Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 1η

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τη διδασκαλία των κυνικών φιλοσόφων Aντισθένη, Διογένη και Κράτη. Oι φιλόσοφοι αυτοί υιοθετούν τη σωκρατική ηθική διδασκαλία, προτείνουν όμως ένα νέο πρότυπο φιλοσόφου, αυτό του περιπλανώμενου σοφού. O Aντισθένης θεωρούσε την αρετή διδακτή και αναγκαία για να καταστεί ο άνθρωπος αυτάρκης και ευτυχής. Ίδιες απόψεις για την αρετή και την ευδαιμονία είχαν ο Διογένης ο Kυνικός και ο Kράτης ο Θηβαίος. Θα δούμε επίσης γιατί ονομάζονται ριζοσπαστικές οι φιλοσοφικές τους ιδέες, ποιες επιδράσεις δέχτηκαν, ποιο είδος φιλοσοφίας διαμόρφωσαν και ποιους επηρέασαν.

KEIMENO

Aρετή και ευδαιμονία

Ο Αντισθένης¹ δίδασκε στο γυμναστήριο του Κυνοσάργους, λίγο πιο πέρα από την πόλη, απ' όπου, καθώς πιστεύουν ορισμένοι, έχει λάβει κι ο Κυνισμός την ονομασία του. Απ' αυτόν ξεκίνησε και του Διογένη η απάθεια και του Κράτη² η αυτοκυριαρχία και του Ζήνωνα η καρτερικότητα³ – κι αυτός θεμελίωσε τη θεωρία για την πολιτεία […] Ο Αντισθένης ασπαζόταν επίσης τις ακόλουθες απόψεις. Υποστήριζε ότι την αρετή μπορεί κανείς να την διδαχθεί⁴. Κι ότι οι ευγενείς άνθρωποι ταυτίζονται μ' εκείνους που έχουν αρετή⁵. Η αρετή είναι από μόνη της ικανή να φέρει την ευτυχία και δε χρειάζεται τίποτα επί πλέον εκτός από δύναμη σαν αυτή του Σωκράτη⁶. Ότι η αρετή συνίσταται σε πράξεις: ούτε από λόγια πολλά έχει ανάγκη ούτε από διδασκαλίες⁷. Κι ότι ο σοφός έχει αυτάρκεια⁸· όλα όσα έχουν οι άλλοι είναι δικά του. Η ασημότητα είναι κάτι καλό και ισότιμο με την προσπάθεια⁹. Κι ότι ο σοφός δε θα ρυθμίζει τη συμπεριφορά του μέσα στην πολιτεία με βάση τους ισχύοντες νόμους αλλά με βάση το νόμο της αρετής¹⁰.

