Κινηματογράφος στο σχολείο

του Στέφανου Κολοβού

Εισαγωγή
Όλοι γνωρίζουμε ότι στην εποχή μας τα Μαζικά Μέσα Επικοινωνίας (τηλεόραση, βίντεο, κινηματογράφος, ηλεκτρονικός υπολογιστής κ.α.) αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητας που επηρεάζουν και διαμορφώνουν σε σημαντικό βαθμό τη σκέψη και τη ζωή των ανθρώπων. Μάλιστα, στην καθημερινή ζωή των νέων είναι γεγονός ότι η επιρροή αυτή είναι μεγαλύτερη, εφόσον αυτά κατέχουν πολύ μεγαλύτερο μέρος στην κατανομή του διαθέσιμου χρόνου.
Η εικονική πραγματικότητα είναι πλέον κυρίαρχη και απ’ ό,τι φαίνεται θα δώσει το στίγμα της στην τρίτη χιλιετία. Ανάμεσα στα μαζικά μέσα που εμφορούνται από τη δύναμη της εικόνας, προνομιακή θέση κατέχει ο κινηματογράφος που συναρπάζει τα παιδιά και τους νέους, όπως άλλωστε και τους ενήλικες. Ακόμη και η τηλεόραση, η οποία αναμφισβήτητα κατέχει τα σκήπτρα, από τεχνικής άποψης θεωρείται εξέλιξη του κινηματογράφου, γι’ αυτό και επονομάζεται «μικρή οθόνη».
Τη δύναμή του αυτή ο κινηματογράφος την οφείλει στην αφήγηση –της εικόνας αλλά και του λόγου- που βρίσκεται στη βάση του. Ότι οι άνθρωποι αρέσκονται ν’ ακούνε (και να λένε) ιστορίες ούτε λόγος. Κάτω από ορισμένες περιστάσεις, μάλιστα, ενδιαφέρονται γι’ αυτές περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο. Γιατί η αφήγηση καλύτερα από οτιδήποτε άλλο, μπορεί να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε κάποια πράγματα. Μπορεί να μεταδώσει αλήθειες, αξίες, στάσεις, κοντολογίς μια ολόκληρη πολιτισμική κληρονομιά. Κι αυτή της η ιδιότητα λειτουργούσε ανέκαθεν ως σημείο συνοχής κάθε κοινωνίας. Η άνθιση και η διάδοση πάλαι ποτέ των λαϊκών παραμυθιών είναι η καλύτερη απόδειξη για τη θέση και τον κοινωνικό ρόλο που έπαιζε πάντα η αφήγηση 1 .
Πέρα από τη σημασιολογική του διάσταση, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι τόσο το παραμύθι όσο και η αφήγηση ευρύτερα, δεν είναι ξεπερασμένο ιστορικά. Πιο διαφοροποιημένο από ποτέ, ακολουθεί τώρα και τους δρόμους που του προσφέρουν οι τεχνολογικές εξελίξεις (βιβλίο, κιν/γράφος, βίντεο κ.α.)
Πολιτιστική ή φανταστική βιομηχανία, υψηλή τέχνη (η έβδομη), πραγματικό εργοστάσιο παραγωγής εικόνων και ονείρων, ο κιν/γράφος ως φορέας σύγχρονων μύθων, τροφοδοτεί τη φαντασία των παιδιών υπερβαίνοντας τα όρια του χώρου και του χρόνου. Τα παιδιά-θεατές, όπως όλοι μας, βυθίζονται για δυο ώρες μέσα στο σκοτάδι μιας αίθουσας προβολής για να ανακαλύψουν τον κοινό τόπο της παιδικής ηλικίας, τον τόπο του ονείρου και του φόβου.
