,12] Σκοτώθηκαν γύρω στους εκατό άνδρες του Αλέξανδρου και χίλια περίπου άλογα πέθαναν από τα τραύματα και τις ταλαιπωρίες κατά την καταδίωξη· απ’ αυτά, τα μισά περίπου ανήκαν στο εταιρικό ιππικό. Λέγεται ότι σκοτώθηκαν τριακόσιες χιλιάδες περίπου βάρβαροι· πιάστηκαν πολύ περισσότεροι και μαζί οι ελέφαντες και τα άρματα που δεν καταστράφηκαν στη μάχη.

3,5,13] Έτσι τελείωσε αυτή η μάχη, όταν επώνυμος άρχων στην Αθήνα ήταν ο Αριστοφάνης, κατά τον μήνα Πυανεψιώνα· έτσι, βγήκε αληθινή η προφητεία του Αρίστανδρου, ότι η μάχη και η νίκη του Αλέξανδρου θα συμβεί τον ίδιο μήνα με την έκλειψη της σελήνης.

Η μετάφραση είναι αντιγραμμένη από τη σειρά «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» των εκδόσεων Οδυσσέας Χατζόπουλος.

31. 0 Αλέξανδρος, αφού κυρίευσε όλη την περιοχή του Ευφράτη, προχωρούσε εναντίον του Δαρείου που ερχόταν προς τα κάτω με ένα εκατομμύριο στρατό. […] Και η μεγάλη μάχη με τον Δαρείο δεν έγινε, όπως γράφουν πολλοί, στα Άρβηλα, αλλά στα Γαυγάμηλα. Η λέξη στην τοπική γλώσσα σημαίνει σπίτι καμήλας, επειδή κάποιος από τους αρχαίους βασιλείς, ξεφεύγοντας από τους εχθρούς με καμήλα δρομάδα, την άφησε εδώ δίνοντας για τη φροντίδα της κάποια χωριά και εισοδήματα. Και κατά τη διάρκεια του Βοηδρομιώνα έγινε έκλειψη Σελήνης, στην αρχή περίπου των μυστηρίων που τελούνταν στην Αθήνα, και έντεκα νύχτες μετά την έκλειψη οι στρατοί ήλθαν αντιμέτωποι. Ο Δαρείος είχε οπλισμένη τη δύναμή του και περιφερόταν με λαμπάδες ανάμεσα στις στρατιωτικές τάξεις, ενώ ο Αλέξανδρος, καθώς κοιμούνταν οι Μακεδόνες, πέρασε τη νύχτα μπροστά στη σκηνή με τον μάντη Αρίστανδρο, κάνοντας μυστικές τελετές και προσφέροντας θυσίες στον Φόβο. Οι μεγαλύτεροι από τους φίλους του και κυρίως ο Παρμενίων, καθώς όλη η πεδιάδα ανάμεσα στον Νιφάτη και τα Γορδυαία βουνά έμοιαζε να λάμπει από τα βαρβαρικά φώτα και από το στρατόπεδο ακουγόταν μια ακατανόητη και μπερδεμένη φωνή, σαν να προερχόταν από το βαθύ πέλαγος, έμειναν έκπληκτοι από το πλήθος και συζητώντας μεταξύ τους πόσο δύσκολο και μεγάλο έργο ήταν να συγκρουστούν ανοιχτά και να αντιμετωπίσουν τέτοιο μεγάλο πόλεμο, αφού πλησίασαν τον βασιλιά που είχε τελειώσει με τις τελετές, επιχειρούσαν να τον πείσουν να επιτεθεί κατά τη διάρκεια της νύχτας και με το σκοτάδι να καλυφθεί το φοβερό θέαμα της επερχόμενης μάχης. Κι αυτός αφού είπε αυτό το αξιομνημόνευτο: «Δεν κλέβω τη νίκη», φάνηκε σε μερικούς πως έδωσε παιδική και ματαιόδοξη απάντηση και αστειευόταν μπροστά σε τέτοιο κίνδυνο. Άλλοι όμως σκέφτηκαν πως και μπροστά σε τούτον τον κίνδυνο έδειχνε θάρρος και έπαιρνε σωστές αποφάσεις για το μέλλον, με το να μην παρέχει δικαιολογία στον Δαρείο, σε περίπτωση ήττας, να προσπαθήσει να κάνει κι άλλη επίθεση με πρόφαση τη νύχτα και το σκοτάδι, όπως προηγουμένως τα στενά, τα βουνά και τη θάλασσα. Γιατί ο Δαρείος δε θα έπαυε να πολεμά λόγω έλλειψης ανθρώπων ή όπλων, αφού είχε τόσο μεγάλη δύναμη και τέτοια χώρα, παρά μόνο άμα χάσει το φρόνημα και την ελπίδα του, και φανερωθεί η αδυναμία του μετά από μεγάλη ήττα.

