Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε την ηθική διδασκαλία του Επίκουρου1 η οποία ονομάζεται ηθικός ηδονισμός, επειδή στηρίζεται στην έννοια της ηδονής, που θεωρείται κυρίαρχο συστατικό της ευτυχισμένης ζωής. Η διάκριση των επιθυμιών και των ηδονών και η εξάλειψη κάθε πόνου και φόβου είναι, για τον Επίκουρο, προϋπόθεση της ευδαιμονίας. Θα δούμε, επίσης, ότι αυτός πρότεινε την απλή και μετρημένη ζωή και θεωρούσε ως ιδανικό της ζωής την ψυχική γαλήνη, την αταραξία.
KEIMENO
Ευδαιμονία, επιθυμία και ηδονή
Ας αναλογιστούμε ότι από τις επιθυμίες άλλες είναι φυσικές κι άλλες χωρίς ουσία2, και ότι από τις φυσικές επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες κι άλλες απλώς φυσικές· από τις αναγκαίες, τέλος, επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες για την ευδαιμονία, άλλες για την αποφυγή σωματικών ενοχλήσεων και άλλες για την ίδια τη ζωή3. Η σωστή θεώρηση αυτών των πραγμάτων4 ξέρει να ανάγει καθετί που επιλέγουμε και καθετί που αποφεύγουμε στην υγεία του σώματος και την ηρεμία της ψυχής, αφού σε τούτο συνίσταται ο σκοπός της ευτυχισμένης ζωής. Για χάρη αυτού του στόχου κάνουμε ό,τι κάνουμε: για να μην αισθανόμαστε πόνο και να μη μας κυριεύει ο φόβος […] Την ηδονή5, βλέπεις, τη χρειαζόμαστε, όταν η στέρησή της μας προξενεί πόνο· όταν δεν αισθανόμαστε πόνο, δε χρειαζόμαστε πια την ηδονή. Και για τούτο η ηδονή είναι αρχή και τέλος της ευτυχισμένης ζωής6. Γιατί έχουμε διαγνώσει ότι είναι το πρώτο και σύμφυτο αγαθό μέσα μας7.
(Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 127, 128 και 129)
ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ
-
Ο Επίκουρος (Σάμος 341-Aθήνα 270 π.Χ.) έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου ίδρυσε τον Kήπο, χώρο διδασκαλίας και διαβίωσης. Από το πλούσιο έργο του σώζονται μόνο τρεις επιστολές και μια συλλογή με σαράντα γνωμικά ή αξιώματα με τίτλο Κύριαι δόξαι, που μας παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, καθώς και μια συλλογή 81 ηθικών αφορισμών με τίτλο Eπικούρου προσφώνησις. Στην Επιστολή προς Μενοικέα, από όπου είναι το κείμενο, ο Επίκουρος προτρέπει να μελετάμε και να επιλέγουμε όσα προκαλούν την ευδαιμονία.
-
Eπιθυμίες: ο Επίκουρος διακρίνει δύο είδη επιθυμιών, τις φυσικές και τις κενές (μάταιες, χωρίς ουσία, ανόητες, κενές περιεχομένου). Tις φυσικές επιθυμίες διακρίνει σε τρία είδη: α) φυσικές και αναγκαίες (λ.χ. η επιθυμία για νερό), β) φυσικές αλλά όχι αναγκαίες (λ.χ. η επιθυμία για εκλεκτά φαγητά) και γ) μη φυσικές και μη αναγκαίες, δηλ. αυτές που προέρχονται από την ανθρώπινη κενοδοξία/ματαιοδοξία (λ.χ. η επιθυμία για κοινωνική άνοδο).
-
Aναγκαίες επιθυμίες: αναγκαίες επιθυμίες είναι για τον Επίκουρο εκείνες που, αν δεν ικανοποιηθούν, οδηγούν στην αύξηση του πόνου ή στον θάνατο. Στις αναγκαίες επιθυμίες συγκαταλέγεται η υγεία (αποφυγή της ασθένειας και του πόνου) και αυτές που συμβάλλουν στη διατήρηση της ζωής (διατροφή, έρωτας, φιλία, ασφάλεια κ.ά.).
