Ηροδότου Ιστορίες, 7η ενότητα: Το δαχτυλίδι του Πολυκράτη ΙII 39- 44

ΒΙΒΛΙΟ ΤΡΙΤΟ (ΙΙI) ΘΑΛΕΙΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η Μούσα Θάλεια

Στο τρίτο βιβλίο ο Ηρόδοτος συνεχίζει την εξιστόρηση της εκστρατείας του Καμβύση κατά της Αιγύπτου. Ο Πέρσης βασιλιάς, υποδουλώνει τη χώρα, αλλά αρχίζει να τρελαίνεται και εκτρέπεται σε πράξεις εγκληματικές και ιερόσυλες. Ενώ το τόξο της ζωής του Καμβύση ακολουθεί πια καθοδική πορεία, ανατέλλει το αστέρι ενός νέου ηγέτη, του Δαρείου. Η ιστορία και το έργο του θα απασχολήσουν τον Ηρόδοτο από το τρίτο ως το έβδομο βιβλίο και θα μας ταξιδέψει με την αφήγησή του σε χώρες μακρινές, σχεδόν μυθικές. Ας επιστρέψουμε όμως στον Καμβύση.

ΧΑΡΤΕΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 7^η ΤΟ ΔΑΧΤΥΛΙΔΙ ΤΟΥ ΠΟΛΥΚΡΑΤΗ ΙII 39- 44

Θεματικά κέντρα

● Η εξουσία του Πολυκράτη

● Τα συμπεράσματα του Άμαση – η διάλυση της φιλίας

● Η συμβουλή του Άμαση και η εφαρμογή της

● Συμμαχία Πολυκράτη- Καμβύση

Ο Πολυκράτης
τύραννος
της Σάμου

ΙΙΙ 39 Τον καιρό που ο Καμβύσης έκανε την εκστρατεία εναντίον της Αιγύπτου, και οι Λακεδαιμόνιοι έκαναν εκστρατεία εναντίον της Σάμου και του Πολυκράτη, του γιου του Αιάκη, που πήρε την εξουσία στη Σάμο με επαναστατικό κίνημα. Και στην αρχή διαίρεσε την πόλη σε τρία μέρη και τη μοιράστηκε με τ' αδέρφια του, τον Παντάγνωτο και τον Συλοσώντα, αργότερα όμως τον ένα τους τον σκότωσε, ενώ τον νεότερο, τον Συλοσώντα, τον εξόρισε κι έτσι εξουσίασε σ' όλη τη Σάμο· κι έχοντας φιλικούς δεσμούς με τον Άμαση, τον βασιλιά της Αιγύπτου, συνομολόγησε συμμαχία μαζί του, στέλνοντάς του δώρα και δεχόμενος άλλα από εκείνον. Και να που μες σε λίγο καιρό η δύναμη του Πολυκράτη αυξήθηκε και τ' όνομά του έγινε ξακουστό σ' ολόκληρη την Ιωνία και στην υπόλοιπη Ελλάδα· γιατί όπου κατηύθυνε τις στρατιωτικές του επιχειρήσεις, όλα τού έρχονταν δεξιά. Κι είχε εκατό πεντηκοντόρους και χίλιους τοξότες. Ρήμαζε και λεηλατούσε όλο τον κόσμο, χωρίς να κάνει διάκριση για κανένα· γιατί, έλεγε, θα έκανε μεγαλύτερη χάρη στους φίλους του δίνοντάς τους πίσω τα όσα τους άρπαξε, παρά αν δεν έπαιρνε τίποτε απ' αυτούς· λοιπόν είχε κυριέψει πολλά νησιά και πολλές πόλεις της στεριάς στη Μικρά Ασία. Και ανάμεσά τους και τους Λεσβίους, που έσπευσαν πανστρατιά να βοηθήσουν τους Μιλησίους, τους νίκησε σε ναυμαχία και τους αιχμαλώτισε, κι αυτοί ήταν που, αλυσοδεμένοι, έσκαψαν για χάρη του ολόκληρη την τάφρο που περιβάλλει τα τείχη της Σάμου.

Ένας μόνο κίονας σώζεται από το Ηραίο της Σάμου,
από τους μεγαλύτερους ναούς του ελληνικού κόσμου (105 μ. Χ 52 μ.),
ένα από τα «πολυκράτεια έργα» που θαύμαζε ο Ηρόδοτος.

