Δημοσίευση της Παναγιώτας Π. Λάμπρη: Προγραμματισμός διδασκαλίας της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή - Οργάνωση διδασκαλίας ευρύτερης ενότητας Συντάχθηκε κατά τη φοίτηση στην ετήσια Σχολή Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης (ΣΕΛΜΕ), σχολικό έτος 1990-1991   Χρόνος διδασκαλίας: από 8/1 – 31/1 → 5 ώρες εβδομαδιαία                                    από 1/2 - τέλος → 3 ώρες εβδομαδιαία Σύνολο προβλεπόμενων ωρών   Αργίες, διαγωνίσματα κ.α.  Διδακτικές ώρες   60 12 48                   Ενδεικτικός  χωρισμός διδακτικών ενοτήτων Εισαγωγή α) ¶ 1, 2, 3, 4 β) ¶ 5, 6, 7 γ) ¶ 8, 9, 10  Ανακεφαλαίωση      1η Ενότητα, στίχοι 1-161 Στίχοι 1-20     »     21-38     »     39-60     »     61-81     »     82-99     »     100-161 (από λογοτεχνική μετάφραση) 2η Ενότητα, στίχοι 162-383 Στίχοι 162-183     »     184-210     »     210-222     »     223-248     »     249-267     »     268-279     »     280-301     »     302-331     »     332-383 (από λογοτεχνική μετάφραση) 3η Ενότητα, στίχοι 384-630 Στίχοι 384-400     »     401-421     »     422-440     »     441-460     »     461-472     »     473-496     »     497-525     »     526-581 (από λογοτεχνική μετάφραση)     »     582-630     »            »                  » 4η Ενότητα, στίχοι 631-987 Στίχοι 631-654     »     655-680     »     681-700     »     701-723     »     724-780 (από λογοτεχνική μετάφραση)     »     781-882     »            »                 »     »     883-987 5η Ενότητα, στίχοι 988-1154 (από λογοτεχνική μετάφραση, 2 ώρες ή αναλυτικά οι στίχοι 988-1114, 7 ώρες) Στίχοι 988-1004     »     1005-1022     »     1023-1047     »     1048-1063     »     1064-1083     »     1084-1102     »     1103-1114     »     1115-1154 (από λογοτεχνική μετάφραση) 6η Ενότητα, στ. 1155-1353 (από λογοτεχνική μετάφραση, 2 ώρες ή αναλυτικά οι στίχοι 1155-1256, 5 ώρες) Στίχοι 1155-1171     »     1172-1192     »     1193-1213     »     1214-1230     »     1231-1256     »     1257-1353 (από λογοτεχνική μετάφραση)    Μπορεί να γίνουν από λογοτεχνική μετάφραση οι στίχοι 988-1114 και αναλυτικά οι στίχοι 1155-1256 ή και αντίστροφα, δηλαδή αναλυτικά οι στίχοι 988-1114 και από λογοτεχνική μετάφραση οι στίχοι 1155-1256. 4 ώρες 1 ώρα 1   » 1   » 1   » 6 ώρες 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 9 ώρες 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 9 ώρες 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 8 ώρες 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 2   ώρες 1   ώρα       1 ώρα 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   » 1   »       1 ώρα 1   » 1   » 1   » 1   » 1   »        Παρουσίαση των θεματικών κέντρων και των στόχων κάθε διδακτικής ενότητας    Εισαγωγή    α) Θεματικό κέντρο: Το δράμα. Η τραγωδία. Η Διονυσιακή λατρεία.    Στόχοι: Να κατατοπιστούμε σχετικά με τη γένεση της τραγωδίας, την εξέλιξή της, τη σύνδεσή της με τη διονυσιακή λατρεία και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.     β) Θ. Κ.: Το θέατρο. Παραστάσεις. Οι πρόδρομοι των μεγάλων τραγικών.     Στ.: 1. Να κατανοήσουμε τη δομή και τη λειτουργικότητα του αρχαίου θεάτρου.            