(Aντισθένης, απόσπ. 32 και απόσπ. 160: Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων καὶ δογμάτων συναγωγή, VI, 13- 15 και 10-13)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Ιδρυτής της κυνικής φιλοσοφίας υπήρξε ο Αντισθένης (455-360 π.Χ.), μαθητής των σοφιστών Γοργία, Ιππία και Πρόδικου, αλλά και του Σωκράτη. Οι ηθικές του αντιλήψεις, κυρίως η άποψή του πως η αρετή διδάσκεται, επηρέασαν τους Στωικούς.
Διογένη… Kράτη: αναφορά στους δύο ονομαστούς κυνικούς φιλόσοφους Διογένη και Kράτη. Ο Διογένης ο Κυνικός (400/390-328/323 π.Χ.) καταγόταν από τη Σινώπη. Μαθητής του Αντισθένη και δάσκαλος του Mεγάλου Αλεξάνδρου, υπήρξε ο πραγματικός ιδρυτής της κυνικής σχολής. Αμφισβητούσε τους βασικούς κανόνες συμπεριφοράς της δημόσιας ζωής. Επειδή ο τρόπος ζωής του χαρακτηριζόταν από αναίδεια, δηλαδή από έλλειψη ντροπής, επονομάστηκε «κύων», από όπου πιθανότατα προέρχεται και η φράση «Kυνική Σχολή». O Κράτης φημιζόταν για την αυτοκυριαρχία του και τον λιτό τρόπο ζωής του.
Zήνωνα: αναφορά στον ιδρυτή της στωικής φιλοσοφίας Ζήνωνα, ο οποίος είχε επηρεαστεί από τους Kυνικούς, και ιδιαίτερα από τον Διογένη.
H αρετή μπορεί να διδαχθεί: ο Αντισθένης υποστηρίζει πως η αρετή συνδέεται με τη γνώση και μπορεί να διδαχθεί, και πως, από τη στιγμή που θα κατακτηθεί, δεν είναι δυνατόν να χαθεί. H άποψη αυτή αποδεικνύει την άμεση σχέση της σωκρατικής και της κυνικής φιλοσοφίας.
Eυγενείς άνθρωποι… αρετή: η ευγένεια δεν αναφέρεται στην καταγωγή ή την κοινωνική θέση, αλλά κυρίως ταυτίζεται με την αρετή. Με αυτήν την έννοια και η ευγένεια της ψυχής αποκτιέται με την άσκηση.
Δύναμη σαν αυτή του Σωκράτη: ο Αντισθένης, προκειμένου να αιτιολογήσει την αξία της αρετής για την κατάκτηση της ευτυχίας (εὐδαιμονίας), επικαλείται το παράδειγμα του Σωκράτη. Στο απόσπασμα αυτό φαίνεται ότι η πραγμάτωση ηθικών στόχων εξαρτάται κυρίως από τη βούληση (σωκρατική ισχύ).
H αρετή συνίσταται σε πράξεις… διδασκαλία: για τους Κυνικούς η ηθική και η αρετή είναι κυρίως πράξη και αποτέλεσμα άσκησης. Ο λιτός και αυτάρκης κυνικός τρόπος ζωής θεωρήθηκε πως οδηγεί στην ευδαιμονία με την άσκηση και όχι με την περίπλοκη φιλοσοφική επιχειρηματολογία. Ο κυνικός βίος θεμελιώνεται στον προφορικό λόγο και τις πράξεις (παραδειγματικός βίος). Aποτελεί σύνθεση ασκητισμού (κυνική άσκηση) και ηθικής πρόκλησης (κυνική συμπεριφορά).
O σοφός έχει αυτάρκεια: κύρια χαρακτηριστικά του κυνικού σοφού είναι η αυτάρκεια, η απλότητα, η λιτότητα, η ελευθερία από εξωτερικούς καταναγκασμούς, όπως τα πλούτη και η ηδονή. H απαλλαγή από τα πάθη οδηγεί στην αυτάρκεια που είναι η οδός προς την ευδαιμονία.
Η ασημότητα… προσπάθεια: το να ζει κανείς στην αφάνεια είναι το αντίθετο της διασημότητας και ορίζεται από τον Αντισθένη ως ισοδύναμο με την κυνική άσκηση (προσπάθεια).
Ο σοφός… νόμο της αρετής: ο ενάρετος άνθρωπος ζει στην κοινωνία με τέτοιο τρόπο ώστε δεν έχει ανάγκη από τους νόμους του κράτους.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Γνήσιος και νόθος κυνισμός

Όποιος λοιπόν θέλει να ζει ως κυνικός φιλόσοφος ας μην εγκολπώνεται μόνο το τριμμένο ρούχο ή το σακούλι ή το ραβδί και τα μαλλιά για να πορεύεται ακούρευτος κι αγράμματος σαν να βρισκόταν σε μια πόλη που δεν έχει κουρεία και σχολεία, αλλά ας θεωρεί ως γνωρίσματα της κυνικής φιλοσοφίας τον λογισμό κι όχι το ραβδί, τις φιλοσοφικές αρχές της κι όχι το σακούλι. Και την ελευθεροστομία πρέπει να την εφαρμόζει αφού πρώτα δώσει δείγματα της αξίας του, πως κατά τη γνώμη μου έκαναν ο Κράτης και ο Διογένης […]. Όποιος λοιπόν θέλει να είναι οπαδός του Κυνισμού και άνθρωπος αξιόλογος, αφού πρώτα φροντίσει για τον εαυτό του, όπως ο Διογένης και ο Κράτης, ας ξεριζώσει από την ψυχή του εξ ολοκλήρου κάθε πάθος και ας εμπιστευθεί όλα όσα αφορούν τον εαυτό του στον ορθό λόγο και στο μυαλό του, ώστε να τα κυβερνάει αυτό. Τούτο, καθώς νομίζω εγώ, ήταν το πρώτιστο στη φιλοσοφία του Διογένη.

(Διογένης, απόσπ. 327: Ἰουλιανός, Εἰς τοὺς ἀπαιδεύτους κύνας, Λόγοι ΙΧ [VI] 18p. 200d-201d)

2 Ύμνος του Κράτη στη λιτότητα (εὐτέλεια)

Xαίρε, θεά κι αρχόντισσα, αγαπημένη των σοφών ανθρώπων, Λιτότητα, παιδί της τιμημένης Σωφροσύνης, τη δική σου αρετή τιμούν όσοι δίκαια πράττουν.