Ηραίο Σάμου

Ο Άμασης
συμβουλεύει
τον Πολυκράτη

IΙΙ 40. Κι αυτή η μεγάλη εύνοια της τύχης στον Πολυκράτη δεν έμενε και τόσο άγνωστη στον Άμαση, αλλά παρακολουθούσε με ενδιαφέρον την πρόοδό του. Και καθώς αυτή η εύνοια της τύχης συνεχώς εκδηλωνόταν πιο εντυπωσιακά, έγραψε πάνω σε πάπυρο την εξής επιστολή και την έστειλε στη Σάμο: «Ο Άμασης λέει τ' ακόλουθα στον Πολυκράτη: Είναι χαρά να μαθαίνεις ότι ένας άντρας με τον οποίο συνδέεσαι με φιλία και συμμαχία έχει την εύνοια της τύχης· ωστόσο δε μου πολυαρέσουν οι μεγάλες σου επιτυχίες, καθότι ξέρω ότι ο θεός είναι φθονερός. Και θα ήθελα να ήταν τρόπος να έρθουν έτσι τα πράγματα και σ' εμένα και σ' εκείνους για τους οποίους νοιάζομαι, ώστε σ' άλλες τους επιχειρήσεις να πετυχαίνουν, σ' άλλες όμως να σκοντάφτουν, κι έτσι να περάσω τη ζωή μου με εναλλαγή στ' αποτελέσματα των επιχειρήσεών μου, παρά σ' όλα να έχω επιτυχία. Γιατί ως τώρα, απ' ό,τι ξέρω κι έχω ακούσει, δεν υπήρξε κανένας απ' όσους είχαν πάντοτε επιτυχίες, που δεν κατέρρευσε συθέμελα στο τέλος. Εσύ λοιπόν, άκουσέ με και μπροστά στις επιτυχίες σου ενέργησε ως εξής· αφού καλοσκεφτείς και βρεις τι απ' όσα έχεις έχει τη μεγαλύτερη αξία και η απώλειά του θα προξενήσει στην ψυχή σου τον μεγαλύτερο καημό, αυτό πέταξέ το μακριά, έτσι που πια να μη το ξαναδεί ανθρώπου μάτι. Κι αν και από κει και πέρα οι επιτυχίες και οι αποτυχίες σου δε σου έρχονται με εναλλαγή, βόλεψε την κατάσταση με τον τρόπο που σου υποδεικνύω».

ἐμοὶ δὲ αἱ σαὶ μεγάλαι εὐτυχίαι οὐκ ἀρέσκουσι, ἐπισταμένῷ τὸ θεῖον ὡς ἔστι φθονερόν [...]
οὐδένα γάρ κω λόγῳ οἶδα ἀκούσας ὅστις ἐς τέλος οὐ κακῶς ἐτελεύτησε πρόρριζος, εὐτυχέων τὰ πάντα.

Η απώλεια του
δαχτυλιδιού

ΙΙΙ 41. Διάβασε την επιστολή ο Πολυκράτης και κατανόησε ότι ο Άμασης τον νουθετούσε σωστά· έψαχνε λοιπόν ανάμεσα στους θησαυρούς του εκείνο που, αν το έχανε, θα ένιωθε αβάσταχτη θλίψη στην ψυχή του, και ψάχνοντας να ποιο βρήκε· είχε δαχτυλίδι που το φορούσε, με σφραγιδόλιθο από πολύτιμη πέτρα, σμαράγδι, χρυσόδετο, έργο του Θεοδώρου από τη Σάμο, του γιου του Τηλεκλή. Λοιπόν, όταν κατέληξε στην απόφαση αυτό να πετάξει, έκανε τα εξής: επάνδρωσε μια πεντηκόντορο με το πλήρωμά της, επιβιβάστηκε σ' αυτή και κατόπιν διέταξε να ξανοιχτεί στο πέλαγος· κι όταν απομακρύνθηκε απ' το νησί, έβγαλε το δαχτυλίδι με τον σφραγιδόλιθο και, μπροστά στα μάτια όλων όσοι βρίσκονταν στο ίδιο καράβι, το ρίχνει στο πέλαγος. Κι ύστερ' απ' αυτό που έκανε, γύριζε πίσω με το καράβι και φτάνοντας στ' ανάκτορό του παραδόθηκε στον πόνο του.

