ΝΕΑ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ: ΠΟΙΗΣΗ. Ο ΔΗΜΟΤΙΣΚΙΣΜΟΣ. 497
Δημήτριος Γληνός, Δημιουργικός Ιστορισμός
ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΑΥΤΗ που γράφτηκε το 1916 ο συγγραφέας εξετάζει το πώς θα ήταν δυνατόν οι πολιτισμικές αξίες των κλασικών εποχών να είναι γόνιμες στην εποχή μας. Οι αξίες αυτές, παρατηρεί ο Γληνός, όπως είναι η γλώσσα, οι ηθικές αντιλήψεις, το δίκαιο, τα ήθη και έθιμα κτλ., μεταβιβάζονται στους μεταγενέστερους είτε υποσυνείδητα είτε συνειδητά. Υποσυνείδητη μεταβίβαση των πολιτισμικών αξιών του παρελθόντος γίνεται με την ιστορική συνέχεια από γενιά σε γενιά. Έτσι μεταβιβάζονται ως άμεση κληρονομιά γλωσσικοί, λογοτεχνικοί και εκφραστικοί γενικά τύποι, θρησκευτικές και ηθικές αντιλήψεις καθώς και τεχνικά μέσα. Οι κληρονομημένες αυτές αξίες αποτελούν το συντηρητικό θεμέλιο του πολιτισμού.
Εκτός όμως από την άμεση αυτή και υποσυνείδητη επιβίωση των αξιών του παρελθόντος έχουμε και τη συνειδητή προσπάθεια να ξαναγυρίσουμε σε παλιές αξίες και να τις εκμεταλλευτούμε για το παρόν. Τη συνειδητή αυτή επιστροφή στα περασμένα ο συγγραφέας την ονομάζει σιστορισμό. Στην περίπτωση αυτή δεν χρειάζεται άμεση συνέχεια. Λαοί που βγαίνουν από τα σκότη της πρωτόγονης ζωής στρέφουν τα μάτια τους στις ανώτερες αξίες του παρελθόντος. Σ' αυτές επίσης στρεφόμαστε κάθε φορά που οι σύγχρονες αξίες κλονίζονται και περνούν μία κρίση. Υπάρχουν όμως δύο είδη ιστορισμού- το πρώτο, που χαρακτηρίζεται ως αυτούσια μεταφορά και μίμηση αξιών, είναι ο άγονος ιστορισμός. Το δεύτερο είδος το ονομάζει μετουσίωση αξιών. Εδώ διακόπτουμε την περίληψη, για να δούμε τη συνέχεια της μελέτης:
Το δεύτερο είδος του ιστορισμού, που τ' ονομάσανε μετουσίωση αξιών, φανερώνεται σ' εποχές δημιουργικής ορμής. Κάθε λαός δεν αποτελεί ένα ομοιόμορφο σύνολο ατόμων, ούτε επομένως οι συνισταμένες των κοινωνικών ενεργειών, που τις ονομάσαμε αξίες του πολιτισμού, είναι γεννήματα του συνόλου των ατόμων ενός λαού. Τις περισσότερες φορές είναι δημιουργήματα στενοτέρων ομάδων ή κοινωνικών τάξεων. Μια κοινωνική τάξη, που έχει την ηγεμονία μέσα στο σύνολο, όσο και αν έχει κοινές 498 τις ρίζες και αντλεί στοιχεία από το σύνολο, δημιουργεί ή συντηρεί τις αξίες του πολιτισμού αυτή κατά έναν τύπο σύμφωνο με τα συμφέροντά της, τις επιδράσεις που δέχεται και την πλαστική της δύναμη. Οι γερασμένες λοιπόν κοινωνικές τάξεις κρατιούνται στα περασμένα κατά το πρώτο είδος του ιστορισμού και όσο ο υπόλοιπος λαός από αδυναμία δεν κατορθώνει να σπάσει τα δεσμά, που του βάνει η κυρίαρχη τάξη του, μένει στάσιμος και παρουσιάζει ως σύνολο την εικόνα που δώσαμε παραπάνω, όταν επικρατεί ο νοσηρός ιστορισμός. Το ίδιο συμβαίνει και με λαούς νέους, που όταν πρωτοήρθαν σ' επαφή με ανώτερο πολιτισμό, δέχτηκαν την επίδρασή του και υποτάχτηκαν σ' έναν ψυχικό κόσμο ανώτερο με όλες τις αντιπροσωπευτικές του αξίες. Έτσι λ.χ. οι γερμανικοί λαοί άμα ήρθαν σ' επαφή με το ρωμαϊκό κόσμο. Άμα όμως μια υποταγμένη κοινωνική τάξη, παίρνοντας σιγά σιγά στα χέρια οικονομική βάση ανεξάρτητη και επομένως και δύναμη και ολοένα μεγαλύτερη συνείδηση του εαυτού της, τείνει να κυριαρχήσει αυτή μέσα στο σύνολο του λαού, ή άμα ένα έθνος ωριμάζοντας ολοένα περισσότερο πάρει συνείδηση του εγώ του απέναντι του ξένου ψυχικού κόσμου, που τον κυριάρχησεν ως τώρα, τότε όλες οι δημιουργικές δυνάμεις ξυπνούν και οι προσπάθειες τείνουν να διαμορφώσουν αξίες, που να εκφράζουν ικανοποιητικά τις ορμές και τις ψυχικές 499 ανάγκες καθώς και τα συμφέροντα της τάξης ή του έθνους, που ανεβαίνει.