2. Να δούμε τη διαδικασία των παραστάσεων και τη συμβολή των «προδρόμων» στην εξέλιξη της τραγωδίας.     γ) Θ. Κ.: Ο Σοφοκλής και η «Αντιγόνη».     Στ.: 1. Να γνωρίσουμε τον Σοφοκλή μέσα από το έργο του και την εποχή του.            2. Να ρίξουμε μια σύντομη ματιά στην «Αντιγόνη».    δ) Γίνεται ανακεφαλαίωση στην εισαγωγή. Εδώ κρίνουμε απαραίτητο να δοθούν εργασίες στους μαθητές, τις οποίες θα παρουσιάσουν στην τάξη, όταν θα γίνεται η συνολική θεώρηση του έργου. Έτσι, πιστεύουμε πως θα εξασφαλίσουμε περισσότερο ενδιαφέρον και μεγαλύτερη συμμετοχή στη διάρκεια της διδασκαλίας της τραγωδίας. Τα θέματα των εργασιών θα αφορούν: α) τα πρόσωπα της τραγωδίας, β) το μύθο της τραγωδίας, γ) τα πολιτιστικά στοιχεία, δ) τις ιδέες που ενυπάρχουν στο κείμενο, ε) τη λογοτεχνική αξία του έργου, τη θεατρική του πλευρά και ζ) το συγγραφέα και την εποχή του. Στίχοι 1-20 Θ. Κ.: Η ανησυχία της Αντιγόνης για τα παλιά και το νέο «κακό», που βρήκε τον οίκο των Λαβδακιδών. Στ.: Να δούμε τον τρόπο εισαγωγής στη δράση. Στίχοι 21-38 Θ. Κ.: Η Αντιγόνη ανησυχεί λόγω της διαταγής του Κρέοντα, η οποία απαγορεύει την ταφή του Πολυνείκη. Στ.: 1. Να κατανοήσουμε τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για την ταφή των νεκρών και να επισημάνουμε τα κοινά σημεία ή τις διαφορές με τις σημερινές αντιλήψεις.        2. Να αρχίσουμε να διεισδύουμε στον χαρακτήρα της Αντιγόνης.        3. Να μιλήσουμε για τη σημασία της διαταγής. Στίχοι 39-60 Θ. Κ.: Η αντίδραση της Ισμήνης. Στ.: Να δούμε τις αντιδράσεις της Ισμήνης ως προσώπου. Στίχοι 60-81 Θ. Κ.: Η αντίδραση της Ισμήνης ως γυναίκας. Η Αντιγόνη «μόνη». Στ.: 1. Να προσδιορίσουμε ποιους τύπους γυναίκας εκπροσωπούν η Αντιγόνη και η Ισμήνη τότε και σήμερα. Τι εξυπηρετεί η αντίθεση.          2. Να σχολιάσουμε το «πιστεύω» της Αντιγόνης στα πλαίσια της εποχής μας. Στίχοι 82-99 Θ. Κ.: Οι τελικές επιλογές των δύο αδελφών. Στ.: 1. Να καθορίσουμε τον ρόλο του προλόγου στην τραγωδία «Αντιγόνη».        2. Να δούμε τα δεδομένα, ταοποία προεικάζουν την εξέλιξη του μύθου. Η απόφαση της Αντιγόνης ως «όχημα» της τραγωδίας. Στίχοι 100-161 Θ. Κ.: Ο χορός, αγνοώντας τη διαταγή του Κρέοντα δίνει τη δική του ερμηνεία για την τύχη των Αργείων και καλεί τους Θηβαίους σε γιορτή. Στ.: Να δούμε τη λειτουργικότητα του χορού σε σχέση με τα προηγούμενα και τα επόμενα (στο βαθμό που μπορούμε). Στίχοι 162-183 Θ. Κ.: Ο Κρέοντας προσπαθεί να αποσπάσει την εύνοια των προκρίτων της Θήβας. Στ.: 1. Να δούμε την πρώτη εντύπωση που σχηματίζει κανείς για τον Κρέοντα.        2. Να παρακολουθήσουμε τη δομή του «λόγου» του Κρέοντα.        3. Να μιλήσουμε για τα σκηνικά. Στίχοι 184-210 Θ. Κ.: Παράδειγμα εφαρμογής των αρχών του βασιλιά. Στ.: 1. Να εκτιμήσουμε συνολικά τη δομή και το περιεχόμενο του «λόγου» του Κρέοντα.        2. Να συγκρίνουμε τις αποφάσεις της Αντιγόνης και του Κρέοντα. Στίχοι 211-222 Θ. Κ.: Το «κοινό αίσθημα» έναντι του νέου βασιλιά. Στ.: 1. Να διεισδύσουμε στη στάση του χορού.        2. Να σχολιάσουμε τα τελευταία λόγια του Κρέοντα (στ. 221-222). Στίχοι 223-248 Θ. Κ.: Η ταφή του Πολυνείκη πραγματοποιήθηκε. Στ.: 1. Σ’ αυτή την ενότητα, αλλά και μέχρι το στίχο 277, να παρακολουθήσουμε τη μοναδική σε πλαστικότητα περιγραφή του φύλακα.        