Η «επιστροφή
του δαχτυλιδιού

ΙΙΙ 42. Δεν πέρασαν τέσσερις ή πέντε μέρες απ' αυτά, οπότε του συνέβη το εξής περιστατικό· κάποιος ψαράς έπιασε ένα ψάρι μεγάλο και φανταχτερό και σκέφτηκε ότι αξίζει να δοθεί δώρο στον Πολυκράτη· λοιπόν το πήρε και το πήγε στην πόρτα του παλατιού κι έλεγε ότι θέλει να παρουσιαστεί μπροστά στον Πολυκράτη· κι όταν του έκαναν την παραχώρηση, έλεγε δίνοντας το ψάρι: «Βασιλιά μου, εγώ το ψάρεψα αυτό εδώ, αλλά δεν έκρινα σωστό να το πάω στην αγορά, αν και δεν έχω άλλο από τα χέρια μου για να βγάζω το ψωμί μου, αλλά μου φάνηκε ότι σου αξίζει, σ' εσένα και στο αξίωμά σου· λοιπόν το έφερα και σου το δίνω». Κι ο άλλος ευχαριστήθηκε μ' αυτά τα λόγια κι αποκρίθηκε έτσι: «Η πράξη σου αυτή είναι υπέροχη και μου έκανες διπλή χάρη, από τη μια με τα λόγια κι απ' την άλλη με το δώρο σου. Και σε καλούμε στο δείπνο μας». Λοιπόν ο ψαράς το θεώρησε μεγάλη του τιμή και τράβηξε για το σπίτι του, ενώ οι υπηρέτες ανοίγοντας το ψάρι βρίσκουν μες στην κοιλιά του το δαχτυλίδι με τον σφραγιδόλιθο του Πολυκράτη. Και μόλις το είδαν και το πήραν στα χέρια τους, αμέσως το πήγαν καταχαρούμενοι στον Πολυκράτη και δίνοντάς του τον σφραγιδόλιθο του έλεγαν με ποιο τρόπο βρέθηκε. Κι αυτός, γιατί έκανε τη σκέψη ότι κάποιος θεός μπήκε στη μέση, γράφει σε πάπυρο τι είχε κάνει και τι του είχε συμβεί· τα έγραψε κι έστειλε την επιστολή στην Αίγυπτο.

Το τέλος
της φιλίας
Άμαση -
Πολυκράτη

ΙΙΙ 43. Κι όταν ο Άμασης διάβασε την επιστολή, κατανόησε ότι είναι αδύνατο άνθρωπος ν' απομακρύνει από άλλον άνθρωπο το κακό που είναι να του έρθει κι ότι δεν είναι γραφτό του Πολυκράτη να έχει καλά στερνά – ένας άνθρωπος που όλα τα πάντα τού έρχονται δεξιά, που ακόμα κι ό,τι πέταξε το βρίσκει. Και στέλνοντας κήρυκα στη Σάμο είπε ότι ο φιλικός τους δεσμός διαλύεται. Κι ο λόγος που το έκανε αυτό ήταν ο εξής· σε περίπτωση που φοβερή και μεγάλη συμφορά χτυπήσει τον Πολυκράτη, να μη νιώσει πόνο στην ψυχή του σαν φίλος του χτυπημένου.

Αμασις... ἔμαθε ὅτι ἐκκομίσαι τε ἀδύνατον εἴη ἀνθρώπῳ ἄνθρωπον ἐκ τοῦ μέλλοντος
γίνεσθαι πρήγματος καὶ ὅτι οὐκ εὖ τελευτήσειν μέλλοι Πολυκράτης εὐτυχέων τὰ πάντα.

Οι σφραγιδόλιθοι ήταν γνωστοί αιώνες πριν από τον Πολυκράτη και το δαχτυλίδι του.
Στην εικόνα χρυσό δαχτυλίδι του 15ου αι. π.Χ. από την Τίρυνθα· δαίμονες (κατώτερες θεότητες) προσφέρουν σπονδές σε θεό.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.

Συμμαχία
Πολυκράτη -
Καμβύση

ΙΙΙ 44. Εναντίον αυτού του Πολυκράτη λοιπόν, που όλα τού έρχονταν δεξιά, έκαναν εκστρατεία οι Λακεδαιμόνιοι, όταν επικαλέστηκαν τη βοήθειά τους οι Σάμιοι εκείνοι, που μετά απ' αυτά ίδρυσαν στην Κρήτη την πόλη Κυδωνία. Όταν δηλαδή ο Καμβύσης, ο γιος του Κύρου, συγκέντρωνε στρατό εναντίον της Αιγύπτου, ο Πολυκράτης, στέλνοντας κήρυκα κρυφά από τους Σαμίους, τον παρακάλεσε να στείλει και σ' αυτόν, στη Σάμο, να του ζητήσει στρατό. Κι ο Καμβύσης, όταν τ' άκουσε αυτά, προθυμοποιήθηκε να στείλει στη Σάμο και να ζητήσει από τον Πολυκράτη ν' αποστείλει ναυτικό, για να τον ενισχύσει στην εκστρατεία εναντίον της Αιγύπτου. Κι αυτός ξεχώρισε εκείνους από τους πολίτες που είχε εις βάρος τους τις σοβαρότερες υποψίες ότι θα σηκώσουν επανάσταση και τους έστελνε με σαράντα τριήρεις, παραγγέλνοντας στον Καμβύση να μη τους στείλει πίσω.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΥΚΡΑΤΗ ΚΑΙ Η ΤΥΧΗ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ (III 120-149)

Το δαχτυλίδι που ξαναβρέθηκε δεν ήταν η μόνη απόδειξη της τύχης του Πολυκράτη: η ύπουλη «απομάκρυνση» των «ύποπτων» πολιτών και η αποτυχία της εκστρατείας Λακεδαιμονίων – Κορινθίων κατά της Σάμου ήταν γι' αυτόν σημάδια μεγάλης καλοτυχίας. Θα ήταν πια ήσυχος ότι δεν κινδυνεύει από τον φθόνο του θείου, όταν, λίγο αργότερα, θαμπωμένος από το χρυσάφι του σατράπη Οροίτη, παρά τις παρακλήσεις των δικών του και τους χρησμούς των μάντεων, πήγε ο ίδιος για συνεννοήσεις στις Σάρδεις. Εκεί ο Πέρσης σατράπης του είχε ετοιμάσει φρικτό θάνατο· η ιστορία με το δαχτυλίδι αποτέλεσε το χρονικό της προαναγγελίας του.