32. Αφού έφυγαν αυτοί, λέγεται ότι την υπόλοιπη νύχτα κοιμήθηκε μέσα στη σκηνή και με βαθύ ύπνο, παρόλο που δεν ήταν το συνήθειό του, έτσι που, όταν το πρωί ήλθαν οι στρατηγοί, απορούσαν, και δόθηκε απ' αυτούς το παράγγελμα για το πρόγευμα των στρατιωτών. Έπειτα, επειδή η περίσταση ήταν επείγουσα, ο Παρμενίων μπήκε στη σκηνή και, αφού στάθηκε μπροστά στο κρεβάτι, τον φώναξε με τ' όνομά του δυο ή τρεις φορές. Και μόλις σηκώθηκε, τον ρώτησε τι είχε πάθει και κοιμόταν σαν να ήταν ήδη νικητής και όχι σαν να πρόκειται να δώσει την πιο μεγάλη από τις μάχες. Ο Αλέξανδρος τότε είπε χαμογελώντας: Λοιπόν τι; Δεν σου φαινόμαστε ότι έχουμε ήδη νικήσει, αφού γλιτώσαμε το να περιφερόμαστε και να κυνηγούμε τον Δαρείο που αποφεύγει να δώσει μάχη στην τεράστια χαι ερειπωμένη χώρα του;»

Και όχι μόνο πριν από τη μάχη, αλλά και κατά τη διάρκεια του αγώνα απέδειξε ότι ήταν πολύ λογικός και θαρραλέος. Γιατί στη μάχη άλλαξαν τα πράγματα και δημιουργήθηκε ταραχή στην αριστερή πλευρά με τον Παρμενίωνα, όταν το Βακτριανό ιππικό με ορμή και πολύ φασαρία επιτέθηκε στους Μακεδόνες, και ο Μαζαίος απομάκρυνε ιππείς από τη φάλαγγα για να κτυπήσουν όσους πρόσεχαν τις αποσκευές. Γι' αυτό ο Παρμενίων, που πιεζόταν από δύο πλευρές, έστειλε στον Αλέξανδρο αγγελιαφόρους να πουν ότι θα έχαναν το χαράκωμα και τις αποσκευές, αν δεν έστελνε γρήγορα ενισχύσεις από το μέτωπο στην οπισθοφυλακή. Τότε ακριβώς ο Αλέξανδρος έδινε το σύνθημα της επίθεσης σ' όσους ήταν γύρω του. Μόλις άκουσε όσα παρήγγειλε ο Παρμενίων, είπε ότι είναι παράλογος και δε σκέφτεται σωστά, αλλά επειδή ταράχτηκε ξέχασε ότι, αν νικήσουν, θα αποκτήσουν και τα υπάρχοντα των εχθρών, αν όμως χάσουν, όχι μόνο δε θα ενδιαφερθούν για χρήματα και δούλους, αλλά με ποιο τρόπο θα πεθάνουν πολεμώντας ένδοξα και τιμημένα. Στέλνοντας το μήνυμα αυτό στον Παρμενίωνα έβαλε την περικεφαλαία του, ενώ τον άλλο οπλισμό τον είχε με το που βγήκε από τη σκηνή. Επενδύτη με ζώνη, Σικελικό, πάνω απ' αυτό θώρακα διπλό από λινό, που πήρε από τα λάφυρα της Ισσού. Η περικεφαλαία ήταν σιδερένια, έλαμπε σαν γυαλισμένο ασήμι και ήταν έργο του Θεόφιλου. Περασμένο σ' αυτή ήταν ένα σιδερένιο πάλι περιτραχήλιο με πολύτιμες πέτρες. Το μαχαίρι του που είχε υπέροχο χρώμα και ήταν ελαφρό, του το δώρισε ο βασιλιάς των Κιτιέων, και το είχε γιατί είχε εξασκηθεί να χρησιμοποιεί πολύ το μαχαίρι στις μάχες. Φορούσε επίσης μανδύα, που ήταν πολύ καλύτερα κατασκευασμένος από τον άλλο οπλισμό. Γιατί ήταν έργο του Ελικώνα του παλιού, και του δόθηκε ως τιμητικό δώρο από την πόλη των Ροδίων. Τα φορούσε επίσης και τούτα στις μάχες. Όταν λοιπόν ίππευε, ακολουθώντας τη φάλαγγα, ή δίνοντας εντολές ή καθοδηγώντας ή επιβλέποντας, είχε άλλο άλογο επειδή λυπόταν τον Βουκεφάλα που ήταν ήδη πολύ γερασμένος. Όποτε όμως ξεκινούσε για τη μάχη, εκείνον του έφερναν, ίππευε και άρχιζε την επίθεση.