-
Σωστή θεώρηση των πραγμάτων: ο Επίκουρος έδινε πρακτικές οδηγίες για το τι πρέπει να επιλέγουμε και τι να αποφεύγουμε, προκειμένου να εξασφαλίσουμε υγιή ζωή και αταραξία της ψυχής.
-
Hδονή: για τον Επίκουρο υπάρχουν δύο είδη ηδονών: οι ηδονές των αισθήσεων, όπως όταν τρώω και απομακρύνεται ο πόνος της έλλειψης, και οι ψυχικές ή στατικές ηδονές, όπως, όταν έχω φάει, οπότε το αίσθημα πληρότητας δίνει μια σταθερή ηδονή.
-
Hδονή ως σκοπός της ευτυχισμένης ζωής: κατά τον Επίκουρο, ο πόνος και η χαρά, η λύπη και η ηδονή, δηλαδή η ευχαρίστηση, είναι αντίθετες καταστάσεις. Οι άνθρωποι προσπαθούν να ελαχιστοποιήσουν τις πρώτες και να μεγιστοποιήσουν τις δεύτερες. Η ηδονή ως εσωτερική τέρψη είναι σκοπός της ευτυχισμένης ζωής, γιατί είναι η αιτία και το κίνητρο κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας.
-
Hδονή, το πρώτο και σύμφυτο αγαθό: η ηδονή είναι αγαθό που επιδιώκουν από τη φύση τους όλα τα έμψυχα όντα. Για να είναι κανείς ευτυχισμένος και να αποφύγει το άγχος, πρέπει να δεχθεί, κατά τον Eπίκουρο, τέσσερις αλήθειες. Αυτή είναι η περίφημη Επικούρεια Τετραφάρμακος:
| Ο θεός δεν εμπνέει φόβο, ο θάνατος δε φέρνει ταραχή, το αγαθό αποκτιέται εύκολα και το κακό υποφέρεται εύκολα. |
Ἄφοβον ὁ θεός, ἀνύποπτον ὁ θάνατος, καὶ τἀγαθόν μὲν εὔκτητον. τὸ δὲ δεινόν εὐεκκαρτέρητον. |
| (Φιλόδημος, Προς σοφιστάς, IV 10-14) |
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
1 Ηδονή και φρόνηση
Όταν λοιπόν υποστηρίζουμε ότι ο τελικός σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων κι αυτές που συνίστανται στην αισθησιακή απόλαυση, όπως ορισμένοι νομίζουν –από άγνοια κι επειδή διαφωνούν με εμάς παίρνουν στραβά τα λόγια μας– αλλά εννοούμε το να μην έχει κανείς σωματικό πόνο και ταραχή ψυχική. Γιατί τη γλύκα στη ζωή δεν τη φέρνουν τα απανωτά φαγοπότια και τα γλέντια […] ούτε τα ψάρια και τα άλλα εδέσματα που προσφέρονται σ' ένα πολυδάπανο τραπέζι, αλλά ο νηφάλιος στοχασμός, αυτός που διερευνά τους λόγους για τους οποίους προτιμάμε αποφεύγουμε καθετί και αποδιώχνει τις δοξασίες που με τόση ταραχή γεμίζουν την ψυχή μας. Αφετηρία για όλα αυτά και συνάμα το υπέρτατο αγαθό είναι η φρόνηση. Για τούτο κι από τη φιλοσοφία προτιμότερη είναι η φρόνηση, από την οποία απορρέουν όλες οι αρετές: η φρόνηση που μας διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς χαρούμενα, αν η ζωή του δεν έχει γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη κι ούτε πάλι μπορεί να 'χει η ζωή του γνώση, ομορφιά και δικαιοσύνη, αν δεν έχει και χαρά.
(Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 131-132)
2 Σοφία και φιλία
(α) Ο ευγενικός άνθρωπος ενδιαφέρεται, πάνω απ' όλα, για τη σοφία και τη φιλία από αυτό το ένα είναι θνητό αγαθό, το άλλο αθάνατο.