Όμως, εκτός από τα παραπάνω, ας μην ξεχνούμε ότι ο κινηματογράφος είναι μια δραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου, ενός χρόνου που κατέχει μεγάλο κομμάτι της ζωής μας. Ο ελεύθερος χρόνος έχει αποκτήσει πλέον στην εποχή μας ιδιαίτερη σημασία, διότι είναι ο χρόνος που επιδιδόμαστε σε πράγματα που μας αρέσουν. Η απόλαυση ενός κειμένου, η παρακολούθηση μιας ταινίας, η καλλιτεχνική έκφραση, η δημιουργική ενασχόληση με τον πολιτισμό, όπως και ο αθλητισμός, είναι δραστηριότητες που μπορούν να αναπτυχθούν κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου. Αλλά, πού και πώς οι νέοι άνθρωποι προετοιμάζονται για να μάθουν να χρησιμοποιούν δημιουργικά κι όχι (αυτο) καταστροφικά τον ελεύθερο χρόνο; Συστηματικά, πουθενά.

    Δυστυχώς, το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα, το μόνο που θα μπορούσε να περιέχει αυτή τη διάσταση, πριμοδοτεί μόνο τη μετάδοση συγκεκριμένων γνώσεων. Απ’ τη μια η αισθητική αγωγή υποβαθμίζεται πάγια και απ’ την άλλη το ελληνικό σχολείο μένει ουσιαστικά αποκομμένο από την τρέχουσα καθημερινότητα στην οποία κυριαρχούν τα ΜΜΕ. Το μόνο που το ενδιαφέρει είναι η μετάδοση ακαδημαϊκών γνώσεων και δι’ αυτής η κατανομή της κοινωνικής εργασίας. Βέβαια, καλά κι άγια τα πτυχία, καλή και άγια η επαγγελματική αποκατάσταση στην οποία αποβλέπει το σχολείο και επιθυμούν διακαώς οι γονείς, και η οποία ολοένα και πιο δύσκολα επιτυγχάνεται… Όμως ξεχνούμε ότι ζωή δεν είναι μόνο η εργασία, αλλά και ο τρόπος που περνάμε τον ελεύθερο χρόνο μας. Ξεχνούμε, επίσης, ότι το σχολείο, εκτός από τόπος γνώσης, είναι και τόπος όπου περνούν μεγάλο μέρος της ζωής τους τα παιδιά μας. Γι’ αυτό τα παιδιά, πέρα από την απόκτηση γνώσεων, πρέπει να ζουν ευχάριστα και μέσα στο σχολείο. Άλλωστε,  εκτός από την ακαδημαϊκή γνώση, υπάρχει και η «χαρούμενη γνώση», όπως έλεγε ο Νίτσε, η οποία συνδυάζει την τέρψη και την ευχαρίστηση  με τη μάθηση.
Αυτό αποτελεί ένα σημαντικό εκπαιδευτικό και πολιτιστικό ζήτημα, καθώς το σχολείο είναι ο μοναδικός θεσμός που μπορεί να πληροφορήσει έγκυρα τις νέες γενιές και να δώσει ανάλογη αγωγή 2 .
Συγκεκριμένα το σχολείο έχει τη δυνατότητα:

    Στην προσπάθεια του σχολείου να επιτύχει τους σκοπούς αυτούς ο κινηματογράφος μπορεί να αναδειχτεί σε πολύτιμο εργαλείο της αγωγής. Ο κινηματογράφος δεν είναι ένα απλό μέσο ψυχαγωγίας και επικοινωνίας. Είναι μια πραγματική γιορτή του νου και της ψυχής.
