Η ζωγραφική των παιδιών είναι χαριτωμένη στα μάτια των ενηλίκων και ευχάριστη δραστηριότητα για το ίδιο το παιδί, αλλά και αντικείμενο μελέτης από ειδικούς ψυχολόγους.
Τα σχέδιά των παιδιών μας παρέχουν πληροφορίες για το πώς αντιλαμβάνονται τον κόσμο γύρω τους και πώς προσπαθούν να αναπαράγουν την πραγματικότητα με τα μέσα που διαθέτουν. Επίσης το σχέδιο έχει ομοιότητες και παράλληλη ανάπτυξη με το παιχνίδι των παιδιών, ενώ θεωρείται προοίμιο της γραφής. Τα παιδιά έτσι ενθαρρύνονται από γονείς και δασκάλους να ζωγραφίσουν.
Γιατί όμως η ζωγραφική είναι σημαντική δραστηριότητα για το ίδιο το παιδί; Το παιδί μέσω της ζωγραφικής
- χρησιμοποιεί τις αισθήσεις του και μαθαίνει για τον κόσμο γύρω του
- αναπτύσσει τις δεξιότητες και τις γνωστικές του λειτουργίες μέσα από μια ευχάριστη δραστηριότητα και
- εκφράζει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις εμπειρίες του
Οι ψυχολόγοι που ασχολούνται με την μελέτη του παιδικού σχεδίου
- επισημαίνουν τα στάδια της γνωστικής ανάπτυξης του παιδιού μέσα από το ιχνογράφημα
- διερευνούν την ικανότητα του παιδιού να αναπαριστά τον κόσμο γύρω του μέσα από το σχέδιο και ποιοι παράγοντες και πώς διευκολύνουν ή παρεμποδίζουν τη σχεδιαστική ικανότητα του παιδιού και
- εξετάζουν τα στάδια ανάπτυξης του παιδικού σχεδίου και τα παραλληλίζουν με την ανάπτυξη του παιδιού σε άλλους τομείς.
Πιο συγκεκριμένα, μέσω της μελέτης του παιδικού σχεδίου μαθαίνουμε για την ικανότητα του παιδιού να συντονίζει τις κινήσεις του, για τις στρατηγικές που χρησιμοποιεί, για την ικανότητα συμβολισμού που έχει, τη γνώση και την κατανόηση του κόσμου, καθώς και την ικανότητα να κατανοεί την αντίληψη που έχουν οι άλλοι άνθρωποι για τον κόσμο που μας περιβάλλει. Επίσης το σχέδιο μπορεί να αποκαλύψει την αυτοεικόνα του παιδιού, τα συναισθήματα, τις απόψεις του, τα ταλέντα του. Και τελικά, η κατανόηση του παιδικού σχεδίου μας βοηθά να οργανώσουμε και να βελτιώσουμε την καθημερινή ζωή του παιδιού τόσο σε εκπαιδευτικά πλαίσια όσο και στην οικογένεια.
Πώς όμως μελετάμε το παιδικό σχέδιο;
- Παρατηρώντας ‘τι’ είναι αυτό που το παιδί ζωγραφίζει, δηλαδή τι δείχνει το αποτύπωμα που αφήνει στο χαρτί, ποιο είναι το τελικό ‘προϊόν’ της προσπάθειας του και
- Παρατηρώντας ‘πώς’ τα παιδιά ζωγραφίζουν, πώς δηλαδή οργανώνουν τις κινήσεις τους την ώρα που σχεδιάζουν, ή αλλιώς ποια είναι η ‘διαδικασία’ της ζωγραφικής.
Από τη μελέτη αυτή προκύπτουν τα στάδια ανάπτυξης του παιδικού σχεδίου, ανάλογα με την ηλικία και τη νοητική ικανότητα του παιδιού.
Γενικά περιγράφοντας την ανάπτυξη του παιδικού σχεδίου παρατηρούμε πως από τα χωρίς νόημα ίχνη που αρχικά αφήνει στο χαρτί το παιδί (στο τέλος του πρώτου χρόνου), περνά στην προσπάθεια αναπαράστασης αντικειμένων, που γίνεται όλο και περισσότερο ρεαλιστική περίπου στην ηλικία των επτά ετών.
Προς το τέλος του 1ου χρόνoυ πολλά παιδιά εκδηλώνουν δραστηριότητες χάραξης, χαράζοvτας προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Δηλαδή αφήνουν σημάδια με το εργαλείο που χρησιμοποιούν. Παρατηρούμε τη συμμετοχή όλου του σώματος.
Υπάρχει παραλληλισμός μεταξύ των πρώτων γραφικών δραστηριοτήτων του παιδιού και της ανάπτυξης του λόγου.
