1. Εισαγωγικά στοιχεία

 

«Τα κλέφτικα τραγούδια —γέννημα και θρέμμα των χρόνων της τουρκοκρατίας— μιλούν πότε γενικά, πότε συγκεκριμένα, για τη ζωή, τα κατορθώματα ή τα βάσανα των κλεφτών. Ανάμεσά τους υπάρχουν μερικά απ' τα καλύτερα δημοτικά μας. [...] Τα περισσότερα μοιάζουν αρκετά μεταξύ τους. Οι στίχοι κυκλοφορούν με μεγάλη ευκολία από το ένα στ' άλλο. Γιατί στα κλέφτικα, όπως άλλωστε και στ' άλλα δημοτικά τραγούδια, δεν επικρατεί καμιά διάθεση για πρωτοτυπία. Το ποιητικό επίτευγμα έρχεται πολύ σιγά και σαν από μόνο του, είναι όμως διαμάντι. Στα κλέφτικα η ποιητική λαϊκή έκφραση αγγίζει την εντέλεια. [...] Μπορούμε να χωρίσουμε τα κλέφτικα τραγούδια πρώτα σ' εκείνα που μιλούν για τη ζωή των κλεφτών ή για τους πολέμους τους —αυτά από μία άποψη είναι ιστορικά— και σε κείνα που μιλούν για συγκεκριμένα πρόσωπα. Παρατηρώντας όμως περισσότερο, διακρίνουμε ότι τα κλέφτικα δεν είναι πάντοτε αλαλαγμοί νίκης και θριάμβου κατά του τυράννου, πολλές φορές είναι μοιρολόγια. Θρηνούν το θάνατο ενός ήρωα, την καταστροφή μιας ομάδας κλεφτών, τα βάσανα, τις ατιμώσεις και τις σφαγές των γυναικών και παιδιών, που έχουν συγγενική σχέση με κάποιους κλέφτες.»

 

(Γ. Ιωάννου, Εφήβων και μη, Κέδρος, Αθήνα, 1982, σελ. 282-3, 302)

 

«Σε περισσότερα από 350 ανέρχονται τα Κλέφτικα τραγούδια. [...] Τον μεγαλύτερο αριθμό απ' όλα αυτά απαρτίζουν τραγούδια, που καθένα τους είναι αφιερωμένο σε ξεχωριστό καπετάνιο. Τα τραγούδια αυτά ισοδυναμούν με "επώνυμους ύμνους αρετής". Αποτελούν [...] το γνησιότερο ποιοτικά και το σπουδαιότερο μέρος απ' όλα τα κλέφτικα. Σημαντικότεροι κύκλοι τέτοιων τραγουδιών είναι τα τραγούδια του Κατσαντώνη, των Αντρουτσαίων και των Κολοκοτρωναίων»

 

(Κ. Ρωμαίος, Η ποίηση ενός λαού, Αθήνα, 1968, σελ. 191)

 

«Το "μυθικό" μοντέλο δράσης, καθώς και το αξιοκρατικό ("διαρθρωτικό") μοντέλο των κλέφτικων τραγουδιών παρουσιάζει μια ουσιαστική διαφοροποίηση από το ιδεολογικό μοντέλο της κλέφτικης πραγματικότητας, ενώ προς το επίσημο ιδεολογικό μοντέλο συνδέεται με μια σχέση ευθείας αντίθεσης.

Για την ακρίβεια, αντιστρέφει, σημείο προς σημείο, το μοντέλο δράσης που εκφράζει τις σημασιοδοτήσεις της νόμιμης κοινωνίας, χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται με το κλέφτικο μοντέλο. Στη θέση του υποκειμένου (του ήρωα) βάζει τον κλέφτη, αλλά με την ιδιότητα του εξεγερμένου σκλάβου, όχι του ληστή. Στη θέση του "πολύτιμου αντικειμένου" βάζει, αντί για την τάξη - ασφάλεια - νομιμότητα, την ατομική ανεξαρτησία και αξιοπρέπεια, όχι τη λεία - πλουτισμό - επιβολή (: κλέφτικο πρότυπο). Στη θέση του πομπού τοποθετεί, αντί για τον σουλτάνο του επίσημου μοντέλου, το εγώ του ήρωα, όχι όμως ως συνείδηση εξουσιαστικής ικανότητας (κλέφτικο πρότυπο), αλλά ως βούληση ατομικής αυτονομίας και αυτοπροσδιορισμού. Ακόμη στη θέση του βοηθού τοποθετεί, αντί για τους φρουρούς της τάξης (αρματολούς) και τη φρόνιμη κοινωνία (επίσημο μοντέλο), τους συντρόφους και την έμψυχη φύση, αποκλίνοντας έτσι από το κλέφτικο μοντέλο (περιθωριακές ομάδες στήριξης). Τέλος, είναι χαρακτηριστικό ότι στη θέση του Αντίμαχου βλέπει τους τοπικούς φορείς εξουσίας και τα διωκτικά σώματα. Είναι το μόνο σημείο όπου συμπίπτει απόλυτα με το κλέφτικο ιδεολογικό μοντέλο.

