Ερμηνευτικές επισημάνσεις

• Η συζήτηση για τα πολιτεύματα μέσα στα περσικά ανάκτορα δημιουργεί ορισμένα ερωτήματα: αν πράγματι έγινε, ποιο ρόλο έχει στο έργο του Ηροδότου και, σε άλλο επίπεδο, ποια είναι η σχέση της με την ελληνική πολιτική φιλοσοφία. Ο ίδιος ο Ηρόδοτος έχει συναίσθηση του παράδοξου και το επισημαίνει, τονίζοντας ότι η συζήτηση, όσο κι αν φαίνεται απίστευτη σε μερικούς Έλληνες, έγινε πράγματι «και ελέχθησαν λόγοι άπιστοι μεν ενίοισι Ελλήνων, ελέχθησαν δ' ων» (80, 3).
• Από τους μελετητές έχουν διατυπωθεί τρεις ερμηνείες - χωρίς να επικρατήσει κάποια οριστικά: (α) η συζήτηση για τα πολιτεύματα, με αντιπαράθεση επιχειρημάτων, έχει πράγματι περσική προέλευση, (β) ο Ηρόδοτος διασκεύασε ένα σοφιστικό κείμενο για τα πολιτεύματα και (γ) ο Ηρόδοτος προσάρμοσε τις ελληνικές συζητήσεις της εποχής του σε μια περσική συγκυρία. Πρόκειται πιθανόν για συζήτηση που άκουσε από εξελληνισμένο Πέρση. Η συζήτηση μπορεί να περιστράφηκε γύρω από το ερώτημα, αν οι Πέρσες θα επιστρέψουν στην παλιά κατάσταση της αυτονομίας των ιρανικών φυλών ή στη συγκεντρωτική μοναρχία.
• Το κείμενο της ενότητας προσφέρεται περισσότερο για να συζητήσουμε τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα καθενός πολιτεύματος, όπως προβάλλουν από τον διάλογο, τα κριτήρια που τίθενται ή υπονοούνται και τις αδυναμίες της επιχειρηματολογίας, παρά για να συμπεράνουμε την πολιτική ιδεολογία του Ηροδότου. Θα επισημάνουμε όμως ότι ο Ηρόδοτος αναγνωρίζει τα θετικά ενός πολιτεύματος, όπου υπάρχουν. Ενώ ο ίδιος είναι υπέρ της δημοκρατίας (γιατί έζησε στη νεότητά του την τυραννία και ήρθε σε αντίθεση με το καθεστώς, γιατί θεωρούσε την ελευθερία το μεγαλύτερο αγαθό, και αυτή μόνο η δημοκρατία μπορεί να την εγγυηθεί), αξιολογεί θετικά π.χ. το σπαρτιατικό πολίτευμα, όπως θεμελιώθηκε από τη νομοθεσία του Λυκούργου. Στον διάλογο των Περσών αναγνωρίζει (μέσα από τα λόγια του Δαρείου) την προσφορά της μοναρχίας (του Κύ-ρου) στην Περσία.
• Να έχουμε υπόψη μας ότι ο Οτάνης κρίνει το μοναρχικό πολίτευμα με βάση την όλη συμπεριφορά του Καμβύση, ο Δαρείος με βάση τη διακυβέρνηση του Κύρου και ο Μεγάβυξος από τη σκοπιά της κοινωνικής του τάξης.
• Η ελευθερία που εξασφαλίζει για τον εαυτό του ο Οτάνης είναι ελευθερία απέναντι στην εξουσία, περίπου η ελευθερία ενός πολίτη ελληνικής πόλης.
• Τα επιχειρήματα που διατυπώνονται απηχούν ελληνικές σκέψεις.
• Η συζήτηση (άσχετα αν πραγματοποιήθηκε ή όχι) παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τα επιχειρήματα που διατυπώνονται αλλά κυρίως για τη διάκριση των πολιτευμάτων σε τρεις κατηγορίες, που αποτέλεσε τη βάση της πολιτικής θεωρίας στον δυτικό κόσμο.