Καθώς μεγαλώνει το παιδί, ανακοινώνει από πριν τι σκοπεύει να ζωγραφίσει, έτσι έχουμε το στοιχείο της πρόβλεψης.
Τα γραφικά ίχνη δεν είναι εφήμερα όπως οι ήχοι. Παρόλο που αρχικά μπορεί να μην έχουν επικοινωνιακή αξία, είναι κάτι που μένει.
Από τον 2ο χρόνο και μετά αυτά τα ίχνη μετατρέπονται σε μουντζούρες και πάλι με τη συμμετοχή όλου του σώματος. Αποτελούνται από ελλειπτικές γραμμές που πηγαινοέρχονται χωρίς διακοπή, με αποτέλεσμα καθώς επαναλαμβάνονται να σχηματίζουν αλλεπάλληλα και μερικώς αλληλοεπικαλυπτόμενα ωοειδή και κυκλικά σχήματα.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ως τα 3 χρόνια του παιδιού υπάρχει ένας αυθαίρετος ρεαλισμός γιατί το παιδί αφήνει ένα ίχνος στο οποίο δίνει νόημα εκ των υστέρων. Δεν υπάρχει από πριν πρόθεση αναπαράστασης. Κάτι που στα μάτια των ενηλίκων μοιάζει μια απλή μουντζούρα, το παιδί θα το ονομάσει και θα πει π.χ. «αυτό είναι ένα λουλούδι», γιατί έχει αρχίσει να καταλαβαίνει ότι οι γραμμές που αφήνει στο χαρτί μπορούν να δείξουν κάτι. Γύρω στα 3 χρόνια εμφανίζονται τα πρώτα μιμητικά στοιχεία. Το παιδί προσπαθεί να αναπαραστήσει αυτό το οποίο αντιλαμβάνεται και εγκαταλείπονται πλέον οι μουντζούρες.
Μεταξύ 3 και 5 ετών είναι φανερό ότι το παιδί έχει πρόθεση αναπαράστασης με τα σχέδιά του. Για παράδειγμα, αν ζωγραφίσει παιδάκια που τρέχουν, προσθέτει στο σχέδιο και κάτι που δηλώνει αυτή την κατάσταση, όπως μια συνεχή τεθλασμένη γραμμή. Αν τους ζητήσουμε να αντιγράψουν δεν νοιάζονται για το μοντέλο που έχουν μπροστά τους και εγκαταλείπουν το μοντέλο εάν αυτό είναι σύνθετο.
Εάν το συνδέσουμε και με τη γραφή βλέπουμε ότι γράμματα ή σύμβολα που είναι σύνθετα ή δύσκολα δεν τα μιμούνται. Έχουμε λοιπόν έναν αποτυχημένο ρεαλισμό (μεταξύ 3 και 4 ετών) όπου το παιδί κάνει προσπάθεια να αναπαραστήσει την πραγματικότητα αλλά δεν μπορεί να την αναπαραστήσει έτσι όπως τη βλέπει. Στο σχέδιό του υπάρχουν όλα τα βασικά μέρη που αποτελούν ένα αντικείμενο, αλλά μοιάζουν ασύνδετα και η διάταξη δεν είναι σωστή.
Γύρω στα 4 χρόνια εμφανίζεται ο διανοητικός ρεαλισμός όπου η ζωγραφική είναι σχηματική. Είναι η εποχή που ενώ το σχέδιο είναι σωστά οργανωμένο, το παιδί δεν ζωγραφίζει αυτό που βλέπει αλλά αυτό που ξέρει. Για παράδειγμα μπορεί να ζωγραφίσει στοιχεία ενός αντικειμένου που δεν είναι ορατά από την οπτική του γωνία. Επίσης εμφανίζονται έντονα οι διαφάνειες. Για παράδειγμα, αν του ζητήσουμε να ζωγραφίσει μια έγκυο γυναίκα, θα ζωγραφίσει και το έμβρυο που υπάρχει στην κοιλιά της. Οι διαφάνειες εξαφανίζονται μεταξύ 5 και 7 ετών.
Μεταξύ 5 και 9 ετών έχουμε αρχικά την αντιγραφή γεωμετρικών σχημάτων και στη συνέχεια σύνθετων γεωμετρικών εικόνων. Σ’ αυτή την ηλικία κατακτούν και το συμβατικό κώδικα, δηλαδή τη γραφή. Στις ζωγραφιές των παιδιών διαφοροποιούνται πλέον τα διάφορα στοιχεία, δηλαδή έχουμε τα βασικά σχήματα με όλο και περισσότερες λεπτομέρειες. Επίσης έχουμε πλέον οπτικό ρεαλισμό, δηλαδή έχουν πλέον την ικανότητα να αναπαριστούν τα αντικείμενα όπως τα βλέπουν και τα σχέδιά τους αποκτούν προοπτική.
