Η Κωνσταντινούπολη, από χειρόγραφο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης.

Μακέτα του κάστρου της Ρεντίνας.

Απεικόνιση της Θεσσαλονίκης σε εικόνα με παράσταση του Αγίου Δημητρίου, 16ος αι., Μουσείο Αντιβουνιώτισσας, Κέρκυρα.

Κατά τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες, οι περισσότερες πόλεις της βυζαντινής επικράτειας διατήρησαν τα κύρια γνωρίσματα που είχαν διαμορφώσει κατά τα προγενέστερα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια.

Κύριο στοιχείο της οργάνωσής τους στο χώρο ήταν οι κάθετα τεμνόμενοι δρόμοι που χώριζαν τις πόλεις σε σχεδόν κανονικά οικοδομικά τετράγωνα.

Η οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή της πόλης αναπτυσσόταν γύρω από δύο κεντρικά σημεία: το ένα ήταν o φόρος χώρος άσκησης πολιτικών δραστηριοτήτων (από την παραφθορά της λατινικής λέξης forum (που είχε παρόμοια σημασία) και το άλλο η αγορά, το εμπορικό κέντρο. Σε μικρή απόσταση από αυτούς τους δύο χώρους βρίσκονταν συνήθως οι κυριότεροι χώροι λατρείας καθώς και διάφορα άλλα δημόσια οικοδομήματα όπως γυμνάσια, παλαίστρες και λουτρά.

Οι Βυζαντινοί μεριμνούσαν ιδιαίτερα για τις μεθόδους άμυνας της αυτοκρατορίας. Έτσι, σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας δεν έπαψαν να κατασκευάζουν οχυρωματικά έργα, κάστρα, οχυρώσεις και προμαχώνες. Οι βυζαντινές πόλεις περιβάλλονταν από τείχος που περιελάμβανε, ορισμένες φορές, και καλλιεργήσιμες εκτάσεις.

Γύρω στα τέλη του 6ου αιώνα δημιουργήθηκαν σε πολλές περιοχές του Βυζαντίου συνθήκες ανασφάλειας ως αποτέλεσμα των συχνών επιδρομών ξένων εισβολέων.

Τότε άρχισαν να αναπτύσσονται οι πόλεις-κάστρα, δηλαδή μικροί, οχυρωμένοι οικισμοί που κτίζονταν σε υψώματα. Στις πόλεις-κάστρα, τα διάφορα οικοδομήματα συνυπήρχαν σε έναν ενιαίο πολεοδομικό ιστό χωρίς κάποια ιδιαίτερη οργάνωση. Όταν η πόλη-κάστρο βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα και διέθετε λιμάνι, ο οικισμός αναπτυσσόταν, συνήθως, και εκτός των τειχών.

Από τα ερείπια των κτισμάτων, από την πολεοδομική και χωροταξική τους οργάνωση, από την αρχιτεκτονική των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων βγάζουμε, σήμερα, συμπεράσματα για την καθημερινή ζωή των κατοίκων, τις επαγγελματικές τους ασχολίες, για τις λειτουργίες μιας πόλης στο πλαίσιο της διοικητικής και στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας.