Άρθρο της Παναγιώτας Π. Λάμπρη: Του Γενάρη, (30-12-2020)   Δημοσιεύτηκε: Εφημερίδα "Ηχώ της Άρτας", 31-12-2020, σ. 1. Προσωπική σελίδα μου στο fb, 31-12-2020.      Ο Ιανουάριος είναι ο πρώτος μήνας του έτους και ο κόσμος τον υποδέχεται πάντα με χαρά κι ελπίδα! Αυτός, που κρούει τη θύρα μας, αναμένεται με πολλές προσδοκίες, λες, και μόνο ο ερχομός του αρκεί, για ν’ αλλάξουν όσα δυσάρεστα κόμισε το 2020 ή, λες, και, οι όποιες θετικές αλλαγές προκύψουν, θα συμβούν χωρίς ατομική ή συλλογική προσπάθεια! Μια, όμως, και το μέλλον είναι δυσδιάκριτο, ας ευχηθούμε να επαληθευθεί το όνομα του μήνα, που προέρχεται από τον θεό των Ρωμαίων Ιανό, ο οποίος θεωρείτο θεός κάθε αρχής, κι εμάς, μην τον κρύβουμε, μας συμφέρει να είναι κάθε θετικής αρχής!    Στη λαϊκή ονοματολογία ο Ιανουάριος λέγεται Γενάρης, ονομασία, η οποία προήλθε από απλοποίηση της μεσαιωνικής ελληνικής λέξης Γεννάριος, που με τη σειρά της προήλθε από τη λατινική Ianuarius. Βέβαια, στη σκέψη του λαού δεν ήταν γνωστή η ετυμολογική προέλευση της λέξης, οπότε τη συνέδεσε με τη γέννηση των αιγοπροβάτων, που στη διάρκεια του πρώτου μήνα του χρόνου γεννούν! Για τον ίδιο λόγο και Γενολοήτη τον ονόμασε. Και τα ονόματά του δεν σταματούν εδώ, αφού και  Μεσοχείμωνο τον είπε, μια κι είναι ο μεσαίος μήνας του έτους, και Γατόμηνα, γιατί ζευγαρώνουν οι γάτοι, και Κρυαρίτη, γιατί έχει πολλά κρύα - ευτυχώς που υπάρχουν οι αλκυονίδες μέρες! -, αλλά και Καλαντάρη, γιατί η αρχή του σχετίζεται με κάλαντα, και πάει λέγοντας. Όσο για τους αρχαίους προγόνους, ο Ιανουάριος αντιστοιχεί με το δεύτερο μισό του μήνα Ποσειδεώνα και το πρώτο μισό του μήνα Γαμηλιώνα ή Ληναιώνα, κατά τον οποίο γιορτάζονταν τα Λήναια προς τιμήν του Διονύσου.    Στα πλαίσια της ελπίδας για καλοχρονιά εντάσσεται και η βασιλόπιτα! Εορταστικός άρτος η συγκεκριμένη πίτα, διατρέχει τους αιώνες με διάφορες μορφές και, όπως τόσα άλλα έθιμα, έρχεται από την ελληνική αρχαιότητα, καθώς και τότε υπήρχε «[…] το έθιμο του "εορταστικού άρτου", που σε μεγάλες αγροτικές γιορτές, οι πρόγονοί μας τον πρόσφεραν στους θεούς, σαν απαρχή. Στα Θασύλια, γιορτή του θερισμού, αφιερωμένη μάλλον στη Δήμητρα, έφτιαχναν από το νέο σιτάρι ένα μεγάλο καρβέλι, τον "θασύλιον  άρτον", και στα Θαργήλια, γιορτή του Απόλλωνα, έψηναν επίσης τον "θάργηλο" ή την "ευετηρία". Στη Βοιωτία ονόμαζαν τη Δήμητρα "μεγάλαρτο" και στη Δήλο, στα Θεσμοφόρια, της πρόσφεραν επίσης μεγάλους άρτους. Κι όλα αυτά γίνονταν για να ευχαριστήσουν τους θεούς, και να εξασφαλίσουν με μαγικολατρευτικό τρόπο την υγεία, τη δύναμη και την