2. Στην ίδια ακριβώς έκταση (στ. 223-277) θα διεισδύσουμε στο χαρακτήρα του φύλακα.        3. Επίσης, θα δούμε τον ρόλο της παρουσίας του φύλακα στη σκηνή για την παραπέρα εξέλιξη του μύθου. Στίχοι 249-267 Θ. Κ.: Η αντίδραση των φυλάκων. Στ.: Όμοιοι με την προηγούμενη ενότητα. Στίχοι 268-279 Θ. Κ.: Η αντίδραση του φυλάκων. Παρέμβαση του χορού. Στ.: 1. Όμοιοι με την προηγούμενη ενότητα.        2. Να ερευνήσουμε τις διεξόδους, τις οποίες προσφέρει το «θεήλατον» του έργου. Στίχοι 280-301 Θ. Κ.: Η «ρήση» του Κρέοντα. Στ.: 1. Να διερευνήσουμε τα ερωτήματα του Κρέοντα.        2. Να σχολιάσουμε τις αντιλήψεις του Κρέοντα για το χρήμα και την εξουσία. Στίχοι 302-331 Θ. Κ.: Συνέχεια της «ρήσης» του Κρέοντα. Μομφή κατά του φύλακα. Στ.: 1. Να δούμε την ατμόσφαιρα που δημιουργεί η στιχομυθία.        2. Να ερμηνεύσουμε την αλλαγή της στάσης του φύλακα.        3. Να σκιαγραφήσουμε το χαρακτήρα του Κρέοντα στους στ. 280-331.        4. Να εντοπίσουμε τις υπερβολές, οι οποίες υπάρχουν στις στ. 280-331. Στίχοι 332-383 Θ. Κ.: Το μεγαλείο του ανθρώπου. Στ.: 1. Να ανιχνεύσουμε τα στοιχεία που αποδεικνύουν το μεγαλείο του ανθρώπου.        2. Να δούμε τι προσφέρει στο θεατή η αλλαγή της ατμόσφαιρας, η οποία πραγματοποιείται από τα λεγόμενα του χορού.        3. Να κάνουμε σύνδεση με το επεισόδιο, με τη δράση. Στίχοι 384-400 Θ. Κ.: Η σύλληψη της Αντιγόνης. Στ.: 1.  Να δούμε γιατί η σύλληψη της Αντιγόνης θα αποτελέσει την αφετηρία εξελίξεων.        2. Να παρακολουθήσουμε τη φιλοσοφική διάθεση του φύλακα. Στίχοι 401-421 Θ. Κ.: Οι ενέργειες του φύλακα. Στ.: 1. Να αναζητήσουμε τα στοιχεία, τα οποία αποδεικνύουν το «λαϊκό» ύφος του φύλακα.        2. Να προσεγγίσουμε το ύφος του φύλακα. Στίχοι 422-440 Θ. Κ.: Η «δεύτερη ταφή» - Η σύλληψη. Στ.: Όμοιοι με την προηγούμενη ενότητα. Στίχοι 441-460 Θ. Κ.: Η παραδοχή της «πράξης» από την Αντιγόνη. Στ.: Να διεισδύσουμε στην επιχειρηματολογία και το ήθος της Αντιγόνης στην αρχή της σύγκρουσής της με τον Κρέοντα. Στίχοι 461-472 Θ. Κ.: Λύτρωση, ο πρόωρος θάνατος. Στ.: Όμοιος με την προηγούμενη ενότητα. Στίχοι 473-496 Θ. Κ.: Η απόφαση του βασιλιά. Στ.: 1. Να δούμε σε βάθος την επιχειρηματολογία και το ήθος του Κρέοντα στην αρχή της σύγκρουσής του με την Αντιγόνη.        8. Επίσης, να δούμε πώς προδιαγράφεται η εξέλιξη του δράματος. Στίχοι 497-525 Θ. Κ.: Κορύφωση της σύγκρουσης της Αντιγόνης και του Κρέοντα. Στ.: 1. Να σχολιάσουμε την επιχειρηματολογία των δύο ηρώων στη στιχομυθία.        2. Να δούμε σε σχέση με τα προηγούμενα, πώς η στάση της Αντιγόνης απέσπασε από τον Κρέοντα το προσωπείο του καλού άρχοντα της πολιτείας – «λόγος θρόνου». Στίχοι 526-581 Θ. Κ.: Η Ισμήνη «συνεργός» της Αντιγόνης. Στ.: 1. Μέσα από τη σύγκρουση να προσέξουμε το ήθος των ηρώων.        2. Να σχολιάσουμε την αντίληψη για τον προορισμό των γυναικών («ἀρώσιμοι γάρ χἀτέρων εἰσίν γύαι») στ. 569. Στίχοι 582-630 Θ. Κ.: Ένας διθυραμβικός ύμνος στην παντοδυναμία του Δία. Στ.: 1. Να δούμε τη σχέση του χορικού με όσα προηγήθηκαν και με όσα ακολουθούν.        