Τα τραγούδια παραπέμπουν στον ιστορικό κλέφτη τόσο μόνο όσο χρειάζεται για να θεμελιώσουν μια εμπράγματη άρνηση της κατεστημένης νομιμότητας. Γι' αυτό αναφέρονται σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα και επώνυμους κλέφτες. Οι σημαίνουσες όμως "λεπτομέρειες" —όπως η απάντηση του ήρωα στην πρόκληση του Αντίμαχου, που δίνει την αίσθηση της αυθεντικής μαρτυρίας— είναι στερεότυπες, κοινές σε δεκάδες τραγούδια. Άρα εκείνο που φαίνεται να είναι ο στόχος του τραγουδιού δεν είναι η ιστορική ακρίβεια αλλά ένα ορισμένο ήθος που εκφράζει ένα σύστημα αξιών, δηλ. μια συγκροτημένη ιδεολογία. Και απ' αυτή την άποψη το κλέφτικο είναι κατεξοχήν ιδεολογικό τραγούδι. Στα δημοτικά τραγούδια ο κλέφτης προβάλλεται με την ιδιότητα του εξεγερμένου σκλάβου, όχι του ληστή. Αυτό δηλώνει απόρριψη της ληστρικής δράσης και κατάφαση της ηρωικής δράσης. [...]

Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και στον θεματικό κύκλο των τραγουδιών που αναφέρονται ρητά σε ληστρικές επιδρομές εκείνο που κυρίως προβάλλεται είναι η έξαρση της εξουσιαστικής ικανότητας και αυθεντίας του κλέφτη σε συνδυασμό με την ταπείνωση των πλούσιων θυμάτων του, δηλ. η αντιστροφή των ρόλων αφέντη - δούλου. Διαπίστωση που επιβεβαιώνει ότι [...] η δεσπόζουσα αντίθεση που επικαλύπτει όλες τις άλλες στη συνείδηση των ραγιάδων είναι η αντίθεση αφέντες vs δούλοι.

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι ο ιστορικός κλέφτης περνά στη δημοτική ποίηση με μια μονομερή εξιδανικευτική σημασιοδότηση, ως ενσάρκωση της αντιεξουσιαστικής ιδεολογίας των θητικών κοινωνικών στρωμάτων, που αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία των ελληνικών κοινοτήτων, υποταγμένων ή αυτοδιοίκητων, φρόνιμων ή εξεγερμένων. [...]

Το κλέφτικο τραγούδι δεν μπορεί να είναι τραγούδι αρματολικό, γιατί οι αρματολοί αποτελούν παραστρατιωτικά σώματα στην υπηρεσία της νόμιμης εξουσίας, συνεπώς και της κυρίαρχης ιδεολογίας, η οποία είναι ευθέως αντίθετη προς την ιδεολογία που εκφράζουν τα τραγούδια. Δεν μπορεί επίσης να είναι ποιητική έκφραση της παρακοινωνίας των κλεφτών, των οποίων το σύστημα αξιών είναι βέβαια αντίθετο προς αυτό της επίσημης ιδεολογίας, αλλά παρουσιάζει και σημαντικές διαφοροποιήσεις από το σύστημα αξιών του κλέφτικου τραγουδιού. Είναι η ποιητική έκφραση των πληθυσμών της υπαίθρου, ειδικότερα, των καταπιεσμένων κοινωνικών στρωμάτων, που είναι οι φυσικοί φορείς του δημοτικού τραγουδιού και οι παράγοντες που το συντηρούν και το αναπαράγουν.»

