Στους βάλτους του Νείλου, ο Cyperus Papyrus

Στις όχθες του Νείλου στην Αίγυπτο φυτρώνει ένα φυτό που μοιάζει κάπως με το καλάμι. Αυτό είναι ο πάπυρος.

Απ' αυτό, εδώ και έξι χιλιάδες χρόνια, οι Αιγύπτιοι έπαιρναν την πρώτη ύλη γραφής. Έκοβαν τον φλοιό του κορμού σε λεπτές λωρίδες τις οποίες ένωναν μεταξύ τους και σχημάτιζαν πλατιές και μακριές ταινίες. Βάζοντας δύο στρώματα το ένα πάνω στο άλλο δημιουργούσαν μια εύκαμπτη και επίπεδη επιφάνεια που την στέγνωναν και τη βερνίκωναν.

Καθεμιά από αυτές ήταν ένα ΦΥΛΛΟ. Κολλούσαν ύστερα με άμυλο καμιά εικοσαριά τέτοια φύλλα, ο ένα μετά το άλλο και ύστερα , με μελάνι και μυτερά καλαμάκια, έγραφαν τους λογαριασμούς τους, τις προσευχές τους, τις ιστορίες τους. Η δυνατότητα αυτή άφησε έντονα ίχνη στην κοινωνική ζωή των Αιγυπτίων. Ο πάπυρος ως υλικό γραφής διαδόθηκε σε όλους τους κατοίκους της Μεσογείου, φυσικά και στην Ελλάδα με την Αίγυπτο όμως να έχει το μονοπώλιο της παραγωγής και της διακίνησής του.

Η αρχική μορφή του βιβλίου ήταν κυλινδρική αφού την πλατιά παπύρινη ταινία την τύλιγαν σε ρολό, δίνοντάς της έτσι τη μορφή κυλίνδρου. Το κείμενο στον πάπυρο γραφόταν σε στήλες κάθετες προς το μήκος της ταινίας. Σε γλώσσα ελληνική, καθεμιά από αυτές τις στήλες την έλεγαν σελίδα.

Η χρήση του παπύρου σαν γραφική ύλη διατηρήθηκε ως τον έβδομο αιώνα μετά Χριστόν. Η γη της Αιγύπτου με το ξηρό της κλίμα διατήρησε όλους σχεδόν τους παπύρους που γνωρίζουμε σήμερα.

Στις γλώσσες του κόσμου.

Ενώ ήταν κάτι διαφορετικό από το χαρτί, ο θείος πάπυρος, αποχωρώντας, άφησε αποτυπώματα πάνω στο όνομα του «απογόνου» χαρτί στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, σε βαθμό που εντυπωσιάζει.

Στην αγγλική το λένε paper, οι Γάλλοι το φωνάζουν papier, οι Γερμανοί λένε das Papier, στην Κοπεγχάγη πρέπει σαν papir να το αναζητήσεις, papir και στη Σουηδία αλλά και στη σλαβόφωνη Πράγα και στο Βελιγράδι. οι Ιταλοί πάντως το λένε carta

Η σιωπηλή προσφορά των αμνών

2^ος αιώνας πριν από τον Χριστό και η Αλεξάνδρεια έχει δημιουργήσει τη εκπληκτική της βιβλιοθήκη με χιλιάδες παπύρους από όλο τον κόσμο.

Ο μοναδικός σοβαρός ανταγωνιστής είναι η βιβλιοθήκη της Περγάμου, συγκεντρώνει και αυτή εντυπωσιακό αριθμό χειρογράφων σε πάπυρο.

Αλλά ο πάπυρος εισάγεται μόνο από την Αίγυπτο και στη λογική του ανταγωνισμού οι Αλεξανδρινοί παίρνουν την απόφαση να μην προμηθεύουν στο εξής την Πέργαμο με την αναγκαία για γραφή πρώτη ύλη. Οι γραφείς της Μικράς Ασίας πρέπει να επινοήσουν κάτι καινούριο διαφορετικά θα εξαφανιστούν. Κάπως έτσι η ανθρώπινη «μικρασιατική» σκέψη θα οδηγηθεί στο να επινοήσει την περγαμηνή. Η περγαμηνή ήταν κυρίως δέρμα προβάτου, μοσχαριού ή κατσίκας. Οι κατασκευαστές μούσκευαν τα δέρματα σε ασβεστόνερο, έπειτα τα έπλεναν, τα καθάριζαν από τις τρίχες και το κρέας που είχε απομείνει πάνω τους, τα πασπάλιζαν με γύψο για να απορροφήσει τα εναπομείναντα ίχνη λίπους τα στέγνωναν και τα χτυπούσαν με σπάτουλα. Το φύλλο της περγαμηνής ήταν έτσι έτοιμο να δεχθεί τη γραφή .

Ονομάστηκε περγαμηνή λόγω του ονόματος της Περγάμου της πόλης απ' όπου κυρίως διοχετευόταν στο εμπόριο. Η εμφάνισή της οδήγησε και στην αντικατάσταση της καλαμένιας γραφίδας από το φτερό χήνας.

Η περγαμηνή μπορεί να ήταν πιο ανθεκτική από τον πάπυρο, ήταν όμως και πιο ακριβή. Πόσα πρόβατα θα έπρεπε να σφαγούν για να γίνει ένα βιβλίο με 200 φύλλα, αν από το κάθε δέρμα είχαμε το πολύ τέσσερα φύλλα;

Η παράξενη λέξη τετράδιο

Το γράψιμο όμως έχει πάντα σαν σκοπό το βλέμμα κάποιου Άλλου αποβλέπει σε κάποιο μελλοντικό αναγνώστη. Και το να διαβάσεις από τον πάπυρο τον τυλιγμένο σε σχήμα κυλίνδρου δεν ήταν τόσο απλό . Έπρεπε με το ένα χέρι να τον ξετυλίγεις και με το άλλο να τον τυλίγεις.

Τον 2ο αιώνα μ.Χ. επινοήθηκε ένας άλλος τρόπος εντελώς διαφορετικός που θα οδηγούσε στη γέννηση της λέξης ΤΕΤΡΑΔΙΟ. Όπως έκαναν παλιότερα τα παιδιά του σχολείου που έδεναν τις πινακίδες τους τη μία πάνω στην άλλη, έτσι έπαιρναν και οι γραφείς μερικά κομμάτια από πάπυρο - ή αργότερα και από περγαμηνή αλλά και αρκετά αργότερα από χαρτί - , τα δίπλωναν στη μέση, τα έραβαν και έτσι έφτιαχναν ένα τεύχος. Τα τέσσερα φύλλα διπλωμένα στη μέση έδιναν ένα τεύχος με οκτώ φύλλα, που ονομαζόταν τετράδιο (τετράς διά δύο). Πολλά τετράδια ραμμένα μαζί στη ράχη αποτελούσαν τον κώδικα. Κώδικας δηλαδή σήμαινε χειρόγραφο βιβλίο με φύλλα.

Τα κείμενα των αρχαίων περνούσαν από γενιά σε γενιά με την αντιγραφή. Ειδικά εκπαιδευμένοι γραφείς, οι βιβλιογράφοι ή κωδικογράφοι, εργάζονταν σε ειδικά εργαστήρια, τα βιβλιογραφικά εργαστήρια, για πολλές ημέρες, ώσπου να τελειώσουν ένα βιβλίο.

Αλλά εκείνο που άγγιξε κάθε σχεδόν πτυχή της ζωής των ανθρώπων δεν ήταν ο πάπυρος . Ήταν το χαρτί.

Κινέζικο χαρτί

Χαρτί των Αράβων