2. Να εμβαθύνουμε στη φιλοσοφική διάθεση του χορού πάνω στις ανθρώπινες συμφορές και την ανθρώπινη τραγικότητα σε αντίθεση με την αδιατάρακτη θεία μακαριότητα. Στίχοι 631-654 & 655-680 Θ. Κ.: Εμφάνιση του Αίμονα στη σκηνή – Προσπάθεια του Κρέοντα να τον πείσει για το «ορθόν» της απόφασής του. Στ.: 1. Να προσεγγίσουμε το ήθος του Κρέοντα – πατέρα.        2. Να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά του λόγου του βασιλιά. Στίχοι 681-700 & 701-723 Θ. Κ.: Ο Αίμονας προσπαθεί να μεταπείσει τον πατέρα του σχετικά με το μέλλον της Αντιγόνης. Στ.: 1. Να σκιαγραφήσουμε το ήθος του Αίμονα.        2. Να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά του λόγου του. Στίχοι 724-780 Θ. Κ.: Η σύγκρουση πατέρα και γιου. Στ.: 1. Να δούμε τα στοιχεία, τα οποία προωθούν την εξέλιξη του μύθου.        2. Να διεισδύσουμε στον χαρακτήρα του Αίμονα.        3. Να συσχετίσουμε τα δρώμενα με το σήμερα. Στίχοι 781-882 Θ. Κ.: Ύμνος στην παντοδυναμία του Έρωτα – Κομμός της Αντιγόνης. Στ.: 1. Σύνδεση του χορικού με την τραγωδία.        2. Να «ζήσουμε» την ανθρώπινη πλευρά της ηρωίδας.        3. Να συσχετίσουμε την Αντιγόνη με τη «Μαυρομαντηλού» του Παπαδιαμάντη.        4. Να δούμε τον θρήνο του Πριάμου για τον Έκτορα. Στίχοι 883-928 & 929-987 Θ. Κ.: Οι τελευταίες στιγμές της Αντιγόνης. Στ.: 1. Να προσεγγίσουμε την τραγικότητα της Αντιγόνης.        2. Να δούμε την κυνική ωμότητα του Κρέοντα.        3. Να ολοκληρώσουμε τις παρατηρήσεις μας για το ήθος της Αντιγόνης.        4. Η αδυσώπητη μοίρα. Στίχοι 988-1004 & 1005-1022 & 1023-1047 Θ. Κ.: Ο μάντης Τειρεσίας εμφανίζεται στη σκηνή, προκειμένου να ανακοινώσει στον Κρέοντα τα μηνύματα των οιωνών. Στ.: 1. Να δούμε το ρόλο της παρέμβασης του υπερβατικού στοιχείου.        2. Να διερευνήσουμε τον ρόλο των οιωνών και την πρακτική, η οποία τους διαμόρφωσε.        3. Να σκιαγραφήσουμε το ήθος του μάντη.        4. Να παρακολουθήσουμε τη στάση του Κρέοντα απέναντι στον μάντη, καθώς και την «ὕβριν» του.        5. Να επισημάνουμε τα σημεία που συμβάλλουν στην εξέλιξη του μύθου. Στίχοι 1048-1063 Θ. Κ.: Σύγκρουση Κρέοντα Τειρασία. Στ.: Να δούμε τη σημασία της σύγκρουσης για την εξέλιξη του μύθου. Στίχοι 1064-1083 Θ. Κ.: Η πρόβλεψη του μάντη για τα μελλούμενα. Στ.: Να δούμε τον ρόλο και τον στόχο του Τειρεσία. Στίχοι 1084-1102 & 1103-1114 Θ. Κ.: Παρέμβαση του χορού – Αλλαγή στη στάση του Κρέοντα. Στ.: Να δούμε για ποιους λόγους πραγματοποιείται η μεταστροφή της στάσης του Κρέοντα και να εντοπίσουμε τα σημεία του κειμένου που το πιστοποιούν. Στίχοι 1115-1154 Θ. Κ.: Χαρμόσυνη επίκληση στον Βάκχο. Στ.: 1. Να συνδέσουμε το περιεχόμενο του χορικού με τα προηγούμενα και τα επόμενα.        2. Να μιλήσουμε για τη λατρεία του Διονύσου.        3. Να δούμε τη σημασία του εξαγνισμού μιας πόλης.        4. Τι εξυπηρετεί η ευφρόσυνη διάθεση του χορού. Στίχοι 1155-1171 Θ. Κ.: Η εμφάνιση του Αγγέλου. Στ.: Να συζητήσουμε για την αστάθεια των ανθρωπίνων πραγμάτων και για την ευτυχία. Στίχοι 1172-1192 & 1193-1213 & 1214-1230 & 1231-1256 Θ. Κ.: Η «λύση» της τραγωδίας με τον θάνατο της Αντιγόνης και του Αίμονα. Στ.: 1. Να διεισδύσουμε στο ήθος του Αγγέλου.        