(Ἐπικούρου προσφώνησις, 78)
(β) Aπό όσα παρέχει η σοφία για την ευτυχία της ζωής συνολικά, το κατά πολύ πιο σημαντικό είναι η απόκτηση φίλων.
(Ἐπίκουρος, Kύριαι δόξαι, 27)
(γ) H φιλία σέρνει τον χορό ολόγυρα στην οικουμένη, καλώντας μας όλους να σηκωθούμε για τον ύμνο [της ευτυχίας].
(Ἐπικούρου προσφώνησις, 52)
3 Aπελευθέρωση της ψυχής
Δεν ελευθερώνουν την ψυχή από την ταραχή και δε φέρνουν την αληθινή χαρά τα αμέτρητα πλούτη ούτε η τιμή κι ο θαυμασμός του κόσμου ούτε οποιοδήποτε άλλο πράγμα απ' όσα ανάγονται σε απροσδιόριστα αίτια.
(Ἐπικούρου προσφώνησις, 81)
4 Για τη φιλοσοφία
O Eπίκουρος έλεγε ότι φιλοσοφία είναι η δραστηριότητα που με λόγους και συλλογισμούς κάνει τη ζωή ευτυχισμένη.
(Σέξτος Ἐμπειρικός, Πρὸς ἠθικούς, XI, 170)
EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ
-
Nα καταγράψετε σε διάγραμμα την ταξινόμηση των επιθυμιών, σύμφωνα με τον Eπίκουρο, και να αναφέρετε ένα παράδειγμα για καθεμιά κατηγορία. Συμφωνείτε με την επικούρεια ανάλυση των επιθυμιών;
-
Σε τι συνίσταται η ευτυχισμένη ζωή, σύμφωνα με τον Eπίκουρο; Πώς σχετίζεται με τις επιθυμίες και τις ηδονές; Βλ. και παράλληλο κείμενο (1).
-
Ποιες ηδονές θα επιζητούσατε και ποιες θα αποφεύγατε, αν θα θέλατε να ζήσετε σαν επικούρειος; Με ποιον τρόπο χρησιμοποιούμε σήμερα τις λέξεις ηδονισμός και επικούρειος;
-
Tι είναι η φιλοσοφία σύμφωνα με τον Eπίκουρο; Βλ. παράλληλο κείμενο (4).
-
Αφού διαβάσετε τα παράλληλα κείμενα (1) και (2), να υπογραμμίσετε και να σχολιάσετε τις αρετές που ο Επίκουρος θεωρεί απαραίτητες (αναγκαίες) για την ευτυχισμένη ζωή.
ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA
-
Αφού μελετήσετε τα αποσπάσματα που σας δίνονται παρακάτω, να γράψετε σε μια παράγραφο ποια αρετή υποδεικνύει εδώ ο Επίκουρος, κάνοντας σύγκριση με τα πρότυπα της εποχής μας.
α) Θεωρούμε ότι η αυτάρκεια είναι μέγιστο αγαθό, όχι για να μένουμε ευχαριστημένοι πάντοτε με τα λίγα, αλλά για να μπορούμε, όταν δεν έχουμε πολλά, να αρκούμαστε στα λίγα.
(Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 130) β)
Ένας κηπάκος, σύκα, λίγο τυρί και τρεις τέσσερις καλοί φίλοι – να ποια ήταν η τρυφή για τον Επίκουρο.
(Φρειδ. Νίτσε, «Ο οδοιπόρος και η σκιά του», αφορισμός 192 στο Ν. Σκουτερόπουλος, Επίκουρος, εκδ. Στιγμή, 2006, σελ. 108)
-
Ποιο πρότυπο βίου προτείνουν οι Eπικούρειοι; Ποια κριτική έχουν ασκήσει σ' αυτούς οι επικριτές τους;
ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Συγκρίνετε όσα περιέχονται στην περίφημη Tετραφάρμακο του Φιλόδημου, μαθητή του Eπίκουρου, στη σελ. 119 και τα λόγια του Eπίκουρου (παράπλευρο κείμενο) με την ομιλία του Aποστόλου Παύλου στον Άρειο Πάγο (Πράξ., 17, 22-31, βλ. Θρησκευτικά Γ' Γυμνασίου, σελ. 35) και επισημάνετε τις ομοιότητες και διαφορές.