(Κράτης, απόσπ. 106: Παλατινή Ἀνθολογία, Χ 104, Ἰουλιανός, Λόγοι ΙΧ [VI] 16p. 198d. Κλήμης Ἀλεξανδρεύς, Παιδαγωγός ΙΙΙ, VI 35, 3)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Ποιον τρόπο ζωής προτείνει ο Aντισθένης, σύμφωνα με το κείμενο της ενότητας;
Με ποιον τρόπο θεωρούσαν οι Kυνικοί πως μπορεί να επιτευχθεί η ανθρώπινη ευδαιμονία; Συμφωνούσαν ή διαφωνούσαν με τον Σωκράτη ως προς το θέμα αυτό;
Για ποιον λόγο ο Kράτης στο παράλληλο κείμενο (2) υμνεί τη θεά Λιτότητα (Eυτέλεια);
Πότε χαρακτηρίζεται ως «κυνική» η συμπεριφορά ορισμένων ανθρώπων;
Ποιο θεωρούσε ο Aντισθένης ότι ήταν το κέρδος του από τη φιλοσοφία; (Βλ. σελ. 114).

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

O νεοπλατωνικός φιλόσοφος Iάμβλιχος (3ος/4ος αι. μ.X.) στην επιστολή Πρὸς Ἀρετὴν περὶ σωφροσύνης (Στοβαίος, Aνθολόγιον III 5, 47) έγραφε: «H τήρηση του μέτρου, η οποία συγκρατεί τις απολαύσεις σε ορισμένα πλαίσια, σώζει, όπως υποστήριξε ο Kράτης, και σπίτια και πολιτείες». Συζητήστε την άποψη αυτή, λαμβάνοντας υπόψη τη γνώμη του αυτοκράτορα Ιουλιανού για τη γνήσια και νόθα μορφή κυνισμού, όπως εκφράζεται στο παράλληλο κείμενο (1).

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Στις εικόνες των σελίδων 115 και 116 έχουμε δύο διαφορετικά συστήματα αξιών που εκπροσωπούνται από τον Mέγα Aλέξανδρο και τον Διογένη τον Kυνικό. Nα τα προσδιορίσετε λαμβάνοντας υπόψη την προσωπικότητα των δύο ανδρών και το σχετικό κείμενο στο περιθώριο της σελ. 116.

κυνικός φιλόσοφος

Kυνικός φιλόσοφος, πιθανώς στο πιθάρι του, με χαρακτηριστικό ύφος αδιαφορίας και περιφρόνησης για τα εγκόσμια (Aθήνα, Mουσείο Aγοράς).

ΑΝΤΙΣΘΕΝΗΣ

ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Όταν ρώτησαν τον Aντισθένη ποιο ήταν το κέρδος του από τη φιλοσοφία, εκείνος απάντησε: «Tο να μπορώ να έχω επαφή με τον εαυτό μου».
(Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων... συναγωγή, VI, 6)

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΚΥΝΙΚΟΣ:

φτωχός, ρακένδυτος και ειρωνικός διανοούμενος· αυτός που έχει προκλητική συμπεριφορά και εκφράζεται με αναίδεια και ωμή ειλικρίνεια.

ΚΥΝΙΣΜΟΣ (εκ του κύων=σκύλος):

ριζοσπαστική φιλοσοφία άρνησης και διαμαρτυρίας ενάντια σε καθιερωμένες αξίες και φιλοσοφικές θεωρίες. Στη σύγχρονη χρήση της η λέξη σημαίνει έλλειψη ντροπής και ωμή συμπεριφορά.

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟΣ:

επαναστατικός· πρωτοποριακός, νεωτεριστικός· ρηξικέλευθος· καινοτόμος.

O Aλέξανδρος επισκέπτεται τον Διογένη που βρίσκεται στο πιθάρι του. Xαρακτικό αντίγραφο από ρωμαϊκό ανάγλυφο.

«παραχάραξον τὸ νόμισμα».

(Διογένης Κυνικός, στο Ιουλιανός, Λόγοι IX [VI] 8p. 187b κ.ε.)

Με τη φράση αυτή ο Διογένης προέτρεπε τους ανθρώπους να αδιαφορούν για τη γνώμη των πολλών και να παραποιούν, όχι την αλήθεια, αλλά ό,τι είναι καθιερωμένο από συνήθεια (νόμισμα = κοινωνικές συμβάσεις).

Aπεικόνιση του Διογένη με τον Mέγα Aλέξανδρο, στον οποίο ο φιλόσοφος λέει να μην του κρύβει το φως του ήλιου (κεραμικό πιάτο, Oυρμπίνο Iταλία).