Όσο για τη Σάμο την περίμενε χειρότερη τύχη: την εξουσία πήρε κάποιος που ο Πολυκράτης είχε αφήσει ως τοποτηρητή, και ο Συλοσών (αδελφός του Πολυκράτη) κάλεσε τους Πέρσες να τον βοηθήσουν. Οι Πέρσες όμως δέχτηκαν επίθεση, αντεπιτέθηκαν και τελικά «αφού έπιασαν τους κατοίκους της σαν τα ψάρια στο δίχτυ, την παρέδωσαν στον Συλοσώντα ορφανεμένη απ' τους άνδρες της.» (ΙΙΙ 149)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Γιατί ο Πολυκράτης πέταξε το δαχτυλίδι του στη θάλασσα;
Πώς κρίνετε τη στάση του Άμαση προς τον Πολυκράτη και αντίστροφα; Για την τελευταία να λάβετε υπόψη σας (εκτός από το κείμενο) και τα σχόλια 3 σ. 42 και 11 σ. 44.
Ποια στοιχεία από παραμύθια που γνωρίζετε εντοπίσατε στη νουβέλα του Πολυκράτη;
Αφού συγκρίνετε τη νουβέλα του Πολυκράτη με αυτήν του Κροίσου και Σόλωνα, να βρείτε τα κοινά σημεία και τις διαφορές, ως προς: (α) το θέμα, (β) τις βασικές ιδέες, αντιλήψεις και (γ) τους ήρωες (κοινωνική θέση, καταγωγή). Στη συνέχεια να σχολιάσετε στην τάξη τις (κοινές στα δύο κείμενα) αντιλήψεις του Ηροδότου για τον άνθρωπο.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Ποιος είναι ο ρόλος της τύχης ή του τυχαίου στη νουβέλα του Πολυκράτη; Να συζητήσετε γενικότερα τον ρόλο του τυχαίου π.χ. στην καθημερινή ζωή, στην επιστήμη και στη λογοτεχνία (από τα κείμενα που έχετε διδαχτεί ή έχετε διαβάσει μόνοι σας).

Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να αναλάβετε ένα από τα επιμέρους θέματα της εργασίας. Οι ομάδες ανακοινώνουν στην τάξη τις εργασίες τους, τις συζητούν και γράφουν το τελικό κείμενο.

Ανακεφαλαίωση

Ο Άμασης, βασιλιάς της Αιγύπτου, βλέποντας πως ο φίλος του Πολυκράτης, τύραννος της Σάμου, γνωρίζει μόνο επιτυχίες, τον συμβουλεύει να προξενήσει μόνος του κάποιο κακό στον εαυτό του, για να μην προκαλέσει τον φθόνο του θεού.
Ο Πολυκράτης . . . .

Συνεχίστε την ιστορία, προσέχοντας να συμπεριλάβετε τα βασικά σημεία της σε δέκα, το πολύ, γραμμές.

Παράλληλο Κείμενο

Η συμβουλή του Θρασύβουλου στον Περίανδρο

Ο Ηρόδοτος μας αφηγείται ότι ο Περίανδρος (τύραννος της Κορίνθου 625- 585 π.Χ.) έστειλε άνθρωπό του στον τύραννο της Μιλήτου Θρασύβουλο , για να μάθει πώς θα διατηρήσει σταθερό το καθεστώς του: «Κι ο Θρασύβουλος, πήρε τον άνθρωπο που ήρθε από τον Περίανδρο έξω από την πόλη, κι αφού μπήκαν σε χωράφι με σπαρτά, από τη μια διέσχιζε τα μεστωμένα στάχυα, ρωτώντας και ξαναρωτώντας και μπερδεύοντας τον απεσταλμένο, ποιος λόγος τον έφερε από την Κόρινθο, κι από την άλλη, έτσι κι έβλεπε κάποιο στάχυ να υψώνεται πάνω απ' τ' άλλα, το τσάκιζε, και τσακίζοντάς το το έριχνε καταγής, συνεχώς· μ' αυτό τον τρόπο τα πιο καμαρωτά και τα πιο ψηλά στάχυα τα ρήμαξε». (V 92)
Ο απεσταλμένος του Περίανδρου δεν κατάλαβε το νόημα της συμπεριφοράς του Θρασύβουλου και νόμισε πως είχε πάθει κάτι το μυαλό του. Όταν όμως επέστρεψε στην Κόρινθο και διηγήθηκε στον Περίανδρο τα καθέκαστα, ο Περίανδρος κατάλαβε ότι ο Θρασύβουλος τον συμβούλευε πως έπρεπε να σκοτώνει τους καλύτερους πολίτες, αυτούς που ξεχωρίζουν από τους άλλους. Από τότε έδειξε τη σκληρότητά του απέναντι στους συμπολίτες του σ' όλη της τη μεγαλοπρέπεια.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να εντοπίσετε κοινά στοιχεία στη συμπεριφορά των τριών τυράννων (Πολυκράτη, Θρασύβουλου, Περίανδρου) και να συζητήσετε γιατί οι τύραννοι ακολουθούν αυτό το πρότυπο συμπεριφοράς.
Η ιστορία του Θρασύβουλου ανήκει στα ανέκδοτα*. Ποια χαρακτηριστικά των ανεκδότων εντοπίζετε σ' αυτήν;