33. Τότε, αφού μίλησε για πολύ στους Θεσσαλούς και στους άλλους Έλληνες, καθώς του έδιναν θάρρος φωνάζοντας να τους οδηγήσει εναντίον των βαρβάρων, παίρνοντας με τ' αριστερό χέρι το ακόντιο, παρακαλούσε τους θεούς με το δεξί και ευχόταν, όπως λέει ο Καλλισθένης, αν πράγματι είχε γεννηθεί από τον Δία, να προσφέρουν βοήθεια και ενίσχυση στους Ελληνες. Ο μάντης Αρίστανδρος επίσης με λευκή χλαμύδα και χρυσό στεφάνι πάνω στο άλογο, δίπλα του, έδειχνε έναν αετό που πέταξε πάνω από το κεφάλι του Αλέξανδρου και τον κατηύθυνε πετώντας κατευθείαν εναντίον των εχθρών, ώστε ενθάρρυνε πολύ όσους έβλεπαν, και με τις προτροπές του ενός στον άλλον οι ιππείς επιτέθηκαν τρέχοντας στους εχθρούς, και ακολουθούσε η φάλαγγα σαν κύμα. Προτού όμως συμπλακούν οι πρώτοι, οι βάρβαροι έφυγαν από τις γραμμές τους και άρχισε η καταδίωξη, καθώς ο Αλέξανδρος οδηγούσε τους νικημένους στη μέση όπου βρισκόταν ο Δαρείος. Γιατί τον είδε από μακριά, στο βάθος, ανάμεσα στους ιππείς της βασιλικής ίλης που βρισκόταν σε παράταξη μπροστά του, όμορφο και. ψηλό να στέκεται πάνω σε ψηλό άρμα, τριγυρισμένο από πολλούς λαμπρούς ιππείς, πολύ καλά συγκεντρωμένους γύρω από το άρμα και σε τέτοια παράταξη, ώστε να δεχθούν τους εχθρούς. Αλλά όταν είδαν να πλησιάζει ο Αλέξανδρος από κοντά και να ρίχνει όσους έφευγαν σ' αυτούς που έμεναν, τους τρόμαξε και έκανε τους περισσότερους να σκορπιστούν. Οι άριστοι και οι γενναιότεροι σκοτωμένοι μπροστά στο βασιλιά, καθώς έπεφταν ο ένας πάνω στον άλλο, γίνονταν εμπόδιο στην καταδίωξη, γιατί οι ίδιοι και τα άλογα μπερδεύτηκαν μεταξύ τους. Ο Δαρείος, καθώς έβλεπε όλα τούτα τα φοβερά μπροστά στα μάτια του και πως οι δυνάμεις που είχαν παραταχθεί έπεφταν κάτω μπροστά του, επειδή δεν μπορούσε να στρίψει το άρμα και να φύγει, γιατί οι τροχοί συγκρατούνταν από τα πτώματα, και τα άλογα, κρυμμένα και περικυκλωμένα από το πλήθος των σκοτωμένων, αναπηδούσαν και τράνταζαν τον ηνίοχο, εγκατέλειψε το άρμα και τα όπλα του, και ανεβαίνοντας, όπως λένε, σ' ένα θηλυκό άλογο, που μόλις είχε γεννήσει, έφυγε. Αλλά δε θα ξέφευγε αν δεν έρχονταν και οι άλλοι ιππείς από τον Παρμενίωνα, για να ζητήσουν τον Αλέξανδρο, λέγοντας ότι είχε συγκεντρωθεί εκεί πολλή δύναμη και οι εχθροί δεν οπισθοχωρούσαν. Κατηγορούν λοιπόν τον Παρμενίωνα γιατί σ' εκείνη τη μάχη ήταν νωθρός και ανίκανος, είτε γιατί λόγω της ηλικίας έχασε το θάρρος του είτε γιατί, όπως λέει ο Καλλισθένης, είχε ζηλέψει την εξουσία και τη μεγάλη δύναμη του Αλέξανδρου και τον φθονούσε. Ο βασιλιάς λοιπόν τότε, παρόλο που δυσαρεστήθηκε, δεν είπε την αλήθεια στους στρατιώτες, αλλά έδωσε το σύνθημα για ανάκληση, γιατί τάχα ήθελε να σταματήσει τη σφαγή και γιατί ήταν σκοτάδι. Και προχωρώντας προς το τμήμα που κινδύνευε, άκουσε στον δρόμο ότι είχαν νικηθεί τελείως οι εχθροί και έφευγαν.

34. Αφού η μάχη είχε αυτή την κατάληξη, φάνηκε πως η κυριαρχία των Περσών είχε καταλυθεί εντελώς, και αφού ο Αλέξανδρος αναγορεύτηκε βασιλιάς της Ασίας και πρόσφερε θυσίες στους θεούς με μεγαλοπρέπεια, έδινε στους φίλους του πλούτη και παλάτια και ηγεμονίες. Και θέλοντας να τιμάται από τους Έλληνες τους έγραψε ότι καταλύονται όλα τα τυραννικά καθεστώτα και ότι θα είναι αυτόνομοι, και ιδιαίτερα έγραψε στους Πλαταιείς ότι θα ξανακτίσει την πόλη τους, γιατί οι πατέρες τους είχαν δώσει τη χώρα τους στους Έλληνες, να πολεμήσουν εκεί για την ελευθερία. Έστειλε και στους Κροτωνιάτες στην Ιταλία μερίδιο από τα λάφυρα για να τιμήσει την προθυμία και την ανδρεία του Φάυλλου, του αθλητή, που στους Περσικούς πολέμους, ενώ οι υπόλοιποι Ιταλιώτες είχαν απογοητευτεί, με δικό του εξοπλισμένο πλοίο έπλευσε στη Σαλαμίνα, για να συμμετάσχει στον αγώνα. Τόση εύνοια έδειχνε σε κάθε αρετή με το να διατηρεί και να εκτιμά τις καλές πράξεις.

Η μετάφραση είναι αντιγραμμένη από τη σειρά «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» των εκδόσεων Οδυσσέας Χατζόπουλος.