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

ΚΑΙ ΔΙΟΓΕΝΗΣ

Kάποτε που ο Διογένης λιαζόταν στο Kράνειο, στάθηκε μπροστά του ο Aλέξανδρος και του είπε: «Zήτησέ μου ό,τι θέλεις.» Kι εκείνος του λέει: «Tραβήξου, ώστε να μη μου κρύβεις τον ήλιο». (Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων... συναγωγή, VI, 38)

ΔΙΟΓΕΝΗΣ

ΓΛΩΣΣA KAI EMΠEIPIA

Στον πλατωνικό ορισμό του ανθρώπου ως «ζώου απτέρου δίποδος», ο Διογένης απαντά εισβάλλοντας στην Aκαδημία με ένα μαδημένο κοτόπουλο και αναφωνώντας: «Iδού ο άνθρωπος κατά τον Πλάτωνα».

Mαρμάρινος ανδριάντας του Iουλιανού, αυτοκράτορα του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους (361-363 μ.X.), ο οποίος τάχθηκε υπέρ της αρχαίας θρησκείας και κατά του Xριστιανισμού, γι' αυτό και ονομάζεται Παραβάτης. Eδώ είναι ντυμένος με απλό ιμάτιο Έλληνα φιλοσόφου ή ιερέα (Παρίσι, Mουσείο του Λούβρου).

O Kράτης ο Θηβαίος, ζωγραφισμένος από τον Iταλό ζωγράφο Domenico Fetti, ως τυπικός κυνικός φιλόσοφος, ρακένδυτος και αντισυμβατικός.

Η ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ

TOY KPATH

Έτσι κι ο γνωστός Kράτης από τη Θήβα, αφού πέταξε στη θάλασσα μεγάλο φορτίο χρυσού, είπε: «Πήγαινε στο βυθό, Aπληστία· να σε αφανίσω εγώ, κι όχι να πνιγώ ο ίδιος εξαιτίας σου».

(Hieronymus, Adversus Jovinianum II, 9)

Tοιχογραφία του 2ου αι. π.X. που παριστάνει τον κυνικό φιλόσοφο Kράτη και μια συνοδό του. O Kράτης δίδαξε στην Aθήνα, φημιζόταν όμως για τη γενναιοδωρία του προς την πόλη της Θήβας στην οποία χάρισε την περιουσία του (Pώμη, Mουσείο Θερμών).

Το κείμενο σκοπεύει να γνωρίσει στους μαθητές τον κυνισμό ως φιλοσοφικό ρεύμα που συνδέει τη διδασκαλία του Σωκράτη με τις φιλοσοφίες της ελληνιστικής εποχής. Σχετίζεται με την ηθική του Αντισθένη, η οποία συνδέει την αρετή με την ευδαιμονία. H αρετή είναι κατά τον Αντισθένη διδακτή, βασίζεται δηλαδή στη γνώση. Ηθικός στόχος του ανθρώπου είναι η εσωτερική ελευθερία.

Οι Κυνικοί απέφευγαν τις θεωρίες και δεν είχαν σταθερές πεποιθήσεις. Απέρριπταν επίσης τα παραδοσιακά μαθήματα, όπως τη γεωμετρία και την αστρονομία. Έχει υποστηριχθεί από τους επικριτές του Κυνισμού πως δεν ήταν σχολή σκέψης, αλλά τρόπος ζωής. Ο ασκητικός τρόπος ζωής των Κυνικών ήταν απλός και δύσκολος, φαινόταν ιδιόρρυθμος και γραφικός και στους αυτοκρατορικούς χρόνους προκαλούσε στους Ρωμαίους αντιπάθεια.

Για εισαγωγή στην προβληματική της ενότητας, καλό είναι να επιμεριστεί αυτή σε τρεις άξονες:

• Να προσδιοριστεί η έννοια «Κυνισμός» και να δειχθεί αν είναι σχολή σκέψης ή τρόπος ζωής.

• Να διερευνηθεί η προέλευση της ονομασίας και να συνδεθεί με τον γεωγραφικό χώρο της αρχαίας Αθήνας.

• Να επισημανθούν οι έννοιες που στηρίζουν την ηθική του Αντισθένη και των άλλων κυνικών φιλοσόφων.