ευετηρία… Η βασιλόπιτα λοιπόν είναι συνδυασμός του "εορταστικού άρτου" και του "μελιπήκτου" των αρχαίων προσφορών, τόσο προς τους θεούς όσο και προς τους νεκρούς ή τους κακούς δαίμονες, για την εξασφάλιση της ευετηρίας, της υγείας, της μαντικής και της καλής τύχης. Είναι άρτος χαρούμενος, όταν γίνεται φουσκωτή από ζύμη και κόβεται ανήμερα το μεσημέρι της Πρωτοχρονιάς, κι είναι πλακούς σχεδόν νεκρολατρικός, όταν ετοιμάζεται άζυμη αποβραδίς και κόβεται στο δείπνο ή τα μεσάνυχτα. Είναι οπωσδήποτε μια προσφορά στους θεούς και στους αγίους, ή στα αόρατα πνεύματα των νεκρών και των άλλων στοιχειών. Απόδειξη, οι απαρχές, δηλ. τα κομμάτια που ξεχωρίζουμε για το Χριστό, την Παναγία, τον Άι-Βασίλη, το σπίτι (τα εφέστια πνεύματα), τους αγρούς (τα πνεύματα της παραγωγής), τα ζώα (παλαιός τοτεμισμός;) τους πεθαμένους και τους ξενιτεμένους. Απόδειξη  επίσης  η τοποθέτηση  κομματιών της  πίτας  στις  βρύσες ή στο προσκέφαλο του ύπνου για μαντική.»    Στη Ροδαυγή, πιθανόν και αλλού, οι νοικοκυρές έφτιαχναν για βασιλόπιτα μια κουλούρα,* την οποία έκαναν μπουκουβάλα* και έβαζαν μέσα ένα κέρμα, ένα πουρναρόφυλλο κι ένα σπόρο καλαμποκιού. Όποιος έβρισκε το κέρμα, θα είχε τύχη στα χρήματα τη νέα χρονιά, όποιος το πουρναρόφυλλο, στα γίδια, κι όποιος το σπόρο του καλαμποκιού, στα χωράφια. Όσοι είχαν ως κύρια ενασχόληση την κτηνοτροφία, έφτιαχναν την ίδια βασιλόπιτα, αλλά έβαζαν μέσα ένα φύλλο από πουρνάρι, ένα από φυλλίκι* κι ένα από αριά.* Όποιος έβρισκε το πουρναρόφυλλο, θα είχε τύχη στα κατσίκια, όποιος το φύλλο του φυλλικιού, στα πρόβατα, κι όποιος της αριάς, στα γελάδια. Η βασιλόπιτα ως γλύκισμα καθιερώθηκε, όταν άλλαξαν οι βιοτικές συνθήκες των κατοίκων.    Από τις σημαντικές γιορτές του Ιανουαρίου, αν όχι η σημαντικότερη, είναι τα Θεοφάνια ή Φώτα, στις 6 του μηνός, επειδή τότε αγιάζονται τα νερά και φεύγουν τα παγανά. Αυτά, που καθ’ όλη τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου, κάθε πρωί, με το τρίτο λάλημα του πετεινού εξαφανίζονταν για να ξαναβγούν την επόμενη νύχτα, την ημέρα των Θεοφανίων δέχονται  τη χαριστική βολή. Με  τον αγιασμό  των υδάτων, χάνονται μέσα στα νερά και μέσα στη γη, όπου πηγαίνουν για να περάσουν τον χρόνο τους μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα. Εκεί ξαναρχίζουν να χτυπούν τον κορμό του δέντρου που κρατάει τη γη, γιατί, όσες μέρες έλειπαν, έχει ξαναθρέψει το πάχος του!                          