53. Πληροφορούμενος την παρουσία του ο Δαρείος συνάθροισε τις δυνάμεις του από παντού κι έκανε όλες τις σχετικές προετοιμασίες για την αποφασιστική μάχη. Τα ξίφη και τα ακόντια τα έκανε πολύ μεγαλύτερα από τα προηγούμενα, διότι θεώρησε ότι εξ αιτίας αυτών ο Αλέξανδρος είχε υπερτερήσει κατά τη μάχη στην Κιλικία. Επίσης κατασκεύασε και διακόσια δρεπανηφόρα άρματα, σχεδιασμένα με τρόπο ώστε να γίνουν ο φόβος και τρόμος των αντιπάλων. Στο καθένα τους, από τα δυο ακριανά άλογα εξείχαν μακρόστενες λεπίδες τριών πιθαμών, στερεωμένες στον ζυγό, με την κόψη τους στραμμένη προς τα εμπρός. Δυο ακόμα λεπίδες ήταν στερεωμένες στις περόνες των αξόνων και στην ίδια ευθεία μ' αυτές, με την κόψη στραμμένη προς τα εμπρός όπως και οι προηγούμενες, μόνο που ήταν πιο πλατιές και πιο μακριές και στις άκρες τους είχαν προσαρμοστεί δρεπάνια. Αφού εξόπλισε τον στρατό του με σπουδαία όπλα και τον πλαισίωσε με ικανούς αξιωματικούς, κίνησε από τη Βαβυλώνα με οχτακόσιες χιλιάδες πεζούς και σχεδόν διακόσιες χιλιάδες ιππείς. Προχωρούσε, με τον Τίγρη στα δεξιά και τον Ευφράτη στ' αριστερά, μέσα από εύφορες εκτάσεις που είχαν τη δυνατότητα να προσφέρουν άφθονη τροφή για τα ζώα και να διατρέφουν το πλήθος των στρατιωτών. Σκοπό είχε να δώσει τη μάχη στη Νίνο, επειδή τα γύρω της πεδινά αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για τη μεγάλη ευρυχωρία που παρείχαν στο μέγεθος των δυνάμεων που είχε συγκεντρώσει. Έστησε το στρατόπεδο του σ' ένα χωριό που ονομάζεται Αρβηλα κι εκεί καθημερινά εκπαίδευε τον στρατό του και με συνεχή γυμνάσια κι ασκήσεις εμπέδωνε την πειθαρχία. Διότι η μεγάλη του ανησυχία ήταν μήπως με τα πολλά και διαφορετικά έθνη που απάρτιζαν τον στρατό του δημιουργηθεί σύγχυση στη μάχη εξ αιτίας των διαφορετικών τους διαλέκτων.

54. Από τον άλλη, ο Δαρείος είχε στείλει και πριν πρεσβευτές στον Αλέξανδρο για κατάπαυση των εχθροπραξιών και συνθήκη ειρήνης, παραχωρώντας του τις εκτάσεις μέχρι τον ποταμό Άλυ, ενώ παράλληλα του υποσχόταν να του δώσει και είκοσι χιλιάδες ασημένια τάλαντα. Ο Αλέξανδρος όμως δεν είχε δεχτεί, κι ο Δαρείος του ξαναέστειλε τώρα άλλους πρέσβεις, επαινώντας τον που είχε φερθεί καλά στη μητέρα του και τους άλλους αιχμαλώτους και ζητώντας του να συμφιλιωθούν και να δεχτεί τις περιοχές μέχρι τον Ευφράτη, τριάντα χιλιάδες ασημένια τάλαντα και τη μια από τις δυο του κόρες για γυναίκα, έτσι θα γινόταν γαμπρός του και ως εκ τούτου γιος του και θα συμμετείχε στη διακυβέρνηση ολόκληρης της αυτοκρατορίας. Ο Αλέξανδρος συγκάλεσε σύσκεψη όλων των φίλων, τους ανακοίνωσε τις προτάσεις και τις επιλογές και απαίτησε απ' τον καθένα να πει τη γνώμη του απερίφραστα. Κανείς δεν τόλμησε να προτείνει οτιδήποτε, λόγω της τεράστιας σοβαρότητας του πράγματος, εκτός από τον Παρμενίωνα που είπε: "Άν ήμουν εγώ ο Αλέξανδρος, θα δεχόμουν την προσφορά και θα έκλεινα τη συνθήκη". Αλλά πήρε τον λόγο ο Αλέξανδρος και είπε: "Κι εγώ θα δεχόμουν αν ήμουν Παρμενίων". Στη συνέχεια, αφού είπε κι άλλα λόγια γεμάτα γενναιοφροσύνη και περηφάνια και απέρριψε τα επιχειρήματα των Περσών, προτίμησε τη δόξα από τις προσφερόμενες δωρεές κι αποκρίθηκε στους πρέσβεις πως ούτε ο κόσμος θα μπορούσε να διατηρήσει την τάξη και την αρμονία του, αν υπήρχαν δύο ήλιοι, ούτε η οικουμένη μπορεί να διατηρήσει την ειρήνη και την ηρεμία, όταν δυο βασιλιάδες έχουν την ηγεμονία. Γι αυτό, τους είπε ν' αναγγείλουν στον Δαρείο, αν θέλει τα πρωτεία, ν' αγωνιστεί μαζί του μέχρι να μείνει ένας απόλυτος μονάρχης· αν όμως περιφρονεί τη δόξα και προτιμάει τα οφέλη και τις απολαύσεις της πολυτέλειας, δεν έχει παρά να υπακούει στις εντολές του Αλεξάνδρου και να παραμείνει βασιλιάς των υπολοίπων αρχόντων, αντλώντας όμως την εξουσία του από τη γενναιοδωρία του Αλεξάνδρου. Μετά τη λήξη της σύσκεψης, πήρε τον στρατό του και βάδισε προς το στρατόπεδο των εχθρών. Αλλά ενώ γίνονταν αυτά, πέθανε η σύζυγος του Δαρείου και ο Αλέξανδρος την έθαψε με μεγαλοπρέπεια.