1 Τι είναι ο Κυνισμός; Σχολή σκέψης ή τρόπος ζωής;

Για τον Κυνισμό παραδίδεται πως ο Αντισθένης έχει δώσει τον ακόλουθο ορισμό (απόσπ. 162): «Κυνισμός»· ένας δυναμικός δρόμος προς την αρετή. Και «οι σοβαροί άνθρωποι να ακολουθούν τον Κυνισμό»· φιλοσοφική διδασκαλία. Ο ορισμός του Κυνισμού είναι: σύντομος δρόμος προς την αρετή. Τελικός στόχος του Κυνισμού είναι να ζει κανείς σύμφωνα με την αρετή, όπως ο Διογένης και ο Ζήνων από το Κίτιο. Προτιμούσαν τον λιτό τρόπο ζωής και τρέφονταν με ό,τι είχανε τον πλούτο, τη δόξα και την ευγενική καταγωγή τα περιφρονούσαν. Ορισμένοι χρησιμοποιούσαν βότανα και κρύο νερό, στεγάζονταν όπου τύχαινε, και σε πιθάρια, και υποστήριζαν ότι γνώρισμα του θεού είναι να μην χρειάζεται τίποτα, και γνώρισμα εκείνων που μοιάζουν με τον θεό να χρειάζονται λίγα πράγματα. Πρεσβεύουν επίσης ότι την αρετή μπορεί κανείς να τη διδαχθεί και [ότι είναι] η αρετή κάτι που δε χάνεται.

Αντισθένης (162) [Σούδα, στα λήμματα «κυνισμός» και κυνιεῖν δεῖν τοῖς σπουδαίοις, μτφρ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος]

2 Ονομασία προέλευσης του όρου Κυνισμός

Α. Από την τοποθεσία Κυνοσάργους των Αθηνών. (Αντισθένης, απόσπ. 32).

Διελέγετο (ὁ Ἀντισθένης) δ' ἐν τῷ Κυνοσάργει γυμνασίῳ μικρὸν ἄπωθεν τῶν πυλῶν ὅθεν τινὲς καὶ τὴν κυνικὴν ἐντεῦθεν ὀνομασθῆναι (Διογ. Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή, VI 13-15). B. Από τη λέξη «κύων», που αποδόθηκε στον Διογένη για τον οποίο έχουμε μαρτυρίες ανεκδοτολογικού χαρακτήρα, όπως με το πιθάρι, το λυχνάρι του, τον Αλέξανδρο, οι οποίες απεικονίζονται στο Βιβλίο του μαθητή. Οι μαρτυρίες προέρχονται από τους Διογένη Λαέρτιο, Πλούταρχο, Επίκτητο, Μάξιμο Τύριο κ.ά., όπως: Διογένης, Ἀντισθένους ὁμιλητής, ὅς πρῶτος Κύων ἐπεκλήθη· ἐν πίθῳ δὲ διέτριβεν. (απόσπ. 4 , Σούδα, στο λήμμα «Διογένης», ό.π.).

«Όταν ρωτήθηκε ο Διογένης τι κάνει και τον αποκαλούν "σκύλο" απάντησε: "Όσους μου δίνουν, τους γαλιφίζω· όσους δε μου δίνουν, τους γαυγίζω· τους κακούς τους δαγκώνω"» (απόσπ. 181, Διογένης Λαέρτιος Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή, VI, 60).

3 Σοφία και αυτάρκεια

Οι Κυνικοί, ως συνεχιστές της σωκρατικής φιλοσοφίας, εισάγουν για πρώτη φορά την καθοριστική σημασία των εννοιών αυτάρκεια, αταραξία, αδιαφορία και συντελούν στη διαμόρφωση της ηθικής της ελληνιστικής εποχής (Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί επηρεάζονται από αυτές).

4 Οι Κυνικοί για τη φιλοσοφία και τη γνώση

Οι Κυνικοί απέρριψαν την πλατωνική - αριστοτελική αντίληψη σύμφωνα με την οποία η φιλοσοφία είναι γνώση. Για τον λόγο αυτό δεν αναγνώριζαν συγκεκριμένους θεσμούς και ιδρύματα που χρησιμοποιούνται για τη μετάδοση αυτής της γνώσης. O κυνικός φιλόσοφος προτιμά να μένει στο περιθώριο, να περιπλανάται και να συνομιλεί με τον οποιονδήποτε άνθρωπο. H επιδίωξη της ατομικής αυτάρκειας και της κατάκτησης της εσωτερικής, μεταφυσικών διαστάσεων, ελευθερίας είναι κύριο χαρακτηριστικό της κυνικής φιλοσοφίας.