Ο κινηματογράφος είναι μια τέχνη που μας συναρπάζει, διότι αφηγείται ιστορίες συνδυάζοντας την εικόνα και το χρώμα με την κίνηση και τον ήχο και ενέχει τα στοιχεία της διαδοχής και της αλλαγής. Για όλους μας, αλλά περισσότερο για το παιδί, η εικόνα είναι πολύ ελκυστική και η δύναμη που ασκεί πάνω του πάρα πολύ μεγάλη. Η σημασία της είναι καθοριστική για τα παιδιά, καθώς ανταποκρίνεται στον τρόπο σκέψης τους, αντικαθιστά την πραγματικότητα, τα ταξιδεύει στον κόσμο της φαντασίας και του ονείρου και τα βοηθάει να προσεγγίσουν πολλά στοιχεία της πραγματικής ζωής με διαφορετικό τρόπο βιώνοντας διάφορα έντονα συναισθήματα.  
Ο κινηματογράφος αξιοποιώντας τη μεγάλη δύναμη της εικόνας μπορεί μεν να δίνει στα παιδιά πολλά πράγματα, όπως και τα άλλα μέσα της εικόνας, αλλά ταυτόχρονα μπορεί και να διαφοροποιείται από αυτά. Η διαφοροποίησή του συνίσταται κυρίως στη μαγεία του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο προβάλλεται η ταινία σε αντιδιαστολή με το περιορισμένο οπτικό πλαίσιο που παρέχει η τηλεόραση και τα υπόλοιπα μέσα. Μέσα σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον ενεργοποιούνται καλύτερα μηχανισμοί και διεργασίες, όπως η αντίληψη, η μίμηση και η ταύτιση, η συναισθηματική βίωση, η αναγνώριση χαρακτήρων, η μη λεκτική επικοινωνία...
Για να μπορέσει όμως το σχολείο να βοηθήσει τους μαθητές να ωφεληθούν από τον κινηματογράφο, θα πρέπει οι εκπαιδευτικοί να είναι ενημερωμένοι, όσον  αφορά τα μέσα και ειδικότερα τον κινηματογράφο. Καλό είναι να γνωρίζουν οι ίδιοι τα σχετικά με τη σημειολογία της εικόνας, να διαβάζουν και να αναλύουν μια ταινία, να έχουν εξοικειωθεί με την πολιτισμική διάσταση του κινηματογράφου. Παράλληλα, οι ωφέλειες από τον κινηματογράφο μπορούν να μεγιστοποιηθούν όταν καλλιεργείται το κριτικό πνεύμα. Μέσα από τις δραστηριότητες που συνδέονται με τη θέαση των ταινιών, οι μαθητές θα μάθουν να μην είναι τελείως παθητικοί μπροστά στην οθόνη, αποβλακωμένοι από την εικόνα και παραδομένοι απόλυτα σ’ αυτή: Θα μάθουν να σκέφτονται και να εκφράζονται προσωπικά.
Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει επίσης να δοθεί στην αισθητική διάσταση του κινηματογράφου. Θα πρέπει τα παιδιά ταυτόχρονα να μάθουν να βλέπουν τον κινηματογράφο σαν μια αληθινή μορφή τέχνης, δηλαδή σαν ένα τρόπο έκφρασης και σαν μια προσωπική ματιά ενός καλλιτέχνη που ζει σε μια συγκεκριμένη εποχή και λειτουργεί μέσα από ένα πλαίσιο.
Ασφαλώς, μέσα στο σύγχρονο σχολείο, το οποίο διατείνεται ότι δεν θέλει να εξαντλεί το ρόλο του στην παθητική μετάδοση των γνώσεων, υπάρχει θέση για τον κινηματογράφο. Διότι ο κινηματογράφος αν χρησιμοποιηθεί σωστά μπορεί να συμβάλει με μοναδικό τρόπο στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών τόσο σε συναισθηματικό όσο και σε γνωστικό επίπεδο. Γύρω από τον κινηματογράφο μπορούν να οργανωθούν διάφορες δραστηριότητες αφύπνισης, ποικίλες δημιουργικές δραστηριότητες, οι οποίες με τη σειρά τους θα κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν τον κινηματογράφο. Οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να οργανωθούν γύρω από ένα πρόγραμμα μικρότερης ή μεγαλύτερης διάρκειας. Αυτές μπορούν να αρχίζουν από μια συζήτηση του τι σημαίνει το να βλέπει κανείς μια ταινία, την ομαδική παρακολούθηση και να εξελίσσονται κανονικά μέχρι τη δημιουργία μιας κανονικής κινηματογραφικής λέσχης. Μπορούν να αναπτύσσονται  φτάνοντας έως τη γραφή ενός σεναρίου, το γύρισμα μιας ταινίας από τους μαθητές και τη συμμετοχή στο Φεστιβάλ νεανικού κινηματογράφου που διοργανώνεται κάθε χρόνο στην αρχαία Ολυμπία! Και όλα αυτά χωρίς να καταλυθεί το κανονικό πρόγραμμα!