2. Να εμβαθύνουμε στον ρόλο του Αγγέλου για την προώθηση των γεγονότων στην τραγωδία.        3. Να δούμε την Ευρυδίκη ως βασίλισσα και μητέρα.        4. Θα μπορούσαμε να δούμε τον Αίμονα σαν έναν ρομαντικό ήρωα;        5. Τελικά, η Αντιγόνη «δικαιώνεται»; Στίχοι 1257-1353 Θ. Κ.: Ο θάνατος της Ευρυδίκης – Η «κατάρρευση» του Κρέοντα. Στ.: 1. Να δούμε πώς ο Κρέοντας αναδεικνύεται σε τραγικό πρόσωπο.        2. Να σχολιάσουμε τη φιλοσοφική στάση του χορού στους τελευταίους στίχους. Συνολική θεώρηση    Στη συνολική θεώρηση του έργου θα γίνει παρουσίαση των εργασιών, οι οποίες έχουν ήδη από την αρχή της διδασκαλίας ανατεθεί στους μαθητές. Μετά την παρουσίαση κάθε εργασίας θα ακολουθεί σχολιασμός και συζήτηση.   Οργάνωση διδασκαλίας μιας ευρύτερης ενότητας    Διδακτική ενότητα: «Αντιγόνη», Πρόλογος, στ. 1-99    Στόχοι: 1. Βίωση και κατανόηση του περιεχομένου της ενότητας.        2. Ερμηνεύει και κατανόηση του ήθους των ηρώων.        3. Προσπέλαση στη δραματική τέχνη του ποιητή.    Μέθοδος: Ερμηνευτική.    Πορεία: Αναλυτική συνθετική.    Μορφή: Διαλογική.    Εποπτικά μέσα διδασκαλίας: 1. Εικόνα αρχαίου θεάτρου. 2) Εικόνες από παραστάσεις αρχαίου δράματος. 3) Παραπομπές σε κείμενα.    Εξέταση – Σύνδεση – Ένταξη: 1) Γενικές ερωτήσεις αναφερόμενες στον χωροχρόνο της υπόθεσης της τραγωδίας και ποιας εποχής κόσμο εκφράζει. 2) Ερωτήσεις που σε κάθε διδακτική ενότητα θα συμβάλουν στην εύρεση του σημείου εξέλιξης της τραγωδίας. 3) Ειδικές ερωτήσεις στην εκάστοτε εξεταζόμενη ενότητα.      Παρουσίαση – Πρώτη γνωριμία    1. Ανάγνωση από τον καθηγητή.    2. Σύντομη απόδοση περιεχομένου της ενότητας από τους μαθητές. Μπορούμε ακόμα να ζητήσουμε με κατάλληλες ερωτήσεις και σιωπηρή εργασία να αποδοθούν σημεία, τα οποία εκφράζουν μια πρώτη κατανόηση του κειμένου.    3. Καθορισμός του θέματος (θεματικού κέντρου) της ενότητας από τους μαθητές με τη συμβολή του καθηγητή.    Επεξεργασία    1. Χωρισμός σε υποενότητες: στ. 1-20 στ. 21-38 στ. 39-60 στ. 61-81 στ. 82-99    Ο καθορισμός των θεματικών κέντρων και των στόχων έχει παρουσιαστεί στον γενικό προγραμματισμό της «Αντιγόνης» (βλ. παραπάνω).    2. Γλωσσική εξομάλυνση – Δομή κειμένου    Κατά τη γλωσσική εξομάλυνση θα εντοπίσουμε λέξεις, οι οποίες απαντώνται και στη νέα Ελληνική γλώσσα, π. χ. Ζεύς, κήρυγμα, στρατός κ.λπ. Επίσης, θα ερμηνεύσουμε τις άγνωστες λέξεις και τους άγνωστους γλωσσικούς τύπους, π.χ. ἄτερ, ἀτωμένη, ἀστοῖσι κ.λπ. Όσον αφορά στη δομή του κειμένου (σύνταξη και διατύπωση) θα επιμένουμε μόνο στα δύσκολα σημεία.    3. Πραγματολογική εξομάλυνση    1. Αναφορά στην οικογένεια των Λαβδακιδών και ιδιαίτερα στον Οιδίποδα (στ. 2).      2. Αναφορά στην εκστρατεία των «Επτά επί Θήβας» (στ. 2).    3. Πληροφορίες για τις «αὐλειες πύλες» (στ. 18).    4. Το καθήκον της ταφής των νεκρών (στ. 21 κ.ε.).    5. Αναφορά στους λόγους για τους οποίους επιβαλλόταν ο δημόσιος λιθοβολισμός (στ. 36).    6. Η μονομαχία ως μέσο κρίσεως διαφορών (στ. 56-57).    7. Η μετά θάνατον αιωνιότητα (στ. 74-75).    8. Η θέση της γυναίκας (στ. 61-61).    4. Ερμηνευτική προσέγγιση    (Η ερμηνευτική προσέγγιση γίνεται σε συνδυασμό μορφής και περιεχομένου με οπτικές γωνίες τα κατά ποιον μέρη της τραγωδίας (Αριστοτέλης) και με προεκτάσεις και αναφορές στη σύγχρονη ζωή).    