55. Ο Δαρείος έλαβε την απάντηση του Αλεξάνδρου κι έχασε κάθε ελπίδα για διπλωματική διευθέτηση. Συνέχισε, λοιπόν, να εκπαιδεύει καθημερινά τον στρατό του, με στόχο να τον κάνει υπάκουο κατά τις μάχες, κι έστειλε τον Μαζαίο από τους φίλους, με επίλεκτες στρατιωτικές μονάδες, να επιτηρεί τη διάβαση του ποταμού και να προκαταλάβει το πέρασμα. Παράλληλα, έστειλε άλλες μονάδες να πυρπολήσουν την ύπαιθρο χώρα από την οποία ήταν υποχρεωμένοι να περάσουν οι εχθροί. Σκόπευε να χρησιμοποιήσει το ρεύμα του ποταμού ως φυσικό εμπόδιο στην επέλαση των Μακεδόνων. Ωστόσο, βλέποντας ο Μαζαίος τον ποταμό να είναι αδιάβατος, λόγω του βάθους και της ορμητικής ροής του νερού, αδιαφόρησε για τη φρούρησή του κι ενώθηκε με τις δυνάμεις που πυρπολούσαν την ύπαιθρο. Αφού κατέστρεψε μεγάλες εκτάσεις, θεώρησε πως η περιοχή θα ήταν άβατη για τους αντιπάλους λόγω έλλειψης τροφίμων. Όταν έφτασε ο Αλέξανδρος να διαβεί τον ποταμό Τίγρη, έμαθε από κάποιους ντόπιους το πέρασμα και πέρασε τον στρατό απέναντι, αλλά με μεγάλους κόπους και κινδύνους. Διότι το βάθος του νερού στο πέρασμα ήταν πάνω από το στήθος και η ορμητική του ροή παράσερνε τους περισσότερους άντρες και τους εμπόδιζε να πατήσουν σταθερά, ενώ πολλούς του έπαιρνε το ρεύμα, όπως χτυπούσε πάνω στις ασπίδες, και τους έριχνε στους έσχατους κινδύνους. Ο Αλέξανδρος, για ν' αντιμετωπίσει τη σφοδρότητα του ρεύματος, διέταξε να κρατιούνται όλοι από το χέρι και κοντά κοντά ο ένας στον άλλο να σχηματίσουν ένα είδος φράγματος. Η διάβαση αποδείχτηκε ριψοκίνδυνη κι οι Μακεδόνες μόλις και μετά βίας κατάφεραν να σωθούν, κι έτσι εκείνη την ημέρα ο Αλέξανδρος τους άφησε να αναλάβουν δυνάμεις. Την επομένη, με συντεταγμένο το στράτευμα, βάδισε εναντίον των εχθρών κι όταν πλησίασε τους Πέρσες εγκατέστησε το στρατόπεδο του.

56. Αναλογιζόμενος το πλήθος των περσικών δυνάμεων και το μέγεθος των επικείμενων κινδύνων, αλλά και το γεγονός ότι είχε φτάσει η στιγμή της αποφασιστικής αναμέτρησης, ο Αλέξανδρος έμεινε όλη νύχτα ξάγρυπνος να διακατέχεται από την αγωνία για το μέλλον. Κατά την πρωινή βάρδια νύσταξε κι έπεσε σε τόσο βαθύ ύπνο ώστε, ενώ προχώρησε η μέρα, εκείνος δεν μπορούσε να ξυπνήσει. Στην αρχή, οι φίλοι είδαν το πράγμα με καλό μάτι, πιστεύοντας ότι ο βασιλιάς θα ήταν πιο ζωηρός στη μάχη, μετά από τόση ανάπαυση. Όσο όμως περνούσε η ώρα κι ο βασιλιάς δεν έλεγε να ξυπνήσει, ο Παρμενίων, που ήταν ο πρεσβύτερος από τους φίλους, έδωσε από μόνος του την εντολή στο στράτευμα να ετοιμάζεται για τη μάχη. Κι αφού ο Αλέξανδρος δεν ξυπνούσε από μόνος του, πήγαν οι φίλοι και με τα πολλά κατάφεραν να τον ξυπνήσουν. Όλοι τους εξέφρασαν την έκπληξή τους γι' αυτό που έγινε και ζητούσαν να μάθουν την αιτία. Ο Αλέξανδρος τους είπε πως το γεγονός ότι ο Δαρείος είχε συγκεντρώσει σε ένα μέρος τις δυνάμεις του τον είχε απαλλάξει από κάθε αγωνία, διότι σε μία μέρα θα κρίνονταν τα πάντα και θα έμπαινε τέρμα στους κόπους και τους κινδύνους ενός παρατεταμένου πολέμου. Ωστόσο, κάλεσε τους αξιωματικούς, κι αφού τους ενθάρρυνε με τα κατάλληλα λόγια έναντι των επερχόμενων κινδύνων, οδήγησε τον στρατό του συντεταγμένο για μάχη εναντίον των βαρβάρων, με τις ίλες του ιππικού εμπρός από τη φάλαγγα του πεζικού.