Οι Κυψελίδες, τύραννοι της Κορίνθου στους οποίους ανήκε ο Περίανδρος, αφιέρωναν πολλά πλούσια δώρα στους ναούς.
Στην εικόνα χρυσό ανάθημα των Κυψελιδών που βρίσκεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης.

εκστρατεία: οι Λακεδαιμόνιοι ανταποκρίθηκαν σε αίτημα αντιπάλων του Πολυκράτη, βλ σ. 45, κεφ. 44.
Πολυκράτης: καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια· η άνοδός του στην εξουσία ήταν αιματηρή και η διακυβέρνησή του (531- 522 π.Χ.) τυραννική, αλλά έκανε τη Σάμο μεγάλη οικονομική και στρατιωτική δύναμη. Θέλησε να ανακόψει τον περσικό επεκτατισμό με συμμαχίες, αλλά απέτυχε. Ο Ηρόδοτος επικρίνει την τυραννική διοίκησή του και αναφέρεται επαινετικά στα θαυμαστά για την εποχή του έργα με τα οποία κόσμησε τη Σάμο (το υδραγωγείο με τη σήραγγα, τον ναό της Ήρας και τον μόλο του λιμανιού).
Ευπαλίνειο Όρυγμα
Άμασης: βασιλιάς της Αιγύπτου (570- 526 π.Χ.), τον οποίο ο Ηρόδοτος χαρακτηρίζει φιλέλληνα, καθώς έδωσε στους Έλληνες για μόνιμη εγκατάσταση την πόλη Ναύκρατη, στο Δέλτα του Νείλου. Δημιούργησε συμμαχία ναυτικών δυνάμεων, για να αντιμετωπίσει τους Πέρσες, αλλά διαλύθηκε γρήγορα, καθώς η Φοινίκη κυριεύτηκε από τους Πέρσες και η Κύπρος προτίμησε την κυριαρχία τους.
πεντηκόντορος (η): πολεμικό πλοίο με πενήντα κωπηλάτες· σταδιακά αντικαταστάθηκε από την τριήρη η οποία είχε τρεις σειρές κουπιά σε κάθε πλευρά και διακόσιους περίπου κωπηλάτες.
πάπυρος: βλ. σ. 35, σχόλιο 28.
ο θεός είναι φθονερός: δεν είναι η πρώτη φορά που συναντάμε αυτή την ιδέα για το θείο στον Ηρόδοτο. Ποιος τη διατύπωσε πρώτος στα κείμενα που διαβάσατε ως τώρα;
πέταξέ το μακριά…: το μοτίβο του χαμένου θησαυρού και της εύρεσής του είναι διαδεδομένο σε παραμύθια που συναντάμε σε πολλούς λαούς.
σφραγιδόλιθος: πολύτιμη πέτρα δαχτυλιδιού, πάνω στην οποία χάραζαν μια συμβολική παράσταση, χαρακτηριστική για τον κάτοχο του δαχτυλιδιού· γινόταν έτσι ένα είδος σφραγίδας του κατόχου του. (Βλ. εικόνα σ. 44).
Θεόδωρος: ονομαστός αρχιτέκτονας, γλύπτης και σφραγιδογλύφος (μέσα του 6ου αι.) Μαζί με τον ομότεχνο συμπατριώτη του Ροίκο κατασκεύασαν το περίφημο Ηραίο της Σάμου, το οποίο ξανάκτισε ο Πολυκράτης, αφού καταστράφηκε από άγνωστη αιτία .
είναι αδύνατο … το κακό: ο Ηρόδοτος πιστεύει βέβαια στη μοίρα, η οποία όμως εκδηλώνεται μόνο μέσα από τις πράξεις των ανθρώπων, τα λάθη και τις παραλείψεις τους. Μπορείτε να το διαπιστώσετε αυτό στην περίπτωση του Πολυκράτη;
να μη νιώσει πόνο…: στην πραγματικότητα τη συνθήκη φιλίας διέλυσε το 525 π.Χ. ο Πολυκράτης, όταν έμαθε για την εκστρατεία του Καμβύση στην Αίγυπτο και προτίμησε να ταχθεί με το μέρος του ισχυρού, όπως καταλαβαίνουμε από το επόμενο κεφάλαιο. Μεταξύ Πολυκράτη – Άμαση δεν υπήρχε, κατά συνέπεια, φιλία· συμμάχησαν, όταν το επέβαλε το συμφέρον τους, και ο ένας διέλυσε τη συμμαχία, όταν νόμιζε ότι δεν τον ωφελούσε.
να μη τους στείλει πίσω: η «εξαφάνιση» (εδώ εξορία) των αντιπάλων είναι συνηθισμένη πρακτική των τυράννων.
σαν τα ψάρια στο δίχτυ: (πρωτότυπο «σαγηνεύσαντες»): πρόκειται για τη μέθοδο της «σαγήνευσης» («σαγήνη»: δίχτυ ψαρέματος) που είχε θεωρηθεί επινόηση του «παραμυθά» Ηροδότου. Σήμερα υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία ότι εφαρμοζόταν και από άλλους λαούς της Ανατολής. Οι στρατιώτες πιάνονταν χέρι με χέρι σε κύκλο κλείνοντας όλη την περιοχή στην οποία θα έπιαναν αιχμαλώτους και προχωρούσαν προς το κέντρο του κύκλου, συλλαμβάνοντας όποιον βρισκόταν μέσα σ' αυτόν. Τη μέθοδο αυτή είχαν εφαρμόσει οι Πέρσες σε πολλά νησιά. Ο Πλάτων περιγράφει την εφαρμογή της στην Ερέτρια το 490 π.Χ. πριν από τη μάχη του Μαραθώνα.

