1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Για τον δημιουργό του ποιήματος δεν έχουμε κανένα επιβεβαιωμένο στοιχείο. Τόσο το όνομα Μπεργαδής όσο και ο τίτλος «Απόκοπος» έγιναν γνωστά από ένα τετράστιχο το οποίο πρόταξε στην έκδοση ο εκδότης του έργου:

Απόκοπος του Μπεργαδή,
ρίμα λογιωτάτη
την έχουσιν οι φρόνιμοι
πολλά ποθεινοτάτη.

 

Ο Μπεργαδής ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, μέλος της ευγενούς βενετικής οικογένειας των Bregadin οι οποίοι έζησαν στο Ρέθυμνο, όπως μαρτυρούν κατάλογοι ονομάτων του 17^ου αιώνα. Το έργο Απόκοπος πρέπει να γράφτηκε στα τέλη του 14ου ή στις αρχές του 15^ου αιώνα, αφού το ποίημα πρωτοτυπώθηκε στη Βενετία το 1519, χρονολογία η οποία του δίνει τον τίτλο του πρώτου τυπωμένου νεοελληνικού λογοτεχνικού βιβλίου. Νεότερες μελέτες μάλιστα τοποθετούν την έκδοση του Απόκοπου δέκα χρόνια ενωρίτερα, το 1509 (Μαστροδημήτρης 2004: 338). Ο περίεργος τίτλος οφείλεται στον πρώτο στίχο («Μιαν από κόπου νύσταξα»). Το ποίημα αποτελείται από 558 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτος στίχους, σε γλώσσα ζωντανή, ανάμεικτη λαϊκή και λόγια. Ο Απόκοπος διαβάστηκε και αγαπήθηκε πολύ από τον λαό, όπως δείχνουν οι επανειλημμένες εκδόσεις του, στην Κρήτη μάλιστα πολλοί στίχοι του τραγουδιούνται ακόμα σαν μοιρολόγια στις κηδείες.

 

Περιεχόμενο: Ο ποιητής-αφηγητής βλέπει στο όνειρό του ότι κυνηγά μιαν ελαφίνα και ξαφνικά βρίσκεται ανεβασμένος σε ένα δέντρο —το δέντρο της ζωής— όπου έμεινε αρκετή ώρα τρώγοντας μέλι. Τον κορμό του δέντρου όμως τον ροκανίζουν δύο ποντικοί και έτσι, χωρίς να το καταλάβει, πέφτει και κατρακυλά στο στόμα του Δράκου, δηλαδή στον Άδη. Οι πεθαμένοι τον ρωτούν πώς βρέθηκε, ζωντανός αυτός, στον κόσμο των νεκρών και ζητούν να μάθουν για τη ζωή στον πάνω κόσμο. Από όλους ξεχωρίζουν δύο νέοι, αδέρφια, οι οποίοι με αγωνία ζητούν να μάθουν αν τους θυμούνται οι ζωντανοί συγγενείς τους. (Ο ποιητής στο σημείο αυτό κάνει σατιρικό σχόλιο, αναφέροντας ότι οι μόνες που δεν τους ξέχασαν είναι οι μάνες, ενώ οι χήρες τους ξαναπαντρεύτηκαν.) Οι νέοι διηγούνται με τη σειρά τους την ιστορία τους, την ευγενική τους καταγωγή, το ναυάγιο που τους στέρησε τη ζωή και τη συνάντησή τους στον Άδη με την αδελφή τους η οποία είχε πεθάνει την ίδια στιγμή με εκείνους. Ακολουθεί ο θρήνος των νέων και η συγκέντρωση όλων των νεκρών που δίνουν στον αφηγητή γραπτές παραγγελίες («πιττάκια») για τους ζωντανούς. Ο ποιητής επιστρέφει στη ζωή και το ποίημα κλείνει με παραινέσεις προς τους ζωντανούς να μην ξεχνούν τους πεθαμένους.