Αυτές είναι οι εποχές των κρίσεων, που παλαιοί πολιτισμοί και γερασμένες αξίες κλονίζονται και νέοι κόσμοι γεννιούνται. Τα κινήματα μάλιστα αυτά, όταν συντρέχουν οι ιστορικοί όροι, παίρνουν πολύ πλατύτερη έκταση, ξεπερνούν τα σύνορα λαών και εθνών, απλώνονται σε μεγάλο μέρος ή και στο σύνολο του πολιτισμένου κόσμου και γίνονται παγκόσμια, με την περιορισμένη έννοια που δίνομε στο παγκόσμιο, κλείνοντάς το κάθε φορά μέσα στα όρια της πολιτισμένης ανθρωπότητας. Έτσι λ.χ. το ρωμαϊκό κράτος είχε πλάσει τους κατάλληλους όρους για να ξαπλωθεί σ' όλο τον πολιτισμένο κόσμο η μεγάλη ηθική και πνευματική κρίση, απ' όπου πήγασε ο χριστιανισμός. Έτσι επίσης στην εποχή της Αναγέννησης υπήρχαν οι κατάλληλοι ιστορικοί όροι για ν' απλωθεί το κίνημα, που φέρνει τ' όνομα τούτο, σ' όλη σχεδόν τη δυτική Ευρώπη.
Σε τέτοιες λοιπόν εποχές δημιουργικής ζύμωσης φανερώνεται πρώτα μια αντίθεση έντονη προς τα καθιερωμένα καθεστώτα, προς την παράδοση, προς τις αντιπροσωπευτικές αξίες, που ως τότε κυριαρχούσαν. Αυτές φαίνονται κενές, πενιχρές, δεν ανταποκρίνονται πια στις ψυχικές ανάγκες των ανθρώπων, είναι δεσμά που πρέπει να σπάσουν. Κάτι νέο πρέπει να 'ρθει, κάτι καλύτερο, κάτι απολυτρωτικό, και φυσικά ορμούν οι ανώτεροι άνθρωποι κάθε λαού, για να βρουν την έκφραση αυτού του νέου. Τότε δύο πράγματα είναι δυνατό να συμβούν.
Α') Απαρνιούνται οι άνθρωποι ολωσδιόλου την καθιερωμένη παράδοση. Όλος ο ως τότε πολιτισμός χαρακτηρίζεται νοσηρό γέννημα, παραστράτημα του ανθρώπου από τη φύση. Ξαναγύρισμα στη φύση, αναγνώριση απόλυτη των ειδολογικών δυνάμεων του ανθρώπου, ανεξάρτητα και αντίθετα προς κάθε καθιερωμένη έκφραση είναι τα χαρακτηριστικά σημάδια των εποχών αυτών. Νατουραλισμός, ορθολογισμός, απόλυτος συγχρονισμός είναι οι όροι, που εκφράζουν μια τέτοια κατάσταση. Χαρακτηριστικός τύπος τέτοιας εποχής ο δέκατος όγδοος αιώνας στη δυτική Ευρώπη. Και ονομάζομε την τάση αυτή απόλυτο συγχρονισμό, γιατί φυσικά η τέλεια απάρνηση κάθε αξίας δημιουργημένης ως τότε είναι εικονική. Οι ζωντανές αξίες του παρόντος και το παρελθόν που ζει μέσα σ' αυτές αποτελούν αναπόσπαστο και αναφαίρετο στοιχείο της ψυχικής ζωής των ανθρώπων.