Σχόλια

Ο φθόνος του θείου και το σχήμα ύβρις- νέμεσις κυριαρχούν ως εξηγητική αρχή στην ιστορία του Πολυκράτη. Στο κεφάλαιο 39 τα ιστορικά γεγονότα που συνδέονται (έμμεσα ή άμεσα) με τον Πολυκράτη και ο τρόπος με τον οποίο γίνεται απόλυτος κυρίαρχος αποκαλύπτουν την εύνοια της τύχης του τυράννου, μιας «τύχης» που υποδηλώνει την ύβρη που διαπράττει ο τύραννος, καθώς μεταφράζεται σε εξουσία κατακτημένη με βία, φόνους και λεηλασίες. Έτσι στο κεφ. 40, η «προειδοποίηση» έρχεται σαν φυσικό επακόλουθο: ο Άμασης, σε ρόλο «σοφού συμβούλου», «τραγικού προειδοποιητή», προσπαθεί να αφυπνίσει τον Πολυκράτη - αν και δεν μιλάει για ύβρη στο γράμμα του, μόνο για εύνοια της τύχης και φθόνο των θεών.

Το αναπόφευκτο της μοίρας και το ήθος του τυράννου τοποθετούνται στο κέντρο της ιστορίας του Πολυκράτη. Το πρώτο συνδέεται με το φθονερόν θείο και το δεύτερο με το μοτίβο του χαμένου θησαυρού (λόγω του οποίου η ιστορία του Πολυκράτη εντάσσεται από ορισμένους μελετητές στα παραμύθια και όχι στις νουβέλες) και με την ιστορική πραγματικότητα (κεφ. 39). Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί το μοτίβο του χαμένου θησαυρού, για να περιγράψει την (άκαρπη) προσπάθεια του Πολυκράτη να αποφύγει την εύνοια της τύχης, επομένως τον φθόνο του θείου· την προσπάθεια αυτή ο ιστορικός την αποδίδει με εικόνες από θαλασσινά ταξίδια (που γνώριζε πολύ καλά) και από τη ζωή του παλατιού. Ενώ όμως ο «σοφός σύμβουλος» εισακούεται, η προειδοποίηση αποδεικνύεται μάταιη. Το λάθος του Πολυκράτη δεν είναι μόνο ότι εγκαταλείπει αμέσως κάθε άλλη προσπάθεια να αποφύγει τον φθόνο του θείου, αλλά και ότι δεν παραιτείται από την αλαζονική συμπεριφορά και στάση (η συμπεριφορά ίδια στα κεφ. 39 και 44, πριν και μετά την «προειδοποίηση»). Το τέλος του είναι αναπόφευκτο (κεφ. 120, περίληψη). Η ζωή του Πολυκράτη διαγράφει μια τροχιά από την ευτυχία στη δυστυχία και μας θυμίζει τις αντιλήψεις που έχει εκφράσει ο ιστορικός ήδη στο προοίμιο.