Γύρω στα 9 με 13 χρόνια το παιδί προσπαθεί να μιμηθεί ένα συμβατικό ρεαλισμό. Έχουμε καλή αναπαράσταση της πραγματικότητας.
Το παιδί πάντως όταν ζωγραφίζει και όταν γράφει δεν έχει την πρόθεση να αναπαράγει παθητικά την πραγματικότητα. Παράγει μια άλλη μορφή της πραγματικότητας όπως τη γνωρίζει το ίδιο.
Οι ανθρώπινες φιγούρες στο παιδικό σχέδιο
Εμφανίζονται στην ηλικία των 3 ετών και υπάρχει ξεκάθαρα πρόθεση αναπαράστασης.
- 3 χρονών: Ζωγραφίζει τον άνθρωπο «κεφάλα» με μάτια, στόμα και τα άκρα που φεύγουν προς οποιαδήποτε κατεύθυνση και αρχίζουν αμέσως μετά το κεφάλι
- 5 χρονών: Το σώμα είναι ωοειδές, τα σημεία ένωσης είναι χωρίς αρθρώσεις, βρίσκονται περίπου στα σημεία που πρέπει να είναι αλλά χωρίς σημεία σύνδεσης, είναι κολλημένα επάνω.
- 7 χρονών: Είναι η χαρακτηριστική φάση της τριγωνοποίησης του σώματος. Πάλι τα σημεία επαφής είναι χωρίς αρθρώσεις, δεν υπάρχει λαιμός. Παράλληλα έχουμε την εμφάνιση λεπτομερειών.
- 7,5 χρονών: Αρχίζουν να εμφανίζονται οι αναλογίες και οι λεπτομέρειες στα σημεία σύνδεσης των μελών με τον κορμό, ανάμεσα στον κορμό και τα χέρια υπάρχει συνέχεια και αρχίζει μια προσπάθεια ρεαλισμού.
- 8 χρονών: συνυπάρχουν στοιχεία προφίλ και ανφάς.
- 9,5 χρονών: Βλέπουμε πια την εμφάνιση ενός συμβατικού, τυποποιημένου, στερεότυπου στυλ αλλά έχουμε λεπτομέρειες που επιτρέπουν την αναγνώριση. Υπάρχουν όμως και μη ρεαλιστικά στοιχεία, π.χ. τα πόδια προς τα έξω.
Τα παραπάνω περιγράφουν ενδεικτικά κάποιες ζωγραφιές των παιδιών. Δηλαδή, για το κάθε παιδί τα στάδια αυτά μπορεί να έχουν διαφορετική χρονική διάρκεια. Επίσης, ενώ η όλη η διαδικασία έχει κατεύθυνση από τα λιγότερο προς τα περισσότερο ώριμα στάδια, είναι δυνατόν να παρατηρηθούν και παλινδρομήσεις.
Όλα τα παιδιά παρουσιάζουν αυτή τη συμπεριφορά (να ζωγραφίζουν), ακολουθούν την ίδια ανάπτυξη και υπάρχουν σύμβολα που χρησιμοποιούνται από τα παιδιά παγκοσμίως όπως έχουν δείξει οι έως τώρα έρευνες. Βεβαίως, και ο πολιτισμός και το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει το παιδί παίζουν σημαντικό ρόλο.
Νοnμοσύνη και Παιδικό Σχέδιο
Όσο αυξάνεται η ηλικία των παιδιών (συνεπώς αναπτύσσεται και η νοημοσύνη) τόσο περισσότερες λεπτομέρειες και πραγματικές αναλογίες παρατηρούμε στα σχέδιά τους. Η γνωστότερη δοκιμασία που κατασκευάστηκε για την συσχέτιση του δείκτη νοημοσύνης και του παιδικού σχεδίου είναι το Draw-A-Man Test της F.Goodenough . Πολύ γνωστή δοκιμασία επίσης είναι το Draw-Α-Ρersοn Test της Ε. Koppitz.
Όσα περιγράψαμε προηγουμένως για την ανάπτυξη του παιδικού σχεδίου, μπορείτε να τα παρατηρήσετε στα παρακάτω σχέδια ψαλιδιών από την ηλικία των 3 (πάνω αριστερά) ως την ηλικία των 7 ετών (κάτω δεξιά):
ΤΖΙΝΑ ΧΟΝΔΡΟΥ, M.Sc.
ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ για τη Σύγχρονη Οικογένεια”, τεύχος 46, Ιούνιος-Ιούλιος 2007