Από τη μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων που μπορούν να αναπτυχθούν μέσα και γύρω από το σχολείο με επίκεντρο τον νεανικό κινηματογράφο θα επιλεγούν οι πλέον κατάλληλες. Οι επιλογές που θα επικρατήσουν είναι ένα ζήτημα που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: το χρόνο που θα διαθέσουμε εντός κι εκτός προγράμματος, την ύπαρξη των κατάλληλων μέσων, τον κοινωνικό περίγυρο μέσα στον οποίο βρίσκεται το σχολείο, τις διαθέσεις και τις προτιμήσεις των μαθητών και των εκπαιδευτικών κτλ. Πάντως η δυνατότητα σύζευξης του κινηματογράφου με το επίσημο πρόγραμμα είναι πλέον σήμερα εφικτή, χάρις στην καθιέρωση της ευέλικτης ζώνης και του θεσμού του ολοήμερου σχολείου...
Κλείνοντας, ας σημειώσουμε ποια είναι τα απαραίτητα τεχνικά μέσα.

Το εγχείρημά μας
Έχοντας κατά νου όσα εκθέτω παραπάνω, συμπεριέλαβα σε πρώτη φάση ανάμεσα στις προτάσεις συνεργασίας με τα σχολεία της περιφέρειάς μου και την πρωτοβουλία ενός προγράμματος κινηματογράφου στο σχολείο. Τις προτάσεις αυτές  τις κατέθεσα στις παιδαγωγικές συσκέψεις που είχαμε στα σχολεία  μετά την έναρξη του σχολικού έτους 2008-09. Σημειωτέον ότι για την υλοποίηση των προτάσεων αυτών ήμουν στη διάθεση των εκπαιδευτικών, έτοιμος να βοηθήσω με κάθε τρόπο ως ισότιμος συνεργάτης τους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, πέρα από τον καθορισμό του στίγματος και τη διαμόρφωση του πλάνου δραστηριοτήτων, θα προσέφερα τόσο σε υλικά μέσα (ταινίες σε d.v.d., βιντεοπροβολέας κ.α.) όσο και με την τακτική παρουσία στην πραγματοποίηση του προγράμματος. Την πρωτοβουλία την άφησα, όπως όφειλα, στα ίδια τα σχολεία. Κι επειδή δεν είδα την ανάλογη ανταπόκριση, επανήλθα την επόμενη σχολική χρονιά (2009-2010), προσεγγίζοντας τα τρία 4/θέσια σχολεία της περιφέρειας με τα οποία είχα μια πολύ καλή συνεργασία. Πίστευα ότι τα σχολεία αυτά, μπορούσαν να σχεδιάσουν την εκπαιδευτική τους δράση με τέτοιο τρόπο ώστε να αξιοποιήσουν τις ιδιομορφίες του κοινωνικού τους περίγυρου, να παρέμβουν με τρόπο μορφωτικό και να δώσουν στους  μαθητές τους αλλά και στο ευρύτερο σχολικό περιβάλλον (γονείς, νέοι του χωριού κ.α.) μια ευκαιρία κινηματογραφικής πανδαισίας και μύησης στα μυστικά της έβδομης τέχνης. 