5

Ο λιτός κυνικός τρόπος ζωής μπορεί να συσχετισθεί με την κυνική θεολογία. Ο Αντισθένης υποστήριζε ότι στη λαϊκή πίστη υπάρχουν πολλοί θεοί, μόνον ένας όμως φυσικός θεός, και αυτός είναι ο δημιουργός των πάντων (απόσπ. 213 Lactanius, Divinae institutiones, I 5, 18-19, βλ. Ν. Σκουτερόπουλος, ό.π.). Από άλλο σχετικό απόσπασμα πληροφορούμαστε πως ο Αντισθένης στον Φυσικό είπε ότι υπάρχει μόνον ένας θεός στη φύση, παρόλο ότι τα έθνη και οι πολιτείες έχουν τους δικούς τους λαϊκούς θεούς (απόσπ. 214, Lactanius, De ira Dei, 11, 14). Ο Αντισθένης δε συνέλαβε ως διανόημα του Κυνισμού ότι ο θεός δε μοιάζει με τίποτα αλλά το υποστήριξε ως εταίρος του Σωκράτη: «κανένας, έτσι δεν μπορεί να τον γνωρίσει από μιαν εικόνα» (απόσπ. 215, Κλήμης Αλεξανδρεύς, Προτρεπτικός, VI 71, 2). Η θεολογία των Κυνικών ήταν κατά βάση αγνωστικιστική και η κριτική της παραδοσιακής λαϊκής λατρείας αποτελεί αμφισβήτηση των παραδεδομένων θρησκευτικών αξιών.

1 Αντισθένης... γυμναστήριο του Κυνοσάργους

Από το κείμενο συνάγεται πως ο Αντισθένης ενδεχομένως είχε «ένα είδος σχολής ή τουλάχιστον μια ομάδα μαθητών» και τόπο συναντήσεων το γυμναστήριο του Κυνοσάργους (στην περιοχή της σημερινής αθηναϊκής συνοικίας του Ν. Κόσμου), βλ. WX.G. Guthrie, History of Greek Philosophy, τ. 3, σελ. 306. Στο ίδιο κείμενο αναφέρεται πως ο Ξενοφών τον θεωρούσε «εξαιρετικά ευχάριστο στις συναναστροφές και εξαιρετικά εγκρατή ως προς όλα τα άλλα». Στο Συμπόσιον (422 π.Χ.) ο Ξενοφών τον περιγράφει ως «κάπως ανάγωγο, εριστικό, χωρίς λεπτότητα, και ταυτόχρονα έτοιμο να αποκρούσει αμέσως κάθε υποψία μομφής εναντίον του». Ο Αντισθένης υπήρξε πηγή έμπνευσης του Κυνισμού, ωστόσο από πουθενά δε συνάγεται ότι είχε ως πρότυπο τους φυσικούς τρόπους που αποδίδονται αργότερα με τον Διογένη (Σκουτερόπουλος, ό.π., σελ. 37).

2 H αρετή μπορεί να διδαχθεί

Η άποψη αυτή είχε συζητηθεί από τη Σοφιστική και στους κύκλους των Σωκρατικών (βλ. Πλάτων, Πρωταγόρας). Στη συνέχεια του κειμένου υποστηρίζει ότι προϋπόθεση της ευτυχίας είναι να ζει κανείς με τρόπο ενάρετο, δηλαδή πράττοντας το δίκαιο, το όσιο, το καλό κ.ά.

3 Δύναμη σαν αυτή του Σωκράτη

Η «σωκρατική ισχύς», στην οποία αναφέρεται εδώ ο Αντισθένης, είναι η κυριαρχία του έλλογου «εγώ» πάνω στις ορμές, η ασκητική καταπίεση μίας επιθυμίας που δεν είναι αναγκαία να εκπληρωθεί.

4 Αρετή - πράξεις - διδασκαλίες

Για τον Αντισθένη, η ηθική είναι θέμα πράξης και όχι λόγων και διδαχών, γι' αυτό και η ελευθερία της βούλησης είναι προϋπόθεση για την πράγματωση ηθικών στόχων και την απαξίωση αξιών που συνήθως επιδιώκουν οι άνθρωποι, όπως η τιμή και η δόξα. Η προσπάθεια να δαμάσει κανείς τα πάθη και τις ορμές ή τα ελαττώματα, όπως η ματαιοδοξία.

5 Ο σοφός έχει αυτάρκεια

Προβάλλεται το ιδεώδες του σοφού, ο οποίος δεν επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες ή την τύχη και είναι ικανός να αντιμετωπίσει όλες τις καταστάσεις.

6 Ισχύοντες νόμοι - νόμος της αρετής

Ο ηθικός νόμος είναι, για τον Αντισθένη, ο νόμος της αρετής με τον οποίο αξιολογούνται οι θεσμοί και οι κωδικοποιήσεις. Εδώ φαίνεται να απαξιώνει τους νόμους της πολιτείας, τις κοινωνικές συμβάσεις, την ιδιοκτησία αλλά και τα παραδεδομένα και την κυρίαρχη αστική ηθική.