57. Στο δεξί, λοιπόν, κέρας τοποθέτησε τη βασιλική ίλη, τη διοίκηση της οποίας είχε ο Κλείτος ο επιλεγόμενος μέλας, μετά απ' αυτή τους υπόλοιπους φίλους, διοικητής των οποίων ήταν ο Φιλώτας ο γιος του Παρμενίωνος, και στη συνέχεια τις υπόλοιπες ίλες, επτά τον αριθμό, υπό τον ίδιο διοικητή. Πίσω απ' αυτούς, τοποθετήθηκε το τάγμα των αργυρασπίδων πεζών, που ξεχώριζε για τη λαμπρότητα των όπλων και την παλικαριά των αντρών· διοικητής τους ήταν ο γιος του Παρμενίωνος Νικάνωρ. Πλάι σ' αυτούς, τοποθέτησε το λεγόμενο Ελιμιωτικό τάγμα, με διοικητή τον Κοίνο, και στη συνέχεια το τάγμα των Ορεστών και των Λυγκηστών, με στρατηγό τον Περδίκκα. Στο επόμενο στρατηγός ήταν ο Μελέαγρος και στο μεθεπόμενο ο Πολυπέρχων που διοικούσε τους ονομαζόμενους Στυμφαίους. Ο Φίλιππος ο γιος του Βαλάκρου είχε τη διοίκηση του επόμενου τάγματος και ο Κρατερός ήταν επικεφαλής του μεθεπομένου. Τις γραμμές του προαναφερθέντος ιππικού συμπλήρωναν στη συνέχεια οι ιππείς από την Πελοπόννησο και την Αχαΐα, που συμμετείχαν στην εκστρατεία, οι Φθιώτες και οι Μαλιείς, καθώς και οι Λοκροί και οι Φωκείς, διοικητής των οποίων ήταν ο Ερίγυιος ο Μυτιληναίος. Στη συνέχεια, είχαν τοποθετηθεί οι Θεσσαλοί, με επικεφαλής τον Φίλιππο, που ξεπερνούσαν κατά πολύ τους άλλους σε ανδρεία και ιππική τέχνη. Μετά απ' αυτούς, ο Αλέξανδρος τοποθέτησε τους τοξότες από την Κρήτη και τους μισθοφόρους από την Αχαΐα. Εξ άλλου, και στις δυο πτέρυγες υιοθέτησε πλάγια παράταξη, ώστε να μη μπορούν οι αντίπαλοι με τον υπέρτερο αριθμό τους να κυκλώσουν την ολιγάριθμη δύναμη των Μακεδόνων. Για ν' αντιμετωπίσει την επίθεση των δρεπανηφόρων αρμάτων ο βασιλιάς πρόσταξε τους πεζούς της φάλαγγας, όποτε πλησιάζουν τα τέθριππα, να πυκνώνουν τις γραμμές τους και με τις σάρισες να χτυπούν τις ασπίδες, ώστε από τον θόρυβο να τρομάζουν τα άλογα και να γυρνάνε πίσω, ενώ σ' όσα καταφέρνουν να επελαύνουν να τους κάνουν χώρο, ώστε να περνάνε μέσα από τους Μακεδόνες χωρίς να τους κάνουν ζημιά. Ο ίδιος, επικεφαλής του δεξιού μέρους και παρατάσσοντάς το σε λοξή φάλαγγα, είχε αποφασίσει να παίξει τον καθοριστικό ρόλο για την τελική έκβαση της μάχης.