Έτσι ο Ρουσσό κηρύχνοντας την απάρνηση του πολιτισμού και την επιστροφή στη φύση κρατά λ.χ. τη γλώσσα, τη γαλλική γλώσσα του καιρού του, που είναι καταστάλαγμα ψυχικής εξέλιξης μακρόχρονου πολιτισμού και άπειροι θησαυροί και αξίες κληρονομημένες από τα περασμένα ζουν μέσα της.
Β') Συχνότερα όμως η δημιουργική ζύμωση δεν παίρνει το δρόμο τούτο, δεν είναι τέτοια η πεποίθηση των ανθρώπων στο εγώ τους, στο «φυσικό και έμφυτο λόγο», που κηρύχνεται από τους ορθολογιστές ως μόνος οδηγός. Συχνότερα η ζήτηση του νέου στρέφεται στα περασμένα και πριν να βρει την ιδιότυπη έκφραση, που θα ικανοποιήσει ολοκληρωτικά τις ανάγκες του παρόντος, αναζητά στο παρελθόν τις ιδανικές αξίες, που είναι οι συγγενέστερες και επομένως οι σχετικά ικανοποιητικότερες για 500 τις σύγχρονες ορμές, και προσπαθεί σ' αυτές να ξεχύσει τη δημιουργική πνοή ή αυτές ν' αφομοιώσει και απ' αυτές να πάρει τα στοιχεία για να πλάσει τις νέες αξίες. Τότε το παρελθόν γίνεται σπέρμα ζωογόνο για το παρόν, βοηθεί τη διαμόρφωση του, δίνει ιδανικά παραδείγματα και όχι καλούπια, που να πρέπει αυτούσια να επιβληθούν και να συντρίψουν κάθε ορμή. Αυτές είναι αληθινά δημιουργικές εποχές και το είδος του ιστορισμού, που φανερώνεται σ' αυτές, είναι ο δημιουργικός ιστορισμός, δηλ. ο αρμονικός συνδυασμός των αξιών του παρελθόντος με τις δυνάμεις και τις ορμές του παρόντος, έτσι που και τα περασμένα να δίνουν κάθε στοιχείο, που μπορεί να χρησιμεύει για ιδανικό παράδειγμα και ν' αφομοιώνεται από το παρόν και η σύγχρονη ορμή ν' απλώνεται άνετα και να εξυψώνει τα δικά της στοιχεία σε αξίες πολιτισμού όσο μπορεί περισσότερο ικανοποιητικές για τις σύγχρονες ψυχικές ανάγκες.
Αυτή είναι η μόνη σωστή έννοια του κλασικισμού.
Εννοείται ότι η δημιουργική ζύμωση, όπως την περιγράψαμε παραπάνω, μπορεί να έχει γενικότερο ή πιο περιορισμένο χαρακτήρα, μπορεί ν' αποβλέπει σε όλα τα είδη των αξιών του πολιτισμού ή σε μερικά απ' αυτά. Το συχνότερο μάλιστα είναι ότι ποτέ δε φανερώνεται ταυτόχρονα μια γενική και πολυμερή δημιουργία, αλλά μια κύρια γραμμή, που πότε είναι θρησκευτική, πότε πολιτειακή, πότε κοινωνική, πότε λογοτεχνική, πότε καλλιτεχνική, πότε βιοτεχνική. Έμμεσα όμως πάλι και είτε ταυτόχρονα είτε σε μια αλληλουχία όχι πολύ μακρόχρονη, η δημιουργία σ' ένα επίπεδο δεν αφήνει αδιάφορα και μερικά άλλα συγγενή.