(Ε. Γ. Καψωμένος, Δημοτικό Τραγούδι. Μια διαφορετική προσέγγιση,
Πατάκης,Αθήνα, 1996, σελ. 318-326)

 

2. Η κριτική για τα δημοτικά τραγούδια της ενότητας

«Η περιγραφή της ζωής των κλεφτών [Της νύχτας οι αρματολοί], με αρκετά ρεαλιστικά στοιχεία, συνδέεται εδώ με την παράδοση για το γεφύρι της Τρίχας, από το οποίο περνούν οι ψυχές γυρίζοντας στον άλλο κόσμο. Οι ομοιότητες μάλιστα δεν περιορίζονται μόνο στο θέμα, αλλά επεκτείνονται και στη δομή συγκεκριμένων στίχων, όπως οι ακόλουθοι:

 

 

Ο λαϊκός ποιητής χρησιμοποίησε εκφράσεις ενός τραγουδιού του Χάρου και του κάτω κόσμου, τις προσάρμοσε κατάλληλα και τις συνέδεσε μ' ένα κλέφτικο τραγούδι. Εδώ πρόκειται για απελευθέρωση αιχμαλώτων των Τούρκων, όχι νεκρών. Φυσικά η προέλευση του μετασχηματιζόμενου υλικού δεν είναι τυχαία, αφού δηλώνει, ή μάλλον υποδηλώνει, το ισοδύναμο ανάμεσα στις αιχμαλωσίες του Χάρου και των Τούρκων, προκαλώντας ευεξήγητους συνειρμούς στο μυαλό του ακροατή - μέλους της παραδοσιακής κοινότητας.»»»

 

(Μ. Γ. Βαρβούνης, Η διδασκαλία του δημοτικού τραγουδιού στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση,
Σμίλη, Αθήνα, 1998, σελ. 112)

 

«Στην περίπτωση των ομήρων ή σκλάβων όπως θέλει το δημοτικό τραγούδι [Της νύχτας οι αρματολοί], έχουμε μια εξωτερική δύναμη που επεμβαίνει κυριαρχικά στα πράγματα του κοινωνικού σχηματισμού. Και η αντι-παράταξη δεν γίνεται με τα μέλη της κοινότητας. Η κοινωνική συνείδηση αρκείται απλά να επικροτήσει ή μάλλον να καταξιώσει επί αντιπαροχή κοινωνικής φήμης και αυθεντίας τη σωστική επέμβαση του παρακοινωνιακού σώματος. Μάλιστα έχει σημασία να επισημανθεί από τώρα ότι ο λαϊκός στοχαστής δεν αποδίδει την παρακοινωνιακή πρωτοβουλία στο κίνητρο της άμεσης κοινωνικής αλληλεγγύης παρά στο μέτρο που αυτή συναρτάται με το υπερβατικό στοιχείο.»1

 

(Γ. Δ. Κοντογιώργης, Η ελλαδική λαϊκή ιδεολογία, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1979, σελ. 20)

 

1. Αποτελεί ίσως μοναδική περίπτωση που σε τραγούδι της κλεφτουριάς προβάλλονται ως κίνητρα δράσης θεωρήσεις συναπτόμενες με το υπερβατικό στοιχείο.

 

«Η φρασεολογία και η διατύπωση του τραγουδιού [Των Κοντογιανναίων] θυμίζουν ανάλογα δημοτικά τραγούδια, όπου περιγράφεται η αναγγελία μιας θλιβερής είδησης στη σύζυγο ή σε συγγενείς, γυναίκες, κατά κανόνα, του ήρωα. Η περιγραφή των ιστορικών γεγονότων είναι πιστή, ενώ το εκφραστικό υλικό είναι στερεοτυπικά διαμορφωμένο, με βάση την παράδοση παρόμοιων, από άποψη θέματος, ελληνικών δημοτικών τραγουδιών. Το ίδιο συμβαίνει και με τον τελευταίο στίχο του τραγουδιού, ο οποίος επίσης χρησιμοποιείται με την ίδια δομή και διατύπωση, για να αποδώσει τον ηρωισμό και την προβολή στη συλλογική συνείδηση της παραδοσιακής κοινότητας ενός κλέφτη.»

 

(Μ. Γ. Βαρβούνης, ό.π., σελ. 115)

 

«Οι στίχοι [Των Κοντογιανναίων] είναι δεκάξι. Τι αιφνίδια μεταστροφή της τύχης! Πώς περιεγράφη αυτή η αιφνίδια μεταστροφή! Αλλά, εάν ο δημοτικός ποιητής σταματούσε στο "Να κλάψω για τον Κωσταντή, το δόλιο Νικολάκη", το πράγμα θα ήταν μια απλή περίπτωση τραγική. Που μπορεί να λυπόταν κανένας την καπετάνισσα, ή και να χαιρότανε, αν τη μισούσε, διότι έχασε τα στηρίγματά της. Όμως, εξαίρεται όλο το συμβάν με τον τελευταίο στίχο. [...] Γίνεται μια αναγωγή πάλι στην αξία. [...] Εφ' όσον "Ήταν μπαϊράκια στα βουνά και φλάμπουρα στους κάμπους", τότε ήταν επόμενο να φτάσουν σ' αυτή την τραγική κατάσταση, αλλά ήτανε μετά από το ύψος. Πέσανε, αλλά πέσανε ελεύθεροι, όπως λέει κι ο Κάλβος.»