Το πρόσωπο που προκαλεί τον φθόνο του θείου είναι Έλληνας, ο προειδοποιητής Αιγύπτιος. Έχει προηγηθεί ο Κροίσος, όπου οι ρόλοι είναι αντίστροφα μοιρασμένοι στον Λυδό και τον Αθηναίο. Μπορούμε να προσέξουμε την πίστη στο φθονερό θείο που παρουσιάζεται στον ελληνικό και «βαρβαρικό» κόσμο, το ίσο «δικαίωμα» Ελλήνων και «βαρβάρων» στη διάπραξη ύβρης, αλλά και τη μετατόπιση στον ελληνικό χώρο.

Το τέλος της νουβέλας (κεφ. 44) και στη συνέχεια το τέλος του Πολυκράτη (κεφ. 120) -τον οποίο ο Ηρόδοτος θαυμάζει για τα έργα του στη Σάμο- και η τύχη της Σάμου (κεφ. 149), τοποθετούν το άτομο στη θέση του πρωταγωνιστή της ιστορίας. Ο Ηρόδοτος δεν γράφει την ιστορία της Σάμου αλλά την ιστορία του Πολυκράτη ή την ιστορία του αδελφού του Συλοσώντα, την τυχαία γνωριμία του με τον Πέρση βασιλιά κτλ. Έτσι η συμφορά του νησιού - η «σαγήνευση» - παρουσιάζεται ως συνέπεια κάποιων χειρισμών από τους ανθρώπους (του Συλοσώντα που ζητάει ανταπόδοση του δώρου που είχε κάνει τυχαία κάποτε στον Δαρείο, του Μαιάνδριου - τοποτηρητή του Πολυκράτη - που επιτίθεται στους Πέρσες κτλ.), αποτέλεσμα: Την δε Σάμον σαγη-νεύσαντες οι Πέρσαι παρέδοσαν Συλοσώντι ερημον εούσαν ανδρών (ΙΙΙ 149). Τη «σαγήνευση» περιγράφει και ο Πλάτων στους Νόμους (βλ. εδώ σ. 60) και τον Μενέξενο, αναφερόμενος όμως στην Ερέτρια. Από τον Ηρόδοτο δεν έχουμε τέτοια πληροφορία για την Ερέτρια αλλά για τα νησιά του Αιγαίου.

Το ήθος του τυράννου είναι δομικό στοιχείο της ιστορίας του Περίανδρου, που δίνεται σε περίληψη ως παράλληλο κείμενο. Πάνω από όλα βρίσκεται η εξουσία και οι τρόποι της ασφαλούς, για τον τύραννο, διατήρησής της. Η συμβουλή του Θρασύβουλου στον Περίανδρο αποδίδεται με «μαγική» εικόνα, η οποία εισηγείται, χωρίς λόγια αλλά πειστικά για τον τύραννο που περίμενε την απάντηση, έναν απάνθρωπο τρόπο διακυβέρνησης.

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία

1. Μοίρα του Πολυκράτη

Στον K. Reinchard ανήκει μια πολύ εύστοχη παρατήρηση που γεννά πολλές σκέψεις και επιδέχεται ίσως ουσιαστικές συμπληρώσεις. Στην κατανομή του νοβελιστικού και ανεκδοτολογικούυλικού μέσα στο έργο του Ηροδότου υπάρχει μια ανισομέρεια: στην ασιατική πλευρά πέφτουν οι περισσότερες καθαρές νουβέλες και ένα πλήθος από ανέκδοτα με θεματικό πυρήνα ανθρωποκεντρικό· στην ελληνική σχεδόν αποκλειστικά ανέκδοτα, και αυτά περισσότερο ως υπομνήματα γεγονότων και λιγότερο ως έκφραση ανθρώπινης μοίρας [...]

Του Πολυκράτη η μοίρα [...] μοιάζει πολύ με την τύχη ασιατών μοναρχών, του Κροίσου, του Κύρου, του Καμβύση· έχει κοινό παρανομαστή μαζί τους τον θείο φθόνο και τη θεία νέμεση που δεν ανέχονται την υπέρβαση ενός καθορισμένου μέτρου στην ανθρώπινη ευδαιμονία. Παρουσιάζει όμως και μια χαρακτηριστική διαφορά: ο Έλληνας τύραννος είναι διαλεκτικότερος από τους ασιάτες συναδέλφους του και αυτό δίνει μια ιδιαίτερη λάμψη στην τραγική του ιστορία: στη συμβουλή του Άμαση να προλάβει τον φθόνο των θεών θυσιάζοντας ό,τι πιο πολύτιμο έχει, ρίχνει στη θάλασσα το πιο ακριβό του δαχτυλίδι. Ο διάλογος λοιπόν εδώ υπάρχει, και η δυνατότητα για πειθώ επίσης. Γιατί όμως μένουν χωρίς αποτέλεσμα; Ο πλούσιος Πολυκράτης δέχεται να στερηθεί ένα τεκμήριο του πλούτου του, όχι όμως ένα μέρος της τυραννικής του εξουσίας· αυτό το πάθος εξακολουθεί να τον διακατέχει ως το τέλος της ζωής του, όπως αποδεικνύει η συνέχεια της ιστορίας του με τον Οροίτη. Η μοίρα όμως δεν αποτρέπεται με μέσα τόσο εξωτερικά, όπως το δαχτυλίδι. Ξέρω ότι ερμηνεύω εδώ ορθολογιστικά ένα στοιχείο καθαρά παραμυθικό, όμως ποιος μας λέει ότι στο δαχτυλίδι ο Ηρόδοτος δεν βλέπει ένα σύμβολο του πλούτου που μας επιτρέπεται να το αποκρυπτογραφήσουμε;