58. Ο Δαρείος ανέπτυξε τον στρατό του κατά εθνότητες, ο ίδιος έλαβε θέση απέναντι από τον Αλέξανδρο και βάδισε εναντίον των εχθρών. Καθώς οι δυο στρατιές πλησίαζαν η μια την άλλη, οι σαλπιγκτές αμφοτέρων των παρατάξεων σήμαναν επίθεση κι οι άντρες όρμησαν με δυνατές κραυγές στους αντιπάλους τους. Πρώτα επιτέθηκαν με καλπασμό τα δρεπανηφόρα άρματα που προκάλεσαν μεγάλη έκπληξη και φόβο στους Μακεδόνες, διότι ο Μαζαίος, ο διοικητής του ιππικού, επέλαυνε με πυκνό σχηματισμό των ιλών υποστηρίζοντας και ενισχύοντας την επίθεση των δρεπανηφόρων. Καθώς η φάλαγγα των Μακεδόνων πύκνωσε τις γραμμές της και σύμφωνα με τα παραγγέλματα του βασιλιά άρχισαν όλοι να χτυπούν τις ασπίδες με τις σάρισες, έγινε πολύς θόρυβος. Από τον θόρυβο τρόμαξαν τα άλογα και τα περισσότερα άρματα γύριζαν προς τα πίσω κι έστρεφαν την ακατάσχετη ορμή τους στους δικούς τους. Τα υπόλοιπα όμως έπεσαν πάνω στη φάλαγγα, αλλά οι Μακεδόνες παραμέριζαν αφήνοντας πολύ χώρο για να περνάνε ανάμεσα και να τους ρίχνουν με τ' ακόντια τους. Μερικά αχρηστεύτηκαν, όταν τ' άλογα σκοτώθηκαν από τα ακόντια, άλλα πέρασαν σώα μέχρι πίσω, ενώ μερικά στην ορμητική τους επέλαση χρησιμοποίησαν αποτελεσματικά τις λεπίδες τους και σκόρπιζαν τον θάνατο στους Μακεδόνες κατά πολλούς και ποικίλους τρόπους. Διότι τούτα τα όπλα που είχαν επινοηθεί για να σκορπίζουν τον όλεθρο ήταν τόσο κοφτερά και φέρονταν με τέτοια ορμή, ώστε από πολλούς κόβονταν οι βραχίονες μαζί με τις ασπίδες κι από αρκετούς άλλους αποκόπτονταν οι τράχηλοι και τα κεφάλια τους έπεφταν στο χώμα με τα μάτια ακόμα να βλέπουν και αναλλοίωτη την έκφραση του προσώπου, ενώ σε μερικούς σκίζονταν τα πλευρά με καίριες τομές και πέθαιναν αμέσως.

59. Κι αφού πλησίασαν οι κύριοι όγκοι των δυο δυνάμεων κι εξαντλήθηκαν τα βλήματα που ρίχνονταν με τόξα και σφενδόνες αλλά και τα εξακοντιζόμενα δόρατα, άρχισαν τη μάχη εκ του συστάδην. Πρώτοι άρχισαν τη μάχη οι ιππείς, με τους Μακεδόνες να αγωνίζονται στο δεξί κέρας και τον Δαρείο στο αριστερό, επικεφαλής του ιππικού των συγγενών του, μια ίλη που την αποτελούσαν χίλιοι άντρες επίλεκτοι για την ανδρεία και την πίστη τους. Ετούτοι, έχοντας μάρτυρα της μαχητικότητάς τους τον ίδιο τον βασιλιά, αντιμετώπιζαν ψύχραιμα το πλήθος των βελών που έπεφτε πάνω τους. Μαζί τους μάχονταν και οι πολυπληθείς, εξαιρετικής ανδρείας μηλοφόροι, καθώς επίσης και οι θαυμαστοί για τη σωματική αλκή και το υψηλό τους φρόνημα Μάρδοι και Κοσσαίοι. Πλάι τους μάχονταν η ανακτορική φρουρά και οι γενναιότερες μονάδες των Ινδών. Όλοι αυτοί, λοιπόν, εφόρμησαν με δυνατές κραυγές στους αντιπάλους και με τη μαχητικότητα και το πλήθος τους καταπονούσαν τους Μακεδόνες. Ο Μαζαίος, που κατείχε το δεξί κέρας με τους αρίστους ιππείς, με την πρώτη έφοδο σκότωσε ουκ ολίγους από τους αντιπάλους, ενώ έστειλε δυο χιλιάδες Καδουσίους και χίλιους Σκύθες επίλεκτους ιππείς να περάσουν πλάι από το κέρας των εχθρών και να ιππεύσουν μέχρι το στρατόπεδο για να κυριεύσουν τις αποσκευές τους. Εκείνοι εκτέλεσαν πάραυτα την εντολή. Όταν εισέβαλαν στο στρατόπεδο των Μακεδόνων μερικοί αιχμάλωτοι άρπαξαν όπλα και βοηθούσαν τους Σκύθες στη διαρπαγή των αποσκευών. Με το απρόσμενο γεγονός, φασαρία και αναταραχή επικράτησε στο στρατόπεδο. Όλες οι αιχμάλωτες έτρεχαν προς τους βαρβάρους, μόνο η μητέρα του Δαρείου, η Σισύγγαμβρις, δεν έδωσε σημασία στις υπόλοιπες που την καλούσαν κι έμενε ατάραχη στη θέση της, διότι ούτε εμπιστεύτηκε την απότομη αλλαγή της τύχης ούτε θέλησε να παραβεί την ευγνωμοσύνη που όφειλε στον Αλέξανδρο. Τέλος, οι Σκύθες, αφού άρπαξαν το μεγαλύτερο μέρος των αποσκευών, αναχώρησαν έφιπποι για τον Μαζαίο και του ανήγγειλαν την επιτυχία τους. Στο μεταξύ, μερικές μονάδες ιππικού από την πτέρυγα του Δαρείου κατατρόπωσαν με την αριθμητική τους υπεροχή τους απέναντι τους Μακεδόνες και τους έτρεψαν σε φυγή.

