Οστέινο παιδικό παιχνίδι, 4ος-7ος αι., Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα.

Λεπτομέρεια εικόνας του Αγίου Νικολάου που απεικονίζει παιδί και δάσκαλο, Μονή της Πάτμου.

Κούκλα, 7ος-9ος αι., Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα.

Ο σεβασμός προς τα παιδιά, όπως αυτός αναγνωρίζεται στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, ήταν μάλλον άγνωστος στα βυζαντινά χρόνια. Η νομοθεσία του Βυζαντίου έδινε στους γονείς πλήρη εξουσία επί των παιδιών τους: μπορούσαν να τα τιμωρούν σωματικά, να τα βάζουν να εργάζονται εντός και εκτός σπιτιού, να τα ευνουχίζουν ή να τα πωλούν (εκτός από περιόδους που το απαγόρευε ρητά ο νόμος) και να επιλέγουν τους ή τις συζύγους τους.

Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, δεν υπήρχε κάποιο ενιαίο πλαίσιο που να ορίζει την εκπαίδευση των παιδιών όπως την ξέρουμε στις μέρες μας. Το αν ένα παιδί θα πήγαινε σχολείο, το πότε θα πήγαινε σχολείο, το τι θα μάθαινε στο σχολείο, όλα καθορίζονταν από την κοινωνική τάξη των γονέων αλλά και από την παράδοση. Τα περισσότερα παιδιά λάμβαναν κάποια στοιχειώδη εκπαίδευση μέσα στο σπίτι. Συχνά οι ίδιοι οι γονείς φρόντιζαν να τους μάθουν γραφή και ανάγνωση, ενώ τα περισσότερα αγόρια μαθήτευαν από νωρίς κοντά σε τεχνίτες, συνήθως τους πατεράδες τους.

Λίγα ήταν εκείνα τα παιδιά -και μάλιστα αποκλειστικά και μόνο αγόρια- που οι γονείς τους είχαν την οικονομική δυνατότητα να τα στέλνουν σε σχολείο. Στο Βυζάντιο δεν υπήρχε κρατική μέριμνα για την κατώτερη εκπαίδευση κι έτσι τις περισσότερες φορές, με δεδομένο ότι οι περισσότεροι δάσκαλοι ήταν κληρικοί, την ευθύνη της είχε η εκκλησία. Τα μαθήματα γίνονταν σε μικρά δωμάτια στον περίβολο εκκλησιών ή σε μοναστήρια. Η εκπαίδευση βασιζόταν, συνήθως, στην εκμάθηση ανάγνωσης και γραφής και στη μελέτη αποσπασμάτων από κλασικά και εκκλησιαστικά κείμενα (από το σχολικό πρόγραμμα απουσίαζε παντελώς η γυμναστική, αφού κατά τα χριστιανικά ιδεώδη κύριο μέλημα της εκπαίδευσης ήταν η καλλιέργεια της ψυχής, όχι του σώματος). Οι σχολικές ποινές ήταν πολλές και ποικίλες: από την επίπληξη, τη νηστεία, την αποβολή, μέχρι και τη σωματική τιμωρία. Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις (και αυτό αφορά κυρίως τα παιδιά των πλουσίων) που το παιδί δεν πήγαινε σχολείο, αλλά εκπαιδευόταν από δασκάλους στο σπίτι.

Λίγα λόγια τώρα για τα παιδικά παιχνίδια των Βυζαντινών. Για τα μωρά και τα νήπια, τα δημοφιλέστερα ήταν τα σείστρα (από το σείω=κουνώ), η σημερινή κουδουνίστρα, και ο καλαθίσκος, μικρό καλάθι στο οποίο τοποθετούσαν παιχνίδια ή μεταχειρίζονταν το ίδιο σαν παιχνίδι.

Τα παιχνίδια των αγοριών ήταν ομαδικά και επιτραπέζια και γίνονταν και εκτός σπιτιού. Τα περισσότερα από τα παιχνίδια αυτά παίζονται ακόμα σε όσα μέρη τα παιδιά διαθέτουν ελεύθερο χώρο: στρατιωτάκια, κυνηγητό, κρυφτό και άλλα. Εκτός αυτών, τα αγόρια έπαιζαν με πήλινα αλογάκια και αμάξια, με σβούρες ή κατασκεύαζαν με χώμα σπιτάκια. Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και έπαιζαν με κέρινες, πήλινες ή γύψινες κούκλες, τα νινία