α) ΜΥΘΟΣ (υπόθεση – πλοκή – εξέλιξη)    ΥΠΟΘΕΣΗ    Μέσα στο μισοσκόταδο – πριν την ανατολή του ήλιου – η Αντιγόνη οδηγεί την αδελφή της Ισμήνη έξω από το παλάτι της Θήβας, για να της ανακοινώσει κάτι πολύ σπουδαίο, το οποίο δεν έπρεπε να το ακούσει κανείς άλλος.    Η Αντιγόνη με φανερή ταραχή και αγωνία προσπαθεί να κάνει την Ισμήνη να φέρει στη μνήμη της όλες τις συμφορές που σωρεύτηκαν πάνω τους εξ αιτίας του Οιδίποδα. Η αναφορά στο παρελθόν γίνεται η αφορμή για να υπαινιχθεί η Αντιγόνη τις συμφορές που τις απειλούν στο παρόν.    Η Αντιγόνη παίρνει αφορμή από την άγνοια της Ισμήνης και της ανακοινώνει την απόφαση του Κρέοντα να προσφερθεί τιμητική ταφή στον Ετεοκλή και να απαγορευτεί η ταφή στον Πολυνείκη. Τελειώνοντας, η Αντιγόνη καλεί την Ισμήνη να δείξει, αν είναι άξια ή όχι της ευγενικής καταγωγής.    Στη στιχομυθία που ακολουθεί (στ. 39-48) η Αντιγόνη αποκαλύπτει την πρόθεσή της να θάψει τον αδελφό τους, παρά την απαγόρευση του Κρέοντα, ακόμα κι αν η Ισμήνη αρνηθεί να τη βοηθήσει.    Η Ισμήνη τρομάζει και επιχειρηματολογεί (στ. 49-68) προσπαθώντας να αποτρέψει την Αντιγόνη από την απόφασή της. Η Αντιγόνη αντιδρά έντονα στα επιχειρήματα της Ισμήνης, δηλώνει πως η απόφασή της είναι αμετάκλητη και πως είναι έτοιμη να μείνει πιστή στους ηθικούς και θρησκευτικούς «νόμους».    Η Αντιγόνη στη συνέχεια εκφράζει την ανυποχώρητη θέλησή της να θάψει τον Πολυνείκη και αποκρούει πολύ σκληρά την υπόσχεση της Ισμήνης πως δεν θα προδώσει την πράξη της. Στο τέλος του προλόγου η Ισμήνη αναγνωρίζει πως η πράξη της αδελφής της, μολονότι είναι παράλογη, εκφράζει την αγάπη της προς πολύ αγαπημένο πρόσωπο.    ΠΛΟΚΗ    Στον πρόλογο της τραγωδίας υπάρχουν στοιχεία, τα οποία συμβάλλουν στην εξέλιξη της πλοκής του έργου:    1. Υπάρχει ο χώρος και ο χρόνος των δρωμένων. Ο χώρος είναι η πόλη της Θήβας και ειδικότερα οι «αύλειες πύλες» του ανακτόρου του βασιλιά. Ο ιστορικός χρόνος είναι η μυθική εποχή, όταν πραγματοποιήθηκε η εκστρατεία των επτά Αργείων στρατηγών εναντίον της Θήβας και συγκεκριμένα το τέλος της νύχτας που ακολούθησε τη μέρα του αλληλοσκοτωμού του Ετεοκλή και του Πολυνείκη.    2. Παρουσιάζεται το ένα από τα δύο βασιλικά πρόσωπα της τραγωδίας, η Αντιγόνη, με τρόπο αποκαλυπτικό. Εξάλλου η παρουσία της Ισμήνης στον πρόλογο συμβάλλει πάρα πολύ προς αυτή την κατεύθυνση.    3. Ανακοινώνεται το διάταγμα του Κρέοντα, πράγμα που αποτελεί μια από τις βασικότερες αιτίες που θα συμβάλουν στην προώθηση του μύθου.    4. Η σύγκρουση της Ισμήνης με την Αντιγόνη αποκαλύπτει τη σύγκρουση των δύο αντίθετων κόσμων, τους οποίους εκπροσωπούν.    ΕΞΕΛΙΞΗ    1. Στους στ. 33-34 προοικονομείται η είσοδος του Κρέοντα στη σκηνή.       2. Στους στ. 69-70 προοικονομείται η οριστική σύγκρουση της Αντιγόνης μα την Ισμήνη.    3. Στους στ. 45-46, 71-72, 80-81 & 91 προοικονομείται η ταφή του Πολυνείκη και η σύγκρουση της Αντιγόνης με τον Κρέοντα.    4. Στο στ. 36 υπάρχει προοικονομία ανεκπλήρωτη για τον δημόσιο λιθοβολισμό. β) ΗΘΟΣ (ηθογραφική και ψυχολογική κατάσταση προσώπων).    