60. Μετά απ' αυτή τη δεύτερη επιτυχία των Περσών, ο Αλέξανδρος αποφασισμένος να επανορθώσει την ήττα των δικών του με τη δική του παρέμβαση, όρμησε με τη βασιλική ίλη και με τους καλύτερους ιππείς από τους άλλους εναντίον του Δαρείου. Ο βασιλιάς των Περσών, που δέχτηκε την έφοδο των εχθρών, αγωνιζόταν πάνω σε άρμα και ακόντιζε τους επιτιθέμενους, ενώ στο πλευρό του μάχονταν και πολλοί Πέρσες. Καθώς οι δυο βασιλιάδες όρμησαν ο ένας στον άλλο, ο Αλέξανδρος πέταξε το ακόντιο του στον Δαρείο, αλλά δεν τον πέτυχε. Αντί γι' αυτόν χτύπησε κατά τύχη τον ηνίοχο πλάι στον βασιλιά και τον έριξε κάτω. Οι Πέρσες γύρω απ' τον Δαρείο αναβόησαν και οι πιο πέρα νόμισαν πως έπεσε ο βασιλιάς. Εκείνοι, λοιπόν, τράπηκαν σε φυγή, το ίδιο έκαναν κι οι πλαϊνοί τους, μέχρι που σιγά σιγά διαλυόταν ολόκληρη η πτέρυγα του Δαρείου. Γι΄ αυτό και καθώς ετούτη η πτέρυγα απογυμνωνόταν, οι άντρες που μάχονταν στην άλλη τράπηκαν σε φυγή. Έτσι όπως έτρεχαν οι ιππείς να φύγουν, σηκωνόταν σύννεφο η σκόνη και, καθώς οι άντρες του Αλεξάνδρου τους ακολουθούσαν κατά πόδας, δεν ήταν δυνατόν να δουν, από το πλήθος των ανθρώπων και τη σκόνη, προς τα πού έφευγε ο Δαρείος, ενώ οι οιμωγές των ανδρών που έπεφταν, ο χτύπος των αλόγων κι ο ήχος απ' τις καμτσικιές γέμιζαν τον αέρα. Κι ενώ γίνονταν αυτά, ο Μαζαίος, επικεφαλής της δεξιάς πτέρυγας και με τους περισσότερους και καλύτερους ιππείς, πίεζε όλο και πιο ασφυκτικά τους απέναντί του. Ο Παρμενίων, με τους Θεσσαλούς ιππείς και τις άλλες μονάδες που μάχονταν στο πλευρό του, αντιμετώπιζε σθεναρά τους εχθρούς. Στην αρχή, μαχόμενος γενναία υπερείχε χάρη στις ικανότητες των θεσσαλών, αλλά η πίεση του πλήθους και το βάρος του σχηματισμού των μονάδων του Μαζαίου καταπονούσε το ιππικό των Μακεδόνων. Οι άντρες σκοτώνονταν αθρόα κι η πίεση των βαρβάρων ήταν αβάσταχτη. Ο Παρμενίων έστειλε μερικούς από τους ιππείς του στον Αλέξανδρο να του πουν να σπεύσει τάχιστα να βοηθήσει. Εκείνοι έτρεξαν αμέσως να εκτελέσουν την παραγγελία, αλλά έμαθαν ότι ο Αλέξανδρος καταδίωκε τον Δαρείο κι είχε απομακρυνθεί πολύ από τις γραμμές, και έτσι επέστρεψαν άπρακτοι. Ο Παρμενίων χειριζόμενος με μεγάλη εμπειρία τις ίλες των θεσσαλών, κι αφού σκότωσε πολλούς, κατάφερε με μεγάλο κόπο να τρέψει σε φυγή τους βαρβάρους που τρόμαξαν κυρίως με τη φυγή του Δαρείου.

61. Ο Δαρείος, που είχε μεγάλη στρατηγική ικανότητα, επωφελούμενος από τα σύννεφα της σκόνης δεν υποχώρησε προς την ίδια κατεύθυνση με τους υπόλοιπους, αλλά στράφηκε προς την αντίθετη και, καλύπτοντας την υποχώρηση του πίσω απ' τη σκόνη που σηκωνόταν, διέφυγε σώος ο ίδιος κι έσωσε κι όλους τους άντρες που ήταν μαζί του καταφεύγοντας στα χωριά που βρίσκονταν στα μετόπισθεν των Μακεδόνων. Τέλος, καθώς όλοι οι βάρβαροι τράπηκαν σε φυγή κι οι Μακεδόνες σκότωναν ασταμάτητα όσους προλάβαιναν τελευταίους, μέσα σε λίγη ώρα όλος ο τόπος γύρω απ' το πεδίο της μάχης στρώθηκε με νεκρούς. Γι' αυτό και σ' εκείνη τη μάχη, από τους βαρβάρους σκοτώθηκαν συνολικά πάνω από ενενήντα χιλιάδες ιππείς και πεζοί. Από τους Μακεδόνες σκοτώθηκαν περί τους πεντακόσιους, αλλά τραυματίστηκαν πάμπολλοι, μεταξύ των οποίων και ένας από τους επιφανέστερους αξιωματικούς, ο Ηφαιστίων, που πληγώθηκε στον βραχίονα χτυπημένος από δόρυ κι ήταν επικεφαλής της σωματοφυλακής. Από τους στρατηγούς τραυματίστηκαν ο Περδίκκας και ο Κοίνος, καθώς και ο Μενίδας και μερικοί ακόμη αξιωματικοί. Αυτή ήταν η έκβαση της μάχης που έγινε στα Άρβηλα.

Η μετάφραση είναι αντιγραμμένη από τη σειρά «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» των εκδόσεων Οδυσσέας Χατζόπουλος.