Παραδείγματα τέτοιου ιστορισμού μάς δίνει πάλι πρώτα πρώτα η γλώσσα, που επειδή είναι το κυριότερο εκφραστικό μέσο του ψυχικού κόσμου, γίνεται συνηθέστερα το όργανο των δημιουργικών κινημάτων. Έτσι λ.χ. όταν οι λαοί της δυτικής Ευρώπης έφτασαν σε συνείδηση του εγώ τους και πολεμώντας τη λατινική παράδοση κινήθηκαν να δημιουργήσουν ιδιότυπο πολιτισμό, αισθάνθηκαν την ανάγκη να υψώσουν τις εθνικές ή μητρικές τους γλώσσες σε όργανα εκφραστικά των ψυχικών αναγκών τους. Οι λογοτέχνες, οι κοινωνικοί και θρησκευτικοί μεταρρυθμιστές καλλιέργησαν τις περιφρονημένες ως τότε γλώσσες, που μόνο τις μιλούσαν ή τις χρησιμοποιούσαν στο λαϊκό τραγούδι. Ταυτόχρονα όμως έχομε και ένα άνθισμα του κλασικισμού, με ιδανικό ως προς το γλωσσικό μέρος την καλλιέπεια, την eloquentiam.
Ο τέτοιος κλασικισμός στάθηκε χρησιμότατος στη διάπλαση όλων των γλωσσών και των νεολατινικών και των αγγλοσαξωνικών και των σλαβικών 501 ακόμη. Γιατί η καλλιέπεια, που τα πρότυπά της τ' αναζητούσαν στους κλασικούς συγγραφείς της Ρώμης και των Αθηνών, συνειδητά ή υποσυνείδητα βοηθούσε τη διαμόρφωση των γλωσσών αυτών, τις πλούτιζε με εκφραστικούς τρόπους, τους μετάδινε αρετές του ύφους, ακρίβεια, αποχρώσεις, λεπτότητα, σαφήνεια. Έτσι έγιναν οι κλασικοί των Αθηνών και της Ρώμης το σχολείο των μεγάλων συγγραφέων και αυτή την έννοια είχε όχι μόνο τότε μα και αργότερα στη Γερμανία του Γκαίτε λ.χ. και έχει και σήμερα ακόμη ο σωστός γλωσσικός κλασικισμός για όλα τα πνεύματα που κήρυξαν την ανεκτίμητη αξία του.
μετουσίωση: μεταβολή της ουσίας, αφομοίωση.
ειδολογικός: αυτός που αναφέρεται στο είδος.
νατουραλισμός: φιλοσοφικός όρος που σημαίνει το σύστημα εκείνο που αποδίδει τα πάντα στη φύση θεωρώντας την πρώτη αρχή.
ορθολογισμός: η φιλοσοφική θεωρία που υποστηρίζει ότι όλα μπορούν να εξηγηθούν με τη βοήθεια του ορθού λόγου, δηλ. με μέσο τη λογική που διαθέτει ο άνθρωπος.
Ρουσσό: (Ζαν-Ζακ, 1712-1778). Γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος που κήρυξε ανάμεσα στα άλλα και την ανάγκη να επιστρέψει ο άνθρωπος σε ένα φυσικότερο τρόπο ζωής.
- Αφού μελετήσετε προσεχτικά την περίληψη που περιέχεται στο εισαγωγικό σημείωμα να απαντήσετε στις ακόλουθες ερωτήσεις: α) Πώς μεταβιβάζονται στους μεταγενέστερους οι πολιτισμικές αξίες του παρελθόντος; β) Τι ονομάζει ο συγγραφέας ιστορισμό και σε ποια είδη τον διακρίνει;
- Πότε μια κοινωνική τάξη ή ένα έθνος μπορεί να διαμορφώσει νέες αξίες και τι εκφράζουν οι αξίες αυτές;
- Ποιες εποχές ονομάζει ο συγγραφέας «εποχές κρίσεων» και ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους;
- Τι είναι κατά το συγγραφέα ο δημιουργικός ιστορισμός;
- Μπορούμε να κατατάξουμε και το πνευματικό κίνημα του δημοτικισμού στο δημιουργικό ιστορισμό; Να δικαιολογήσετε την απάντηση σας. (Να βασίσετε την απάντησή σας στην προσεχτική μελέτη του κειμένου, στην εισαγωγή της ενότητας και σε ό,τι άλλο σχετικό γνωρίζετε για το δημοτικισμό).