ΑΝΤΙΓΟΝΗ: Η Αντιγόνη στον πρόλογο διακατέχεται από οργή και αγανάκτηση εναντίον του Κρέοντα, ο οποίος, παραβλέποντας τη συνήθεια σύμφωνα με την οποία έπρεπε να αποδίδεται ταφή με νεκρικές τιμές στους θανόντες, αρνείται να επιτρέψει την ταφή του Πολυνείκη. Η ηρωίδα παρόλα αυτά είναι αποφασισμένη να επιτελέσει το ηθικό και θρησκευτικό της καθήκον.    Η στάση της Ισμήνης στην πρότασή της να θάψει τον νεκρό αδελφό, την κάνει να συμπεριφέρεται με σκληρότητα, ενώ κατά βάθος είναι τρυφερή και ευαίσθητη. Εμφανίζεται με ισχυρή θέληση, πείσμα και άκαμπτο φρόνημα, μια και τίποτα δεν τη φοβίζει, προκειμένου να πετύχει τον σκοπό της.    Μελετώντας κανείς την επιχειρηματολογία της διακρίνει πως θρησκευτικό καθήκον και αδελφικό χρέος είναι άρρηκτα συνδεδεμένα στη φλογερή ψυχή της. Δεδομένα εξάλλου, τα οποία θα καθορίσουν τη συνολική στάση της στο δράμα.    ΙΣΜΗΝΗ: Η Ισμήνη, μολονότι ως τύπος είναι τελείως διαφορετική, αν όχι αντίθετη, με την Αντιγόνη, παραμένει ένα πρόσωπο συμπαθές για τον αναγνώστη και τον θεατή. Είναι αντιπροσωπευτικός τύπος γυναίκας της εποχής της: «γυναῖχ’ ὅτι ἔφυμεν, ὡς πρός ἄνδρας οὐ μαχουμένα» (στ. 61-62. Ενσαρκώνει τον τύπο της απληροφόρητης, σεμνής, δειλής, υπάκουης και φοβισμένης γυναίκας, η οποία προτιμά να αφήσει άταφο τον αδελφό της, παρά να παραβιάσει τη διαταγή του βασιλιά. Φοβάται για τη ζωή της. Τοποθετεί τον εαυτό της έξω από τον κύκλο του χρέους και προσαρμόζεται στις κατεστημένες σχέσεις του πολίτη προς το κράτος (βασιλιά). Αγαπά και θαυμάζει την αδελφή της, αλλά δεν μπορεί να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων. γ) ΔΙΑΝΟΙΑ (ιδεολογικός κόσμος)    Η «Αντιγόνη» είναι μια τραγωδία με μεγαλόπνευστο ιδεολογικό περιεχόμενο. Σ’ αυτό ανήκουν οι σκέψεις και οι στοχασμοί, που εκφράζουν τα πρόσωπα της τραγωδίας για τους θεούς, για την πατρίδα, για τους νόμους, για την οικογένεια και γενικά για τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων σύμφωνα με τις οποίες είχαν οργανώσει την ιδιωτική τους και τη δημόσια ζωή.    Πάγια είναι η αντίληψη πως οι θεοί και ιδιαίτερα ο Ζεύς είναι εκείνοι, οι οποίοι στέλνουν τις συμφορές, αλλά και κάθε τι καλό στους ανθρώπους «ἆρ’ οἶσθ’ ὅτι Ζεύς τῶν ἀπ’ Οἰδίπου κακῶν / ὁποῖον οὐχί νῷν ἔτι ζώσαιν τελεῖ;» (στ. 2-3). Επίσης, στους ίδιους στίχους φαίνεται πως οι άνθρωποι τιμωρούνται για κληρονομικά τους αμαρτήματα. Το «ἀπ’ Οἰδίπου κακῶν» παραπέμπει στα ανοσιουργήματα του Οιδίποδα, την πατροκτονία και την αιμομιξία. Ο ίδιος τιμωρήθηκε για τις πράξεις του, αλλά αυτές εξακολουθούν να βαραίνουν την οικογένειά του.    Ένα θέμα στο οποίο οι αρχαίοι Έλληνες έδειχναν ιδιαίτερη ευαισθησία ήταν η στάση τους απέναντι στους νεκρούς. Ο νεκρός ανεξάρτητα από το ποιος ήταν, όσο ζούσε, δικαιούταν όλες τις νεκρικές τιμές. Η πίστη τους στη μετά θάνατον αιωνιότητα «ἐπεί πλείων χρόνος / ὅν δεῖ μ’ ἀρέσκειν τοῖς κάτω τῶν ἐνθάδε» (στ. 74-75), καθόριζε τη συμπεριφορά τους. Έτσι κι εδώ, για τον ποιητή δεν έχει σημασία, αν ο Πολυνείκης ήταν προδότης ή όχι, αν ήταν άνθρωπος καλός ή κακός. Η ταφή του ήταν ένα ιερό χρέος, για το οποίο δεν επιτρεπόταν καμία εξαίρεση.    