[...] τραγικές νουβέλες με ανθρωποκεντρικό χαραχτήρα υπάρχουν και στον ελληνικό χώρο στα πλαίσια τυραννικού πολιτεύματος, λείπουν όμως από την ζωή της ελληνικής πόλης. Συσχέτιση τυραννίδος και τραγικής νουβέλας στην Ελλάδα μου φαίνεται το ίδιο πιθανή, όσο κι αυτή που πιστοποίησε ο K.Reinchard για μια σειρά από περσικές ιστορίες στα πλαίσια του ασιατικού μοναρχικού καθεστώτος. Η σύγκριση αυτών των δύο ομάδων, που εδώ μόλις υπαινιχθήκαμε, θα φώτιζε από μιαν άλλη πλευρά, σε έδαφος τόσο συγγενικό, τη διαφορά ελληνικού και ασιατικού πνεύματος. Πλάι στις ελληνοπερσικές νουβέλες (εκείνες δηλαδή στις οποίες συμπλέκονται Έλληνες και Πέρσες στο ίδιο ανέκδοτο ή την ίδια νουβέλα - και τέτοιες υπάρχουν στο έργο του Ηροδότου αρκετές), τα συμπεράσματα αυτής της σύγκρισης θα μας βοηθούσαν αρκετά στην ορθότερη ερμηνεία της τραγικής αντίληψης του Ηροδότου για την πορεία της ιστορίας. Μήπως η τραγικότητα της ιστορίας του Ηροδότου πρέπει να συσχετισθεί με το περσικό μοναρχικό καθεστώς, και μήπως έτσι εξηγείται η απουσία της μεταφυσικής προοπτικής στην εξιστόρηση των ελληνικών πραγμάτων που αφορούν την ιωνική επανάσταση και την αντίσταση άλλων ελληνικών πόλεων στους Πέρσες; Ότι η δημοκρατική Αθήνα κέρδισε τη συμπάθεια του Ηροδότου μας το αποδείχνει το ίδιο το έργο του· όμως το ίδιο το έργο δεν μαρτυρεί και μια μεγαλύτερη εξοικείωση του συγγραφέα με τα ιστορικά προβλήματα που προκύπτουν από την άσκηση της περσικής μοναρχίας ή της ελληνικής τυραννίδος;

Δ.Ν. Μαρωνίτης, 1964, σσ. 84- 88

2. Ανέκδοτα - τύραννος
Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί κάποτε το ιστορικό πλαίσιο, για να καταχωρίσει ανεξάρτητα στην αρχή λαϊκά ανέκδοτα, ακόμα και όταν τα ανέκδοτα δεν κατορθώνουν να βολευτούν άνετα μέσα στον καινούριο τους περίγυρο [...] Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με ένα ελεύθερο θέμα, που όποιος θέλει μπορεί να το αποδώσει σε όποιον τύραννο θέλει. Για ένα πράγμα δεν πρέπει, πιστεύω, να αμφιβάλλουμε, ότι δηλαδή το ανέκδοτο, στην αρχή τουλάχιστο, πλάστηκε για να δείξει πιο πολύ την πολιτική διορατικότητα των τυράννων παρά την αιμοβορία τους».

Ι.Θ. Κακριδής, 1981, σσ. 28, 29

Ο Πολυκράτης, ο τύραννος της Σάμου, για να μεταφέρει το νερό στην τότε πρωτεύουσα της Σάμου, το Πυθαγόρειο, κάλεσε από τα Μέγαρα τον Ευπαλίνο, ο οποίος κατασκεύασε ένα όρυγμα μέσα στο βουνό.
Άρθρο για το ευπαλίνειο όρυγμα στο Κέντρο Διάδοσης Επιστημών και Μουσείο Τεχνολογίας
Τα μαθηματικά υδρεύουν τη Σάμο
Το ευπαλίνειο όρυγμα, συντομευμένη έκδοση της ταινίας της εκπαιδευτικής τηλεόρασης (διάρκεια 5'55'')