 

(Χρ. Μαλεβίτσης, Το δημοτικό τραγούδι ως περιεχόμενο της σννειδήσεως του Νέου ελληνισμού,
Ευθύνη, Αθήνα, 1999, σελ. 90)

 

3. Τα κείμενα

β. Των Κολοκοτρωναίων

Διδακτικές επισημάνσεις

• Να συνδεθεί η διαφοροποίηση στις αφηγηματικές τεχνικές (λ.χ. αλλαγή οπτικής γωνίας, αφήγηση, περιγραφή και ευθύς λόγος) με τον διαφορετικό τόνο και χαρακτήρα κάθε ενότητας.

• Να εξηγηθεί ο τίτλος με βάση το περιεχόμενο του ποιήματος.

• Να μελετηθούν οι εκφραστικοί τρόποι με τους οποίους προβάλλεται το ήθος των Κολοκοτρωναίων.

• Να αναδειχθεί το περιεχόμενο, ο ρόλος του ονείρου σε ορισμένα κλέφτικα τραγούδια (Ιωάννου 1994, σελ. 148), τα κοινά μοτίβα («θολό ποτάμι πέρναγα και πέρα δεν εβγήκα/ κι είδα 'πεσε το φέσι μου κι η φούντα του σπαθιού μου», «είδα ένα φίδι με φτερά, φίδι με δυο κεφάλια/ κι απάν' γι-ρούσι νέκαμε, απάνου να με φάει./ Τραβάω το σπαθάκι μου, του κόβω το κεφάλι») και ο τρόπος εξήγησής τους.

 

Συμπληρωματικές ερωτήσεις-Δραστηριότητες

• Στην πρώτη ενότητα του τραγουδιού χρησιμοποιούνται η αφήγηση και η περιγραφή. Να δικαιολογήσετε: α) την επιλογή των αντικειμένων της περιγραφής και β) τις επαναλήψεις και το ασύνδετο σχήμα στην αφήγηση.

 

Παράλληλο κείμενο

Των Κολοκοτρωναίων
Με γέλασεν η χαραυγή, τ' άστρι και το φεγγάρι,
και βγήκα νύχτα στα βουνά, ψηλά στα κορφοβούνια.
Ακώ τον άνεμο και ηχά, με τα βουνά μαλώνει.
«Νεσείς βουνά, ψηλά βουνά, και σεις κοντοραχούλες,
τι έχετε που μαλώνετε, τι έχετε που 'χτρευόστε;
Μη σας βαραίνουν τα νερά και τα πολλά τα χιόνια;»
«Δε μας βαραίνουν τα νερά και τα πολλά τα χιόνια,
παρ' μας βαραίνει η κλεφτουριά, οι Κολοκοτρωναίοι.»

(Ν. Πολίτης, Δημοτικά Τραγούδια, Γράμματα, Αθήνα, 1991, σελ. 84)

• Να προσδιορίσετε τους εκφραστικούς τρόπους με τους οποίους προβάλλεται το ήθος των Κολοκοτρωναίων στα δύο δημοτικά τραγούδια.

 

---

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Βαρβούνης Μ. Γ., Η διδασκαλία τον δημοτικού τραγουδιού στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Σμίλη, Αθήνα, 1998. Καψωμένος Ε. Γ., Δημοτικό Τραγούδι. Μια διαφορετική προσέγγιση, Πατάκης, Αθήνα, 1996.

Κοντογιώργης Γ. Δ., Η ελλαδική λαϊκή ιδεολογία, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1979.

Μαλεβίτσης Χρ., Το δημοτικό τραγούδι ως περιεχόμενο της συνειδήσεως του Νέου ελληνισμού, Ευθύνη, Αθήνα, 1999.

Πολίτης Αλ., Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 2001.

Ρωμαίος Κ., Η ποίηση ενός λαού, Αθήνα, 1968.

 

Θεόδωρος Βρυζάκης
στη Βικιπαίδεια
στην Εθνική Πινακοθήκη
στο paleta art
στο art 22
στο ΝΙΚΙΑΣ
στο artnet ,
στο eikastikon
στο Google Art & Culture

Μπορείτε να γράψετε τις απαντήσεις σας και να τις εκτυπώσετε ή να τις σώσετε σε αρχείο pdf.

Εκτύπωση ή αποθήκευση