Ψηφιδωτό (Opus tessellatum) με παράσταση του Πάνα σε ληνό, διαστάσεις 2Χ1,80 μ., περίπου 2ος-3ος αι. μ.Χ.
Το τμήμα του ψηφιδωτού που παρουσιάζεται αποτελεί το κεντρικό τμήμα ενός μεγαλύτερου ψηφιδωτού ενός δωματίου 13Χ3,25 μ. μιας αγροικίας.
Σ' έναν ορθογώνιο ληνό που βρίσκεται στο ύπαιθρο ο θεός Πάνας και δύο άνθρωποι ληνοβάτες πατούν σταφύλια. Δεξιά και αριστερά δύο άνδρες μεταφέρουν με καλάθι σταφύλια. Αυτός στα αριστερά τα αδειάζει στον ληνό, ενώ ο άλλος στα δεξιά τα μεταφέρει στον ώμο του. Στο χείλος του ληνού εικονίζονται τρεις κρουνοί, πιθανόν σε σχήμα λεοντοκεφαλής. Η θέση των κρουνών δεν είναι η σωστή, αφού κανονικά θα έπρεπε να βρίσκονται στη βάση του ληνού. Μπροστά από τους κρουνούς τρεις πίθοι, που έχουν τον ρόλο του υποληνίου. Οι ανθρώπινες μορφές φορούν περίζωμα, πατούν τα σταφύλια με γυμνά πόδια και κρατούν λαγωβόλο (η ράβδος των γεωργών και των κτηνοτρόφων, που από τον 4ο αι. π.Χ. και μετά έγινε σύμβολο του Πάνα και άλλων άγριων θεοτήτων) για ισορροπία και πιάνουν με το χέρι τους τον Πάνα.
Ο Πάνας παριστάνεται μετωπικός, ενώ οι ανθρώπινες μορφές στο πλάι, έτσι ώστε να εξαρθεί η σπουδαιότητα του θεού. Ο θεός παρουσιάζεται ώριµος, γενειοφόρος, µε ρωµαλέο, καλοχτισµένο κορµό. Από τη µέση και κάτω έχει τραγόµορφα πόδια, µε γούνα. Τα πόδια του είναι δυσανάλογα ως προς το µέγεθος σε σχέση µε τον κορµό του σώµατος, ενώ και η κίνηση των ποδιών είναι αντίστροφη προς αυτήν του σώµατος. Η µορφή του θεού, µε το δυνατό σώµα και την ήρεµη έκφραση του ώριµου άντρα, εµπνέει δύναµη στον θεατή, προφανώς και στους ληνοβάτες. Αυτοί πάλι µοιάζουν ήρεµοι, αφοσιωµένοι στην εργασία τους, σαν να µην αντιλαµβάνονται την παρουσία του θεού, αλλά απλώς να εµπνέονται από αυτήν.
Στο πάνω μέρος της παράστασης διαβάζουμε την επιγραφή:
…∆ΩΡΟC ΥΠΕΡ ΓΡΑΜΑΤΙΑC
……ΚΛΙΝΟΝ CTATIANΙTAIC
ΕΚ ΤΩΝ Ι∆ΙΩΝ
[…..…..]δωρος ὑπὲρ γραματίας
[….….τὸ τρ]ίκλινον Στατιανίταις
ἐκ τῶν ἱδίων.