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία

Τα πολιτεύματα
Η προσπάθεια του Ηρόδοτου να εκθέσει με αμεροληψία και αντικειμενικότητα τις επικρατέστερες απόψεις της εποχής του για τους κυριότερους τύπους πολιτευμάτων είναι φανερή στην περίφημη συζήτηση των συνωμοτών για το καθεστωτικό ζήτημα του περσικού κράτους ευθύς μετά την καταστολή της επανάστασης των μάγων [...] Ο Ηρόδοτος εκθέτει με τόση πειστικότητα την πολιτική ιδεολογία τους και τα αλληλοαναιρούμενα επιχειρήματά τους, ώστε να μην μπορεί κανείς να διακρίνει με ποια από τις τρεις απόψεις συντάσσεται ο ίδιος.
[...] Είναι λοιπόν φανερό πως από τη συζήτηση των Περσών ευγενών για το καλύτερο πολίτευμα, είτε αυτή αντανακλά τις καθημερινές συζητήσεις των Αθηναίων, είτε διασκευάζει ή αντιγράφει κάποιες πραγματείες πολιτικών στοχαστών της εποχής εκείνης, είτε συνοψίζει την πραγματική εμπειρία του ιστορικού από τα ποικίλα πολιτικά καθεστώτα των ελληνικών πόλεων, είτε ακόμη αποδίδει πιστά τα όσα ειπώθηκαν, δεν μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για την πολιτική ιδεολογία του Ηροδότου. Τόση μάλιστα είναι η προσπάθειά του να εξισορροπήσει τα αντικρουόμενα επιχειρήματα και να κρατήσει ίσες αποστάσεις και από τους τρεις ομιλητές, ώστε ακόμη και τα πραγματολογικά επιχειρήματα του Δαρείου στον επίλογο της ομιλίας του να αντισταθμίζονται με την επίκληση της υβριστικής συμπεριφοράς του Καμβύση και του Μάγου στον πρόλογο του Οτάνη.
[...] Ορισμένοι ωστόσο μελετητές, που πιστεύουν πως η ελευθερία των πολιτών μόνο με τη δημοκρατία συμβιβάζεται, υποστηρίζουν πως η έμφαση με την οποία εξαίρεται η ελευθερία της οικογένειας του Οτάνη προδίδει την προτίμηση του Ηροδότου για τη δημοκρατία. Ο Ηρόδοτος όμως δε φαίνεται να θεωρεί την ελευθερία ασυμβίβαστη ούτε με τη μοναρχία ούτε με την ολιγαρχία· το ότι ο Δαρείος αποδίδει την ελευθερία των Περσών στον ιδρυτή της περσικής μοναρχίας και ο Δημάρατος στην απάντησή του προς τον Ξέρξη μετά την επιθεώρηση του στρατού στον Δορίσκο εξαίρει την ελευθερία των Λακεδαιμονίων, αποδεικνύουν ότι η ελευθερία αποτελεί για τον Ηρόδοτο τη λυδία λίθο της αξίας ενός πολιτεύματος και όχι ένα αποκλειστικό διακριτικό γνώρισμα της δημοκρατίας.
Δεν είναι λοιπόν εύκολο να καταλήξει κανείς σε ασφαλή συμπεράσματα για την πολιτική ιδεολογία του Ηροδότου ούτε από τη συζήτηση των συνωμοτών για το καθεστωτικό ζήτημα της Περσίας ούτε από τη στάση του Οτάνη μετά την ψηφοφορία· μπορεί όμως αβίαστα να διαπιστώσει: α) ότι ο Ηρόδοτος προσπαθεί να παρουσιάσει με αμεροληψία και αντικειμενικότητα όλες τις γνωστές σ' αυτόν θετικές και αρνητικές πλευρές κάθε πολιτεύματος σύμφωνα με τη γενικότερη προγραμματική αρχή: audiatur et altera pars και β) ότι το μέτρο αξιολόγησης κάθε πολιτεύματος είναι για τον Ηρόδοτο η πραγμάτωση της ελευθερίας και, επομένως, η κατάφασή της, όταν, όπου και σε όποιο βαθμό διαπιστώνεται, δε σχετίζεται απαραίτητα με την πολιτική ιδεολογία του ιστορικού.