Ρ. Σταυρίδη-Πατρικίου, «Γλώσσα, εκπαίδευση και πολιτική» (απόσπασμα) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]
 |
Κοινωνιολόγος και εκπαιδευτικός με βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό και καθαρή σκέψη, κατέχει μια από τις πρώτες θέσεις στην ιστορία των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων. Γεννήθηκε στη Σμύρνη και ύστερα από μεταπτυχιακές σπουδές που έκανε στη Γερμανία εγκαταστάθηκε το 1911 στην Ελλάδα και αγωνίστηκε για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Ήταν μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου και συνέταξε τα εκπαιδευτικά νομοσχέδια του 1913. Προσχώρησε στην Επανάσταση της Θεσσαλονίκης και πρωτοστάτησε μαζί με τον Αλέξ. Δελμούζο και τον Μαν. Τριανταφυλλίδη στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 1917 από τη θέση του Γεν. Γραμματέα του Υπουργείου Παιδείας. Αργότερα ίδρυσε την Ανώτερη Γυναικεία Σχολή και την Παιδαγωγική Ακαδημία, όπου δίδαξε κοινωνιολογία και ιστορία. Μετά τη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1926 ιδρύει το περιοδικό Αναγέννηση. Για τις πολιτικές του ιδέες εξορίστηκε από το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά και πέθανε κατά την κατοχή στην Αθήνα. Έργα του: Έθνος και Γλώσσα (1915, 1922), Δημιουργικός Ιστορισμός (1920), Η κρίση του δημοτικισμού (1923), Ένας άταφος νεκρός (1925), μετάφραση με εισαγωγή του Σοφιστή του Πλάτωνα. Μετά τον θάνατό του εκδόθηκαν Η τριλογία του πολέμου και Οι Εκλεκτές σελίδες.
Βιογραφικό σημείωμα [πηγή: βιβλιοnet]
Διαδικτυακός τόπος Ιδρύματος Γληνού
1. Εργοβιογραφικά στοιχεία
Ο Δ. Γληνός (1882-1943) γεννήθηκε στη Σμύρνη, όπου και τελείωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην Ευαγγελική Σχολή. Αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και στη συνέχεια πήγε για ειδικές σπουδές στη Γερμανία όπου, ως το 1911, σπούδασε παιδαγωγικά, φιλοσοφία, ψυχολογία και κοινωνιολογία. Εκεί ο Γληνός συνδέθηκε φιλικά με τον Γ. Σκληρό, ο οποίος τον προσανατόλισε προς τις σοσιαλιστικές μελέτες. Κατά το ίδιο διάστημα είχε τακτική επαφή με τον Ίωνα Δραγούμη, τον Αλέξ. Δελμούζο, τον Μ. Τριανταφυλλίδη και άλλους, που προσπαθούσαν τότε να ιδρύσουν τον Εκπαιδευτικό Όμιλο. «Όλη του η ζωή, ως που κατέβηκε στην Ελλάδα», γράφει ο Κ. Καραγιώργης, «μπορεί να θεωρηθεί σαν προπαρασκευή για την κατοπινή πολύπλευρη δράση του [...]. Μέσα σ' αυτή βρίσκονται οι πηγές για την παραπέρα εξέλιξη του Δ. Γληνού».
Η έντονη αντίδραση που εκδηλώθηκε δεν άφησε να γίνει νόμος του κράτους η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση την οποία πρότεινε στο κόμμα των Φιλελευθέρων το 1912. Ως πρόταση όμως τη διαμόρφωσε σε βιβλίο με τον τίτλο Ένας άταφος νεκρός.
Το 1917 η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης με πρωθυπουργό τον Ελ. Βενιζέλο τον διορίζει στη θέση του προέδρου του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου του Υπουργείου Παιδείας. Από τη θέση αυτή ο Γληνός συντάσσει το ιστορικό διάταγμα της 1-5-1917 για την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στα σχολεία. Όταν η κυβέρνηση ήρθε στην Αθήνα, ο Γληνός, ως εκπαιδευτικός σύμβουλος και Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας, επιχείρησε να εφαρμόσει τη γλωσσική μεταρρύθμισή του σε ολόκληρη τη χώρα. Συνάντησε αντίδραση και τελικά αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τη θέση του και να συνεχίσει τους αγώνες του ως πρόεδρος και ηγετικό στέλεχος του Εκπαιδευτικού Ομίλου.