Η αρχή της επιγραφής δε σώζεται. Η πρώτη λέξη είναι η κατάληξη ενός ονόµατος: –δωρος. Στη θέση πριν από το όνοµα αυτό προτείνεται η ύπαρξη ακόµα δυο ρωµαϊκών ονοµάτων ή ενός ελληνικού. Το όνοµα –δωρος µπορεί να είναι Θεόδωρος ή ∆ιόδωρος. Ο -δωρος, λοιπόν, ίσως και κάποιος ακόµη, χρηµατοδότησε ή δώρισε την κατασκευή ή την επισκευή [κατεσκεύασεν (ή ἐπεσκεύασεν)] του ψηφιδωτού και του τρικλινίου [τὴν ψήφωσιν καὶ τὸ τρίκλινον] ή της στοάς και του τρικλινίου [τὴν στοὰν καὶ τὸ τρ]ίκλινον, όπως μπορεί να συμπληρωθεί η επιγραφή. Η δαπάνη έγινε ἐκ τῶν ἱδίων, που ίσως µπορεί να συµπληρωθεί µε το ρήµα ἐποίησεν, σύµφωνα και µε άλλες επιγραφές αν και µεταγενέστερες. Η δωρεά αυτή έγινε µετά από την άσκηση γραµµατείας (γραµατίας). Ίσως ο –δωρος να ήταν γραµµατέας των Στατιανιτών, που αναφέρονται στη συνέχεια, για χάρη των οποίων έγινε η δωρεά. Οι Στατιανίται ίσως προέρχονταν από τις ιταλικές αγροτικές εγκαταστάσεις, τις fundi Statiani, ή από τον Statanus ager στην Καµπανία όπου παραγόταν ο Στατανός οίνος. Οι Στατιανίται λοιπόν ίσως είναι µια οµάδα ή σύλλογος που σχετιζόταν µε την παραγωγή ή την εισαγωγή Στατανού οίνου στην Πάτρα, όπως δηλώνει και η παράσταση του ψηφιδωτού. Το κτίριο επίσης ίσως σχετίζεται µε τη δραστηριότητα των Στατιανιτών.
Για τη χρωματική απόδοση χρησιμοποιήθηκαν ψηφίδες σε λευκό, ρόδινο, κίτρινο, πράσινο, κυανό, καστανό, φαιό και µαύρο χρώμα.
Η παράσταση αυτή, µε τη συµµετοχή δηλαδή του Πάνα στο πάτηµα των σταφυλιών, είναι µοναδική µέχρι αυτή τη χρονική στιγµή (τέλη 2ου αρχές 3ου αι. μ.Χ.. Ο Πάνας εµφανίζεται σε µια παράσταση του 3ου αι. από τη Σεβίλλη της Ισπανίας, όπου όµως ο ρόλος του είναι του µεταφορέα των καλαθιών µε τα σταφύλια και ερµηνεύεται ως αλληγορική µορφή µύστη στον οίνο και τη διονυσιακή λατρεία.
Ο Πάνας, γιος του Ερμή και της Δρυόπης, σύμφωνα με μια από τις παραδόσεις, από τη μέρα που τον μετέφερε ο Ερμής στον Όλυμπο, έγινε ακόλουθος του Διόνυσου. Άλλωστε η μορφή του ταιριάζει με εκείνη των Σιληνών. Συνεπώς συνδέεται ιδιαίτερα και µε τον οίνο, µε αποτέλεσµα να δικαιολογείται η παρουσία του στην παράσταση του ληνού. Η σύνδεση του Πάνα με τον διονυσιακό κύκλο και τον θεό του κρασιού, τονίζεται και με την παρουσία του προσωπείου (το μοναδικό που σώθηκε από τα τρία) που διακοσµεί το µικρό διάχωρο πάνω από την κύρια παράσταση του ψηφιδωτού..
Το ψηφιδωτό εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πάτρας, αίθουσα Ιδιωτικού Βίου, εικόνα 14.
Για τον Πάνα μπορείς να διαβάσεις εδώ.
Βιβλιογραφία - Δικτυογραφία:
Ακτύπη Κωνσταντίνα, Ρωμαϊκή Πάτρα Η χωροθέτηση των ψηφιδωτών δαπέδων στην τοπογραφία της πόλης, Μεταπτυχιακή Εργασία, Ρόδος, 2020
Φωτεινή Κοκκίνη, Η απεικόνιση του καθημερινού βίου στα ψηφιδωτά δάπεδα του ελλαδικού χώρου κατά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2012
Πηγές φωτογραφιών:
Η δεύτερη φωτογραφία από τον δικτυακό χώρο «THE GALLERY OF ANCIENT ART» © Photo: Ilya Shurygin.
Η πρώτη και η τρίτη φωτογραφία από τη διατριβή της Φ. Κοκκίνη.