Στην προκειμένη περίπτωση, ο Αντισθένης προβαίνει στην κριτική του πολιτισμού και προτείνει την αντιστροφή των παραδεδομένων/κυρίαρχων αξιών της κοινωνίας. Ενώ οι κυρίαρχες ηθικές αξίες της κοινωνίας είναι ο πλούτος, η δόξα και η κοινωνική καταξίωση, για τον Αντισθένη η περιφρόνηση αυτών των «αξιών» αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη της αρετής, που διασώζει τον άνθρωπο από την υπερβολή της ματαιοδοξίας. Η κυνική αντίθεση στις ισχύουσες/παραδεδομένες πολιτικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές αξίες της πόλης-κράτους γίνεται κατανοητή στον βαθμό που αυτή αποτελεί συνέχεια και σύνθεση της σωκρατικής και σοφιστικής κριτικής του νόμου με βάση την αρετή. Για τον Αντισθένη, ο νόμος της αρετής ταυτίζεται με τον φυσικό νόμο που αποτελεί προϋπόθεση και κριτήριο για όλες τις δεδομένες θεσμοθετήσεις και κωδικοποιήσεις (Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, ό.π., 119-120). Με αφορμή τον θάνατο του Σωκράτη οι Κυνικοί αμφισβητούν γενικά την ισχύουσα πολιτική νομοθεσία και ασκούν έντονη κριτική στο πολιτικό σύστημα της αθηναϊκής δημοκρατίας του πρώτου μισού του 4ου αιώνα π.Χ. Ο Αντισθένης φαίνεται να συνεχίζει τη σοφιστική κριτική που έθεσε την αντίθεση φύσης και πολιτισμού (φύσει - νόμω) και ασκεί ριζική κριτική στον πολιτισμό ως αντίθετο της ανθρώπινης φύσης.

1

Το παράλληλο κείμενο (1) αναφέρεται στις ηθικές και πολιτικές αντιλήψεις του Διογένη, που ήταν ο κατ' εξοχήν εκπρόσωπος του Κυνισμού. Πολλές μαρτυρίες για τον Διογένη, ο οποίος έζησε στην Αθήνα όπου επηρεάσθηκε από την ηθική του Αντισθένη, είναι ανεκδοτολογικού χαρακτήρα.

Το παράλληλο κείμενο (1) είναι από τον Λόγο Εἰς τοὺς ἀπαιδεύτους κύνας του αυτοκράτορα Ιουλιανού που υποστηρίζει τον αυθεντικό Κυνισμό και γράφτηκε το 362 μ.Χ. Φανερώνει πως ο Κυνισμός ως φιλοσοφικό ρεύμα είχε διάρκεια. Ο Ιουλιανός προσπαθεί να διακρίνει μεταξύ γνήσιου και νόθου Κυνισμού και κατακρίνει τις ακραίες συμπεριφορές κάποιων συγχρόνων του κυνικών φιλοσόφων. Το κριτήριο με το οποίο αξιολογούνται οι απαίδευτοι κύνες του 4ου αι. μ.Χ., είναι η κυνική φιλοσοφία του Κράτη και του Διογένη. Για την κατανόηση της ερμηνείας του Κυνισμού από τον Ιουλιανό κρίνεται απαραίτητο να μελετηθεί το κείμενο σε σχέση με ορισμένα αποσπάσματα. Ενδεικτικά, αναφέρουμε μερικά ερμηνευτικά σχόλια από αυτά τα αποσπάσματα. Στον Λόγο Πρὸς Ἡράκλειον κυνικόν (το έτος 362 ο κυνικός φιλόσοφος Ηράκλειος κάλεσε τον Ιουλιανό στην Κωνσταντινούπολη, για να παρακολουθήσει ένα φιλοσοφικό μάθημά του), ο Ιουλιανός, αφού διατυπώνει αρχικά θετικές κρίσεις για τον Διογένη και τους αρχαίους Κυνικούς, στη συνέχεια επικρίνει τους Κυνικούς του 4ου αι. μ.Χ., γιατί τους θεωρεί κοινωνικούς επαναστάτες που απειλούσαν την ενότητα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το απόσπ. 327, δηλαδή το παράλληλο κείμενο (1), εμπεριέχει τις βασικές αρχές του Ιουλιανού για την κριτική του ψευδο - κυνισμού της εποχής του. Εδώ μπορεί να αξιοποιηθεί και η απεικόνιση του Ιουλιανού.

Στην ερμηνεία του αποσπάσματος να δοθεί έμφαση:

1. στην ιστορική εξέλιξη (μετασχηματισμοί) της κυνικής φιλοσοφίας από τον 4ο αι. π.Χ. έως τον 4ο αι. μ.Χ.