 

2. Η κριτική για το έργο

«Ο ποιητής ξεκινά να γράψει ένα ποίημα διδακτικό, παραινετικό, ένα memento mori, σύμφωνα με τη συνήθεια της εποχής. Αλλά ο τόνος περίεργα έχει αλλάξει και ο ποιητής αντί για το σκοτάδι του Άδη μας μιλά για τη χαρά της ζωής. Οι στίχοι του είναι γεμάτοι φως και άνοιξη. Κι ακόμα, αντί να αναλωθεί σε συμβουλές και παραινέσεις εποικοδομητικές, συγκεντρώνεται σε ένα σημείο και μας παραθέτει αυτή την παράξενη ιστορία των δύο νέων με την αινιγματική της γοητεία. Η αγάπη του για τη λεπτομέρεια και οι θερμοί και χρυσοί τόνοι της περιγραφής του μας θυμίζουν πίνακες της πρώιμης Αναγέννησης. Ο Απόκοπος είναι το ποιητικότερο έργο του 16^ου αιώνα.»

(Λ. Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα, 71993, σελ. 50-51)

 

«Ο Απόκοπος φαίνεται να ανήκει, λοιπόν, στην κατηγορία των "ερωτικών ονείρων". Το γεγονός αυτό τον διαφορίζει από τα υπόλοιπα μεταγενέστερα καθαρά ηθικοδιδακτικά όνειρα, οράματα ή αφηγήματα [...]. Η σχέση ανάμεσα στην αισιόδοξη ερωτική μυθιστορία του Κορνάρου και το απαισιόδοξο "ερωτικό όνειρο" του Μπεργαδή είναι φυσικά σχέση ανάμεσα στο έργο ενός ακούραστου και στο έργο ενός κουρασμένου συγγραφέα. Γιατί, βέβαια, πιστεύω ότι ο τίτλος του έργου του Μπεργαδή, Απόκοπος, δεν είναι απλώς ένας συμβατικός σχηματισμός από τον πρώτο στίχο του κειμένου, αλλά ένα ουσιαστικοποιημένο επίθετο με τη σαφή και απόλυτα αιτιολογημένη και από τη θεματική δομή σημασία: "κουρασμένος".»

(Γ. Κεχαγιόγλου, «Ζητήματα ρητορικής, λογικής και θεματικής δομής στον Απόκοπο του Μπεργαδή»,
Αντίχαρη, Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα, 1984, σελ. 252-253)

 

3. Το κείμενο

Διδακτικές επισημάνσεις

Στο ανθολογημένο απόσπασμα διακρίνονται δύο νοηματικές ενότητες: Η πρώτη περιλαμβάνει τις ερωτήσεις των δύο νέων γύρω από τη ζωή στον επάνω κόσμο, με τις οποίες προβάλλεται έμμεσα η ομορφιά της (1-17), και η δεύτερη περιλαμβάνει τον θρήνο τους, που και αυτός καταλήγει να είναι ένας ύμνος στην επίγεια ζωή. Η προσέγγιση του κειμένου είναι καλό να αναδείξει αυτό το οξύμωρο χαρακτηριστικό του αφηγηματικού υλικού: ότι, δηλαδή, ενώ έχουμε μια ιστορία θανάτου, προβάλλεται η ομορφιά της ζωής, και, ενώ η δράση εκτυλίσσεται στον σκοτεινό χώρο του Άδη, η αφήγηση αναδεικνύει και προβάλλει το φως του επίγειου κόσμου.

Οι μαθητές/τριες θα έχουν τη δυνατότητα:

• Να εντοπίσουν τις δύο νοηματικές ενότητες του αποσπάσματος (επίγεια ζωή - ζωή στον Άδη) και να σχολιάσουν την εντύπωση που προκαλεί στον αναγνώστη αυτή η αντίθεση.

• Να παρατηρήσουν και να καταγράψουν τις εικόνες του επάνω κόσμου, κατηγοριοποιώντας τις σε θεματικές ενότητες που αφορούν τη φύση, τις δραστηριότητες, την κοινωνία, τη θρησκεία, έτσι ώστε τελικά να συνθέσουν το μωσαϊκό της ανθρώπινης ζωής.