Το 1927 οι δύο ομάδες του Εκπαιδευτικού Ομίλου, η σοσιαλιστική, που ήταν και πλειοψηφούσα, με επικεφαλής τον ίδιο, και η αστική, με επικεφαλής τους Δελμούζο και Τριανταφυλλίδη, συγκρούστηκαν. Η μειοψηφούσα ομάδα αποχώρησε και ο Εκπαιδευτικός Όμιλος προσανατολίστηκε οριστικά προς τον σοσιαλισμό. Αυτή την περίοδο ο Γληνός ήταν διευθυντής στα Περιοδικά Αναγέννηση (1926-1928) και Νέος Δρόμος (1928-1929).
Το έργο του Γληνού είναι λογοτεχνικό, φιλολογικό, παιδαγωγικό και πολιτικό-κοινωνιολογικό: Έθνος και γλώσσα (1916 και 1922), Γυναικείος ανθρωπισμός (1921), Οι χοίροι υίζουσιν, τα χοιρίδια κοΐζουσιν, οι όφεις ιύζουσιν (1921), Η κρίση του δημοτικισμού (1923), Ένας άταφος νεκρός (1925), Διακήρυξη της Διοικητικής Επιτροπής του Εκπαιδευτικού Ομίλου (1927), Η φιλοσοφία του Χέγκελ (1932), Πλάτωνος Σοφιστής, αρχαίο κείμενο, εισαγωγή, μετάφρασις-σχόλια (1940), Η τριλογία του πολέμου (γράφτηκε το 1938, δεν ολοκληρώθηκε, εκδόθηκε το 1945), Εκλεκτές σελίδες (μετά τον θάνατό του, 4 τόμοι), Άπαντα (1983).
2. Η κριτική για το έργο του
«Ο Γληνός παιδαγωγός, εκπαιδευτικός, στοχαστής, φιλόσοφος, κλασικός φιλόλογος, δημοτικιστής, πολιτικός αγωνιστής - είναι ένα πολύπτυχο ζωής και δράσης μοναδικό στα χρόνια μας. Με την κάθε εκδήλωσή του σημείωνε ένα σταθμό, άνοιγε κι ένα δρόμο. Ιδιαίτερα η παιδαγωγική κι εκπαιδευτική του δράση, οι πρωτοποριακές του ιδέες, η πίστη του στο δημοτικισμό και στην αναγέννηση της παιδείας, τον έκαναν χρόνια τώρα μια συμβολική φυσιογνωμία για ολόκληρον τον κόσμο. Όσο κι αν το σύμβολο αυτό στάθηκε εφιάλτης για την αντίδραση, όμως και για την αστική διανόηση —τη φωτισμένη— είναι ένα ιστορικό γεγονός, ενώ για την αριστερά θα είναι καύχημα όσο κι οδηγός για την οριστική κατάκτηση των πνευματικών αγαθών από τον λαό.»
(Αλ. Σβώλος, «Ο πνευματικός άνθρωπος», εργασία συλλογική Στη μνήμη του Δημήτρη Γληνού, ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ, Αθήνα, 1946, σελ. 9)
«Η οξύτητα, το βάθος, η σιγουριά της σκέψης του Δασκάλου (Γληνού). η αξιοσύνη του ν' απλουστεύει τα μπερδεμένα ζητήματα. η αναλυτική και συνθετική μαεστρία και επιγραμματικότητα του ύφους του κάνουνε τον λόγο του και να πείθει και να γοητεύει. Ο Γληνός δεν είναι μονάχα μεγάλος Επιστήμονας και μεγάλος Δάσκαλος, ήτανε και μεγάλος τεχνίτης. Αλλά πέρ' απ' όλ' αυτά. ήτανε και μεγάλος άνθρωπος της δράσης. Δεν του έφτανε να ξέρει το σωστό, να το διδάσκει και να το διατυπώνει τέλεια παρά κι αγωνιζότανε να το πραγματοποιήσει. Στάθηκε σε μιαν ανοδική περίοδο της ιστορίας μας ο ρυθμιστής του πνευματικού ξαναγεννημού του έθνους, στάθηκε ο φωτισμένος αρχηγός του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Χωρίς αυτόν δεν θα γινότανε ποτές η γλώσσα της εθνικής παιδείας.»