Έτσι θα μπορούσε να διαμορφωθεί ένα πρόγραμμα ψυχαγώγησης ευρύτερης εμβέλειας, το οποίο για τους μαθητές του σχολείου, μεταξύ των άλλων, θα ήταν μια ευκαιρία δημιουργικής ενασχόλησης και έκφρασης. Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο πρόγραμμα δεν μπορεί να υποκατασταθεί από τυχόν άλλες παρεμφερείς δραστηριότητες (επίσκεψη σε κινηματογράφο, συνεργασία με τοπικές κινηματογραφικές λέσχες κ.α.). Ασφαλώς κι αυτές οι κινήσεις έχουν τη δική τους σημασία και αξία. Όμως είναι από τη φύση τους σποραδικές και αποσπασματικές, και  δεν διέπονται από τη λογική ενός προγράμματος που διαμορφώνεται με βάση ιδιαίτερες ανάγκες και προτιμήσεις.
Για την εκπόνηση ενός τέτοιου πολιτιστικού προγράμματος, υπήρξε σύσκεψη με τους συναδέλφους των τριών σχολείων, όπου καθορίσαμε, κατ’ αρχήν, τους άξονες και τα παιδαγωγικά μας κριτήρια. Καταλήξαμε λοιπόν ότι θέλαμε ταινίες ποιότητας ελληνικές και ξένες, που να προσιδιάζουν στον παιδικό τρόπο αντίληψης της πραγματικότητας, ταινίες που να βασίζονται πάνω σε οικεία βιώματα με σύγχρονο προβληματισμό και ευαισθησία.  Κατόπιν φροντίσαμε να προετοιμαστούμε αναλόγως για να μπορέσουν άμεσα τα σχολεία να αναλάβουν ένα τέτοιο πρόγραμμα. Έτσι, με οδηγό τον κατάλογο ταινιών που προτείνει το Υπουργείο Παιδείας και τις προτάσεις διαθεματικής προσέγγισης του βιβλίου της Γλώσσας για την Στ΄ τάξη, καταρτίσαμε μια λίστα γνωστών ταινιών όπου προσθέσαμε κι άλλες ταινίες για παιδιά, εγνωσμένης αξίας. Ύστερα προσπαθήσαμε να βρούμε όσο το δυνατόν περισσότερες απ’ αυτές. Πέρα, από τα προσωπικά αρχεία, κοιτάξαμε και στο κουτί του Υπουργείου Πολιτισμού που υπάρχει σε κάθε σχολείο· στραφήκαμε σε γνωστούς κινηματογραφόφιλους, συναδέλφους και μη, καταφύγαμε στο διαδίκτυο, επισκεφτήκαμε βιντεοκλάμπ της Αμφιλοχίας και του Αγρινίου από τα οποία νοικιάσαμε ή /και αγοράσαμε κάποιες ταινίες. Έτσι, συγκεντρώσαμε σε ψηφιακή μορφή αρκετές ταινίες για να ξεκινήσουμε. Τις ταινίες αυτές καθίσαμε και τις είδαμε αποκλειστικά με παιδαγωγική ματιά. Υπήρχαν ταινίες που πρότειναν οι επίσημα εγκεκριμένοι κατάλογοι που δεν ικανοποιούσαν τα κριτήριά μας (π.χ. Χριστουγεννιάτικος εφιάλτης) ή που τις βρήκαμε ασύμβατες (ακατάλληλες) για την ηλικία των παιδιών (Δύσκολοι αποχαιρετισμοί: ο μπαμπάς μου). Υπήρχαν πάλι άλλες που δεν υπήρχαν στους επίσημους καταλόγους, αλλά τις συμπεριλάβαμε αναλαμβάνοντας  πλήρως την ευθύνη για το παιδαγωγικό τους περιεχόμενο (π.χ. Ο πόλεμος των κουμπιών του Ύβ Ρομπέρ). 