Σήμερα, είναι γνωστό με τι λαμπρότητα, πλην της φετινής εξαίρεσης, γιορτάζονται τα Θεοφάνια! Ο Κ. Ρωμαίος σημειώνει σχετικά: «Βασική τελετουργία των Θεοφανίων είναι ο αγιασμός των υδάτων, που αποτελεί  μίμηση της βαπτίσεως του Ιησού. Ταυτόχρονα όμως ο αγιασμός έχει την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, ως και της απαλλαγής των από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλ’  έχει τις ρίζες στην αρχαία λατρεία… Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη  λαϊκή πίστη, δίνει στο  νερό  και  ιδίως στη θάλασσα καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες… Οι αρχαίοι Αθηναίοι π. χ. είχαν τη διαδικασία των "Πλυντηρίων", όπως αποκαλούσαν την ειδική αυτή τελετή, κατά την οποία μετέφεραν με πομπή στην ακτή του Φαλήρου το άγαλμα της Αθηνάς. Εκεί το έπλεναν με θαλασσινό νερό, για να το καθαρίσουν από το ρύπο που είχε επικαθίσει κατά τη διάρκεια του έτους και για να ανανεωθούν οι ιερές δυνάμεις του αγάλματος της θεάς. Η νεοελληνική λατρευτική συνήθεια, με το πλύσιμο των ιερών εικόνων στα αγιασμένα θαλασσινά νερά, γινόταν και στα χρόνια του Βυζαντίου. Και βεβαίως τούτο οφείλεται στη συνέχεια του αρχαίου λατρευτικού εθίμου και τη  διαιώνιση της  αρχαίας ελληνικής παραδόσεως.»    Εορτή με την ονομασία Θεοφάνια υπήρχε και στην αρχαιότητα. Ήταν «Ενιαύσιες λαμπρές εορτές των Δελφιέων σε ανάμνηση της εκεί επιφάνειας  του Θεού Απόλλωνος. Επρόκειτο στην ουσία για «γενέθλιες» εορτές του Θεού, που εορτάζονταν στις επτά του δελφικού μήνα Βυσίου (σελήνη Φεβρουαρίου) και σηματοδοτούσαν επίσης την για εκείνο το έτος επιστροφή του Θεού Απόλλωνος από τη μυστηριώδη χώρα των Υπερβορείων. Οι κυρίως ιεροπραξίες αναπαριστούσαν τον Θεό να προσκαλεί γύρω του όλους τους υπόλοιπους Θεούς του Ελληνικού Πανθέου, για να χαιρετήσουν την επιστροφή της Άνοιξης. Ακολουθούσαν θυσίες, μουσικοί και ποιητικοί αγώνες, ανθοκομική έκθεση, γυμνικοί αγώνες και πλούσια δείπνα.»  (Π. Π. Λάμπρη, Ροδαυγή, 2η έκδοση, σ. 112-115)    Τέλος, στις σημαντικές γιορτές του μήνα ανήκουν οι αφιερωμένες στους τρεις Ιεράρχες, τον Βασίλειο τον Μέγα, τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό ή Θεολόγο και τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, που ξεχωριστά, στις 1, στις 25 και στις 27, αλλά κι όλους μαζί στις 30 του μηνός τιμά η ορθόδοξη Εκκλησία.    Χρόνια πολλά και φωτεινά σε όλους!    Με το καλό να διαβούμε τον Γενάρη και τη χρονιά που μαζί του ξεκίνησε! Γλωσσάρι κουλούρα (η) καλαμποκίσιο ψωμί, χωρίς προζύμι, ψημένο στη χόβολη μπουκουβάλα (η) ψημένη κουλούρα, τριμμένη και αναμεμειγμένη με βούτυρο φυλλίκι (το) ονομασία του φυτού Phillyrea latifolia αριά (η) Δρυς η Αρία ή Άριος Δρυς ή Quercus ilex