(Κ. Βάρναλης, «Ο Δάσκαλος», Αισθητικά-Κριτικά Β', Κέδρος, Αθήνα, 1984, σελ. 317)
«Ωστόσο γνωρίζοντας την πολιτεία της και τις ιδιαιτερότητες της Νέας Εστίας έχει σημασία ο ανεπιφύλακτος τρόπος που τώρα τον τιμά για το συνολικό του έργο: εκπαιδευτικό, δημοτικιστικό και θεωρητικό. Στο τεύχος της 1ης Ιανουαρίου 1944 (που κυκλοφόρησε καθυστερημένα) δημοσιεύεται η εκτενής νεκρολογία "Δημήτρης Γληνός", γραμμένη με ιδεολογική γενναιοδωρία από το φιλόσοφο Κ. Δ. Γεωργούλη.
[...]Διεξοδική συστηματική έκθεση της φιλοσοφικής του θεωρίας ο Γληνός δεν μας άφησε. Σε καμιά περίπτωση δεν θα έστεργε να ασκήσει το έργο του πανεπιστημιακού δασκάλου της Φιλοσοφίας ή να μας δώσει με συγγραφές μια δογματική έκθεση των φιλοσοφικών του στοχασμών. Η Φιλοσοφία γι' αυτόν δεν ήταν θεωρητική μάθηση, αλλά τρόπος ζωής, βίωση πραγματική σε αξεχώριστο συσχετισμό με την πράξη. Μέσα όμως από τη ζωή του, από τη διδασκαλία του και από όσα έγραψε, μπορούμε να διακρίνουμε τις γραμμές της κοσμοθεωρίας του. Εστάθηκε πάντοτε αντιμέτωπος στη φορμαλιστική εκδοχή της Φιλοσοφίας. Η ουσία κατά τη γνώμη του είναι αναπόσπαστα πάντα δεμένη με τη μορφή, γιατί η μορφή είναι ο τρόπος ύπαρξης της ουσίας, η περαστική κινούμενη ισορρόπηση των δυνάμεων. " [...]Νέα Εστία, 1-1-1944, σελ. 106-111.
Εύλογα ο Γεωργούλης αποφεύγει κάθε όνομα και κάθε όρο που θα προσέκρουε στο αντιληπτικό πεδίο της λογοκρισίας, αλλά, χωρίς να μετριάζει το ιδεολογικό άνοιγμα στο οποίο κινήθηκε με διαλεκτική συνέπεια ο Γληνός, αποδίδει αμερόληπτα τον στοχαστή με την ισχυρή προσωπικότητα, που, έξω από παγιωμένες πεποιθήσεις και κατεστημένες ιδεοληψίες, υπηρέτησε με ανιδιοτέλεια υψηλούς θεωρητικούς στόχους, πιστεύοντας στην ανάγκη της συμμετοχής του στο ιδεολογικό γίγνεσθαι.»
(Αλ. Αργυρίου, Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, τόμος Γ', Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σελ. 331-333)
3. Το κείμενο
Διδακτικές επισημάνσεις
Προκειμένου να κατανοήσουν οι μαθητές την ιδιαίτερη μορφή του συγγραφέα, την εμβέλεια της σκέψης του και, ίσως, τον τρόπο που προσπαθεί να προσεγγίσει το θέμα, καλή είναι μια αναφορά στα βιογραφικά του στοιχεία με έμφαση: α) στη σχέση του με τους Α. Δελμούζο και Μ. Τριανταφυλλίδη, β) στις προσπάθειές του για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση γ) στις πολιτικές ιδέες του και στις διώξεις που υπέστη γι' αυτές. Μετά από αυτό οι μαθητές μπορούν:
• Να αναζητήσουν και να κάνουν αναφορά σε όρους του κειμένου όπως: πολιτισμικές αξίες, νατουραλισμός, ορθολογισμός, απόλυτος συγχρονισμός κ.ά. Να προσπαθήσουν να τους αναλύσουν και να τους κατανοήσουν σε βάθος.