Έτσι καταρτίσαμε έναν κατάλογο με ταινίες τόσο κλασικές όσο και νεότερες. Ο κατάλογος αυτός εμπλουτίστηκε κατά τη διάρκεια του προγράμματος ανάλογα με τα ερεθίσματα και τις ανάγκες που προέκυπταν. Τα έργα αυτά κοινοποιήθηκαν σταδιακά στα τρία σχολεία, μέσα από μια σύντομη παρουσίαση για κάθε  ταινία 3 .
Στην αρχική σύσκεψη, επίσης, είχαμε θίξει και τους όρους διεξαγωγής του προγράμματος. Συμφωνήσαμε ότι από τον κατάλογο αυτό μπορούσαν τα σχολεία ανάλογα με τις ανάγκες ή τις επιθυμίες τους να επιλέγουν κάθε φορά μία ταινία. Διαμορφώσαμε και τα κριτήρια επιλογής: ενδιαφέροντα μαθητών, επικαιρότητα, σύγχρονος προβληματισμός, αναφορά στην παιδική ζωή, σύνδεση με τα επιμέρους μαθήματα. Ύστερα αναφερθήκαμε στους τρόπους επεξεργασίας της επιλεγόμενης ταινίας στην τάξη:

    Στη συνέχεια, εξετάσαμε τις δυνατότητες προβολής της ταινίας στο σχολικό χρόνο, εννοείται χωρίς να διαταράσσεται ιδιαίτερα το σχολικό πρόγραμμα για να διαπιστώσουμε ότι αυτή μπορούσε να πραγματοποιηθεί τόσο στα πλαίσια της Ευέλικτης ζώνης όσο και στο χρόνο του ολοήμερου σχολείου. Καταλήξαμε στη χρήση του σχολικού χρόνου μια μέρα κάθε 15 ημέρες, μετά τις 12 το μεσημέρι έτσι ώστε να χρησιμοποιούμε εν μέρει και τα δύο προγράμματα. Η μέρα αυτή ήταν η Τρίτη ή η Τετάρτη, ανάλογα με τη μέρα που είχαν ορίσει τα σχολεία να υπάρχει στο πρόγραμμα ώρα ευέλικτης ζώνης για όλες τις τάξεις. Κι επειδή το πρόγραμμα προβολών θα ξεκινούσε στις αρχές Νοεμβρίου συμφωνήσαμε, λόγω επικαιρότητας (επετείος του ΟΧΙ), να ξεκινήσουμε και στα τρία σχολεία με την προβολή της ταινίας «Το ξυπόλυτο τάγμα» του ελληνοαμερικάνου Γκρέγκ Τάλλας.
Ως εδώ ‘‘όλα καλά κι όλα ωραία’’. Όμως, μετά τις πρώτες προβολές, σύντομα προέκυψε το πρώτο ερώτημα που είχε να κάνει με τη διαφορά ηλικίας των μαθητών. Παρά το γεγονός ότι προβλέψαμε να έχουμε ταινίες που να ελκύουν τα παιδιά όλων των ηλικιών, διαπιστώσαμε ότι τα παιδιά των μικρών τάξεων δεν προλάβαιναν τους υπότιτλους στις ξένες ταινίες. Το πρόβλημα το αντιμετωπίσαμε ως μία πρόκληση για ...υπερπήδηση. Για να κρατήσουμε λοιπόν αδιάπτωτο το ενδιαφέρον των παιδιών, συμπεριλάβαμε στον κατάλογο και άλλες ελληνικές ταινίες, ταινίες του βουβού κινηματογράφου, κινούμενα σχέδια και μερικές μεταγλωττισμένες ταινίες, παρ’ ότι η μεταγλώττιση δεν ταιριάζει στην αισθητική του κινηματογράφου που θέλαμε να μεταδώσουμε...