• Να εντοπίσουν και να σχολιάσουν τους δύο αφηγητές (αφηγητής - ποιητής και αφηγητής - νεκρός) και να παρατηρήσουν τα δύο αφηγηματικά επίπεδα, στοιχείο που αποτελεί εξαιρετική πρωτοτυπία για ένα έργο αυτής της εποχής: ο αφηγητής-ομιλητής (ο οποίος ανήκει στο πρώτο αφηγηματικό επίπεδο) διηγείται ενώπιον κοινού την εμπειρία του ονείρου του και ο αφηγητής-νεκρός (ο οποίος είναι αρχικά πρόσωπο-ακροατής της ιστορίας) γίνεται στη συνέχεια αφηγητής της δικής του ιστορίας (της ιστορίας του ναυαγίου) και εκφράζει τα αγωνιώδη ερωτήματα, τους θρήνους και τους πόθους του.

• Να σχολιάσουν επίσης τις αφηγηματικές τεχνικές σε σχέση με τη χρήση του χρόνου (αναδρομική αφήγηση του ονείρου, πρόληψη στην περιγραφή της ανάστασης των νεκρών κ.λπ.), και τους αφηγηματικούς τρόπους οι οποίοι δημιουργούν ζωντάνια και ποικιλία (αφήγηση, ευθύς λόγος, ελεύθερος πλάγιος λόγος κ.λπ.).

• Να αναζητήσουν τις εικόνες του κειμένου και να επισημάνουν τις πληροφορίες που αφορούν τα ήθη και τα έθιμα της κοινωνικής ζωής την εποχή του ποιητή.

• Να συσχετίσουν τη σκηνή της ανάστασης των νεκρών με τις ανάλογες περιγραφές της χριστιανικής θρησκείας (Δευτέρα Παρουσία).

Συμπληρωματικές ερωτήσεις-Δραστηριότητες

• «Ο ποιητής αντί για το σκοτάδι του Άδη μας μιλά για τη χαρά της ζωής. Οι στίχοι του είναι γεμάτοι φως και άνοιξη» (Λ. Πολίτης). Να επαληθεύσετε αυτή την παρατήρηση με αναφορά σε συγκεκριμένα χωρία του κειμένου.

• Με ποιους αφηγηματικούς τρόπους και τεχνικές επιτυγχάνει ο ποιητής του Απόκοπον αυτό το αισθητικό αποτέλεσμα το οποίο εντοπίζει ο Λ. Πολίτης στην παραπάνω ερώτηση;

 

Παράλληλο κείμενο
Τάχα να στέκει ο ουρανός
Κάτω στα Τάρταρα της γης τα κρυοπαγωμένα
μοιρολογούν οι λυγερές και κλαιν τα παλικάρια.
Σαν τ' είν' το μοιρολόγι τους, σαν τ' είν' το κλάψιμό τους;
—Τάχα να στέκει ο ουρανός, να στέκει ο πάνω κόσμος,
να στέκονται κι οι εκκλησιές με τις χρυσές εικόνες,
να στέκονται κι οι αργαλειοί που φαίνουν οι κυράδες;

(Γ. Ιωάννου, Τα δημοτικά μας τραγούδια,
Ερμής, Αθήνα, 1994, σελ. 420)

• Να συγκρίνετε το δημοτικό τραγούδι με το κείμενο από τον Απόκοπο ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή.

 

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αλισανδράτος Γ. Γ., «Μερικές παρατηρήσεις στον Απόκοπο του Μπεργαδή», Αρχές Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τόμος Β', χ.χ., σελ. 205-226.

Βασιλείου Π., «Ερμηνευτικές προτάσεις στον Απόκοπο του Μπεργαδή», Ελληνικά, τεύχος 43, 1993, σελ. 125-172.

Κεχαγιόγλου Γ., «Ζητήματα ρητορικής, λογικής και θεματικής δομής στον Απόκοπο τον Μπεργαδή», Αντίχαρη, Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα, 1984, σελ. 239-256.

Μαστροδημήτρης Δ. Π., Η Ποίηση του Νέου Ελληνισμού. Ανθολογία, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα, 72004.

Πολίτης Λ., Ιστορία της νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1993.

 

Μπορείτε να γράψετε τις απαντήσεις σας και να τις εκτυπώσετε ή να τις σώσετε σε αρχείο pdf.

Εκτύπωση ή αποθήκευση