• Να ξεχωρίσουν τον άγονο, νοσηρό ιστορισμό (αυτούσια μεταφορά και μίμηση αξιών του παρελθόντος, αποδοχή αξιών που παρουσιάζονται από την οικονομικά κυρίαρχη τάξη και που το σύνολο των πολιτών αδυνατεί να απορρίψει) από τον δημιουργικό ιστορισμό (γνώση, επιλογή, εφαρμογή, αποδοχή αξιών που ταιριάζουν στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και αντιπροσωπεύουν τις αληθινά δημιουργικές εποχές).
• Να αντιδιαστείλουν, με παραδείγματα από το κείμενο ή άλλα, «τις αληθινά δημιουργικές εποχές» από «τις εποχές κρίσεων».
• Να εντοπίσουν τις αναφορές του Γληνού στη σημασία της γλώσσας και να τις συζητήσουν.
• Να προσέξουν την ψυχοκοινωνική προσέγγιση του θέματος από τον συγγραφέα. Σε κάποια σημεία του κειμένου (π.χ. «Οι ζωντανές αξίες του παρόντος [...] της ψυχικής ζωής των ανθρώπων», «να εξυψώνει τα δικά της στοιχεία [...] ψυχικές ανάγκες» και αλλού) γίνεται αναφορά στην τρισυπόστατη μορφή του δημιουργού του πολιτισμού, του ίδιου του ανθρώπου. Για την αρμονική του ανάπτυξη και την εξέλιξη του χρειάζεται ισορροπία των τριών αλληλένδετων και αδιαίρετων μορφών του: ύλης, ψυχής, πνεύματος.
• Να προσδιορίσουν το είδος στο οποίο ανήκει το κείμενο και να γίνει αναφορά στον τρόπο προσέγγισης του θέματος από τον Δημ. Γληνό (σαφής χρήση της πειθούς σε όλο το κείμενο: επίκληση στη λογική, επιχειρηματολογία για να στηρίξει τις απόψεις του, αποσαφήνιση των θέσεών του, αναφορά ιστορικών παραδειγμάτων, αποφυγή απόλυτα διατυπωμένων απόψεων). Να διακρίνουν ότι τα παραπάνω σημεία κάνουν το κείμενο μια προσεκτικά στοιχειοθετημένη μελέτη κοινωνικού στοχασμού.
Συμπληρωματικές ερωτήσεις-Δραστηριότητες
• «[...] φυσικά ορμούν οι ανώτεροι άνθρωποι κάθε λαού», λέει ο Δ. Γληνός. Ποιους και γιατί μπορούμε να θεωρήσουμε ως «ανώτερους»; Πώς λειτουργούν «οι ανώτεροι» άνθρωποι, σύμφωνα με τον συγγραφέα;
• Όσον αφορά την κατανόηση του κειμένου, πώς λειτουργεί ο τρόπος δόμησής του;
Παράλληλο κείμενο
Αλέξανδρος Δελμούζος, Το Ανθρωπιστικό Ιδανικό (Κ.Ν.Λ., σελ. 493)
• Να γίνει παράλληλη παρουσίαση των ιδεών των δύο σύγχρονων, και αρχικά συνοδοιπόρων, συγγραφέων-παιδαγωγών.
4. Ενδεικτική βιβλιογραφία
Αργυρίου Αλ., Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, τόμος F, Καστανιώτης, Αθήνα, 2000.
Βάρναλης Κ., Αισθητικά-Κριτικά Α'-Β', Κέδρος, Αθήνα, 1984.
Ηλιού Φ., εισαγωγικό σημείωμα στο Γληνού, Άπαντα, Θεμέλιο, Αθήνα, 1983.
Κάτσικας Χρ. & Θεριανός Κ. Ν., Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι το 2004, Σαββάλας, Αθήνα, 2004.
Αφιερώματα
Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης, «Αφιέρωμα στο Δημήτρη Γληνό», τεύχος 60-61, 1983.
Διαβάζω, Αφιέρωμα, τεύχος 61, 1983.
Επιθεώρηση Τέχνης, Αφιέρωμα, τεύχος 119-120, 1964.
Δημήτρης Γληνός (1882-1943)
Ίδρυμα Γληνού
ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
βιβλιονετ
Δημήτρης Γληνός, [Οι φίλοι των γραμμάτων]
Βιογραφικό 