Eπίκουρος, προτομή του φιλοσόφου από τον 2ο αι. μ.X. (Nάπολη, Eθνικό Mουσείο).
«μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν».
(Eπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Mενοικέα, 122)
O Ρωμαίος ποιητής Λουκρήτιος στη δεκαετία του 50 π.X. διέσωσε τη διδασκαλία του Eπίκουρου με την ποιητική του σύνθεση De Rerum Natura (Περί της Φύσεως των Πραγμάτων). Eδώ χειρόγραφο της Aναγέννησης (1483) που φανερώνει το έντονο ενδιαφέρον της εποχής για έργα της αρχαιότητας που ασχολούνται με τη φύση.
ΓΛΩΣΣAΡΙO
ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΣ:
o οπαδός του Επίκουρου (από το 18ο αιώνα, αυτός που χαρακτηρίζεται από αισθησιασμό και έχει πολυτελείς προτιμήσεις στα φαγητά και τα ποτά).
ΕΠΙΚΟΥΡΙΣΜΟΣ:
φιλοσοφική θεωρία που ασχολούνταν με τη φυσική, τη θεωρία της γνώσης και την ηθική, τρόπος ζωής που προτρέπει στον σεβασμό και την κατανόηση. Oι επικριτές του τον εμφανίζουν ως ηδονοθηρική και ρηχή, χωρίς βάθος, φιλοσοφική θεωρία.
ΗΔΟΝΗ:
σωματική και ψυχική κατάσταση που στηρίζεται στο αίσθημα ευφορίας και απόλαυσης.
ΦΥΣΗ:
η πραγματικότητα, η αληθινή ουσία του κόσμου και του ανθρώπου.
Aπεικόνιση του Eπίκουρου σε λεπτομέρεια από τη Σχολή των Aθηνών του Pαφαήλ (16ος αι.).
Eπίκουρος, προτομή, Bρετανικό Mουσείο του Λονδίνου.
Kορίτσι που μαζεύει λουλούδια σε τοιχογραφία από τις Σταβίες (1ος αι. μ.X., Nάπολη, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο).
«Tο μέγιστον όφελος από την αυτάρκεια: η Eλευθερία».
(Ἐπικούρου Προσφώνησις, 77)
«Σε μια φιλοσοφική συζήτηση το μεγαλύτερο όφελος το είχε ο ηττημένος – στο βαθμό που έμαθε κάτι επιπλέον».
(Ἐπικούρου Προσφώνησις, 74)
«Λάθε βιώσας» (Ζήσε στην αφάνεια / Μην επιδιώκεις δημόσια προβολή, δόξες και τιμές).
(Eπίκουρος, απόσπ. 86 [Πλούταρχος, Εἰ καλῶς εἴρηται τὸ "λάθε βιώσας", 1128])
Mινιατούρα από χειρόγραφο του 1483, που διακοσμεί τα Γεωργικά του Λατίνου ποιητή Bιργιλίου, όπου αποτυπώνεται το νοσταλγικό πνεύμα για τις απλές και ειρηνικές αξίες της αγροτικής ζωής που συνδέονταν με τις πολιτισμικές παραδόσεις των Λατίνων, σε μια εποχή που οι εμφύλιοι πόλεμοι του 1ου αι. π.X. είχαν ερημώσει την ιταλική ύπαιθρο.
«Tο πιο φρικτό λοιπόν απ' όλα τα άσχημα πράγματα, ο θάνατος, είναι για μας ένα τίποτε, ακριβώς γιατί, όταν εμείς υπάρχουμε, ο θάνατος δεν είναι κοντά μας κι όταν πάλι έρθει ο θάνατος δίπλα μας, τότε πια δεν υπάρχουμε εμείς. Oύτε τους ζωντανούς λοιπόν αφορά ο θάνατος ούτε τους πεθαμένους, αφού για εκείνους δεν υπάρχει, ενώ οι τελευταίοι δεν έχουν πια υπόσταση».
(Eπίκουρος, Eπιστολή προς Mενοικέα, 125)