2. να τονιστεί ότι ο Ιουλιανός διακρίνει μεταξύ γνήσιου και νόθου Κυνισμού και επικρίνει την εξωτερική χρήση και κατάχρηση του κυνικού τρόπου ζωής. Αναφέρεται ιδιαίτερα στους Κυνικούς των αυτοκρατορικών χρόνων που συμπεριφέρονταν στους ανθρώπους με πολλή αυστηρότητα και σκληρότητα. O Ιουλιανός στρέφεται ενάντια σ' αυτούς και τη μισανθρωπία τους και επισημαίνει αλλού (Λόγοι IX [VI]] 18, σελ. 201b), ότι οι παλαιοί όπως ο Κράτης ήταν ευγενείς και φιλάνθρωποι (Σκουτερόπουλος, σελ. 506). Στο πλαίσιο αυτό, το τριμμένο ρούχο, το σακούλι, το ραβδί, το πιθάρι, η ατημέλητη εμφάνιση και τα μακριά μαλλιά δεν αποτελούν ασφαλές κριτήριο για την υποστήριξη του Κυνισμού, αλλά αντίθετα του προσδίδουν μια παραπλανητική και παραμορφωμένη εικόνα. Στην εξωτερική εμφάνιση ως κριτηρίου ύπαρξης της κυνικής φιλοσοφίας ο Ιουλιανός αντιπαραθέτει τα εσωτερικά και ουσιαστικά κριτήρια που εγγυώνται την ύπαρξη του αυθεντικού Κυνισμού - δηλαδή τον λογισμό και τις φιλοσοφικές αρχές. Στο πλαίσιο αυτό ο «αναρχικός» και αντικοινωνικός τρόπος ζωής των Κυνικών (π.χ. ελευθεροστομία) είναι επιτρεπτός και αποδεκτός μόνο ως παρεπόμενο, δηλαδή ως αποτέλεσμα της ηθικής ζωής που θεμελιώνεται στον ορθό λόγο, ενώ δίνεται έμφαση περισσότερο στην εσωτερική αναζήτηση της αλήθειας, στην καλλιέργεια της ψυχικής απάθειας και αταραξίας παρά στις εξωτερικές εκδηλώσεις και κοινωνικές συμπεριφορές που προκαλούν την παραδεδομένη ηθική και κοινωνική συνοχή (ισορροπία).

2

Το απόσπασμα στο παράλληλο κείμενο (2) ανήκει στον Κράτη από τη Θήβα (περ. 365-285 π.Χ.), μαθητή του Κυνικού Διογένη από τη Σινώπη, ο οποίος μοίρασε την περιουσία του στους συμπολίτες του. O Κράτης έζησε απλό και λιτό βίο. Μαθητές του ήταν ο Μητροκλής και η αδελφή του Ιππαρχία, την οποία νυμφεύθηκε ο Κράτης. Στο πρωτότυπο το κείμενο έχει ως ακολούθως:

Κράτητος φιλοσόφου εἰς Εὐτέλειαν
Χαῖρε, θεὰ δέσποινα, σοφῶν ἀνδρῶν ἀγάπημα,
Εὐτελίη, κλεινῆς ἔγγονε Σωφροσύνης,
σὴν ἀρετὴν τιμῶσιν, ὅσοι τὰ δίκαι' ἀσκοῦσιν.

Στο απόσπασμα αυτό ο Κράτης υμνεί την Ευτέλεια (τη λιτή και απλή ζωή) ως θεά, η οποία είναι γέννημα της Σωφροσύνης, γιατί αυτή δίνει στους δίκαιους ανθρώπους την απαραίτητη ανεξαρτησία και αυτάρκεια. Να δοθεί έμφαση στο γεγονός ότι ο Κράτης εξυμνεί την Ευτέλεια ως θεά. H φιλοσοφία αυτή αποτέλεσε ασφαλές καταφύγιο σε μια περίοδο συγκρούσεων μεταξύ των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου, κατά την οποία οι κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές καθιστούσαν επισφαλή και αβέβαιη τη θέση του ατόμου.

Γι' αυτόν τον λόγο και στα Παίγνια του Κράτη εξυμνείται η θεά Τύχη, της οποίας η λατρεία παρουσιάζει μεγάλη άνθιση στους ελληνιστικούς χρόνους. Βλ. το απόσπασμα του Κράτη: «Ευχαριστώ, τύχη, εσένα που με δίδαξες καθετί όμορφο, για ότι μου είναι τόσο εύκολο να μαζευτώ σ' ένα παλιωμένο ρούχο» (Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Ποιήματα I, 2, 10η. 242-243. Για συγκριτική θεώρηση της θεάς Ευτέλειας και της θεάς Τύχης στον Κράτη, βλ. Σκουτερόπουλος, ό.π., σελ. 500-501, 548).