Καθώς προχωρούσαν οι προβολές προέκυψε κι ένα πρακτικό πρόβλημα. Τα δύο από τα τρία σχολεία δεν  είχαν καμιά υποδομή για ένα τέτοιο πρόγραμμα κι έπρεπε να πάω προσωπικά κάθε δεύτερη Τρίτη ή Τετάρτη για να γίνει η προβολή με τα δικά μου μέσα (προτζέκτορας, λάπτοπ, ηχεία). Επειδή προέκυπταν κι άλλες υποχρεώσεις, μερικές φορές αδυνατούσα να παραβρεθώ τόσο συχνά και στα δύο σχολεία. Γι’ αυτό μετά τα Χριστούγεννα υποχρεώθηκα να σταματήσω τις προβολές σε ένα σχολείο (Δ.Σ. Στάνου). Συνεχίσαμε με τα δύο άλλα 4/Θ σχολεία: στο Θύαμο μέχρι τις διακοπές του Πάσχα (26 Μαρτίου), ενώ στα Σαρδήνια μέχρι τις 26 Μαΐου. Προβλήθηκαν 18 ταινίες: 11 προβολές έγιναν στο σχολείο Σαρδηνίων, 8 στο σχολείο του Θυάμου και 4 στο σχολείο του Στάνου.
Παραθέτουμε παρακάτω τις ταινίες που επέλεξαν τα τρία σχολεία και το πρόγραμμα προβολών, όπως διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια της χρονιάς.

    Στον παραπάνω πίνακα φαίνεται πως το πρόγραμμα  προχώρησε διαφορετικά από σχολείο σε σχολείο και αυτό έχει να κάνει με τις εκπαιδευτικές συνθήκες που επικρατούσαν στο κάθε σχολείο. Ασφαλώς και θα μπορούσε να πάει καλύτερα παντού. Είναι φανερό ότι χρειαζόταν μεγαλύτερη προσπάθεια, συνθήκες κινητοποίησης και αυξημένη προσήλωση εκ μέρους όλων μας, προκειμένου να λάβει σάρκα και οστά μια άτυπη λέσχη κινηματογράφου, ανοικτή στην τοπική κοινωνία, όπως ήταν η κρυφή αρχική ελπίδα.                                                               
Αλλά, ακόμα κι έτσι όπως εξελίχτηκε, η εμπειρία ήταν μοναδική. Μπορέσαμε και χαρήκαμε κι εμείς οι εκπαιδευτικοί μαζί με τα παιδιά, τα προσεγγίσαμε κάτω από άλλες συνθήκες χωρίς να χρειαστεί να μετακινηθούμε, εκφραστήκαμε πιο ελεύθερα, αφού η τέχνη, με οποιαδήποτε μορφή, επιτρέπει κάθε προσωπική (υποκειμενική) ερμηνεία. Βρεθήκαμε κι εμείς να συζητάμε και για άλλα πράγματα, πέρα από τα συνηθισμένα, κι έτσι βαθύναμε την παιδαγωγική μας ιδιότητα.   
Πάντως, αν κρίνουμε από την προσμονή που επικρατούσε στους μαθητές πριν τις προβολές και την ικανοποίηση που υπήρχε στο τέλος, μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι υπάρχει το έδαφος για να εξελιχθεί το εγχείρημά μας στο κοντινό μέλλον, εφόσον διαμορφώσουμε τις ανάλογες προϋποθέσεις (εξοπλισμός σχολείων, εμπλοκή συλλόγου γονέων κ.α.).
Προς το παρόν θα συνεχίσουμε να εμπλουτίζουμε τη βιντεοθήκη μας και με άλλες ταινίες εγγυημένης ποιότητας, οι οποίες και θα είναι στη διάθεση των σχολείων.  Ποιος ξέρει; Ίσως κάποτε να προχωρήσουμε και να πετύχουμε περισσότερα πράγματα…