Σε σχέση με τα παραπάνω η Αντιγόνη διακηρύσσει πως δεν μπορεί να ισχύει ένας πολιτικός νόμος, ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με τους νόμους των θεών - απαγόρευση ταφής – ενώ ο Κρέοντας έχει διαφορετική άποψη. Απόψεις που αποτελούν εξάλλου τον κύριο μοχλό της τραγωδίας.    Όσο πιο πίσω πηγαίνουμε στην Ιστορία, τόσο πιο συχνά παρατηρούμε το φαινόμενο ακόμα και οι δημόσιες καταδίκες να παίρνουν τη μορφή της αυτοδικίας. Ένας τέτοιος τρόπος εκτέλεσης είναι ο λιθοβολισμός «φόνον προκεῖσθαι δημόλευστον ἐν πόλει» (στ. 36), που χρησιμοποιείτο ιδιαίτερα για την καταδίκη πράξεων, οι οποίες θεωρούνταν ότι έρχονταν σε  σύγκρουση με τα χρηστά ήθη και την κοινή έννοια του δικαίου. Χαρακτηριστική, επίσης, είναι η κάθαρση, η οποία επέρχεται με αυτοτιμωρία «ἀράξας αὐτός ὄψεις αὐτουργῷ χερί» (στ. 52).    Η ευγενική καταγωγή και οι υποχρεώσεις που απορρέουν από αυτή είναι ένα θέμα, το οποίο επανέρχεται συνέχεια μέσα στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Αυτός που είχε λαμπρούς προγόνους είχε βέβαια καλύτερη κοινωνική θέση, αλλά και οι προσδοκίες των άλλων ανθρώπων ήταν μεγαλύτερες «εἴτ’ εὐγενής πέφυκας εἴτ’ ἐσθλῶν κακή» (στ. 38). Οι πράξεις του δεν είχαν αντίκτυπο μόνο στη δική του ύπαρξη και υπόληψη, αλλά και στης γενιάς του.    Το οικογενειακό συναίσθημα είναι πολύ καλλιεργημένο. Η Αντιγόνη αψηφά τον κίνδυνο του θανάτου, για να θάψει τον αδελφό της, όχι μόνο από υποχρέωσή της να εκτελέσει το θρησκευτικό καθήκον, αλλά και από φιλάδελφα αισθήματα. Η δειλή Ισμήνη δε δίστασε να δηλώσει τη συνενοχή της στην ταφή φοβούμενη μη χάσει την αδελφή της.    Τα λόγια της Ισμήνης «γυναῖχ’ ὅτι / ἔφυμεν, ὡς πρός ἄνδρας οὐ μαχουμένα» (στ. 61-61), θίγουν ως ένα βαθμό τη θέση της γυναίκας στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Βέβαια, εδώ παρουσιάζεται η μία πλευρά του νομίσματος. Η ιστορία και οι παραδόσεις, το πλήθος των ηρωίδων της αρχαίας τραγωδίας και κωμωδίας, μας δείχνουν ότι οι γυναίκες πολλές φορές έπαιζαν ενεργητικό ρόλο στην κοινωνική ζωή. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι η πλειονότητα των γυναικών της εποχής εκείνης έζησε στα πλαίσια μιας πατριαρχικά οργανωμένης κοινωνίας.    Τέλος στους στ. 68 & 92 «τό περισσά πράσσειν, οὐκ ἔχει νοῦν οὐδένα» και «ἀρχήν δέ θηρᾶν οὐ πρέπει τἀμήχανα»,, επανέρχεται η κλασική έννοια του μέτρου, η οποία πρέπει να καθορίζει την ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά. δ) ΛΕΞΗ (Ο πρόλογος από λογοτεχνικής πλευράς)    Η ποιότητα του προλόγου από λογοτεχνική άποψη είναι αναμφισβήτητα μεγάλη. Ο δραματογράφος δίνει στην αρχή του διαλόγου αφηγηματική μορφή (πληροφοριακό χαρακτήρα), ενώ προχωρώντας, όταν η ψυχική κατάσταση των κοριτσιών εντείνεται, δίνει τη μορφή της στιχομυθίας. Την αφηγηματική μορφή χρησιμοποιεί στους στίχους 49-68, για να επανέλθει στη στιχομυθία στους στίχους 69-99, όταν η άρνηση της Ισμήνης να δεχθεί τη συμμετοχή της στην ταφή, προκαλεί την ένταση στη συμπεριφορά της Αντιγόνης.    Πιο συγκεκριμένα:    Ο πρόλογος αρχίζει με την «κάλχη» της Αντιγόνης, η οποία εκφράζεται με τις συνεχείς ερωτήσεις. Η μεγάλη αγάπη της Αντιγόνης για την Ισμήνη δηλώνεται με τον πλεονασμό («κοινόν αὐτάδελφον», σ. 1) και την περίφραση («Ἰσμήνης κάρα», στ. 1).    Τα πολλά χτυπήματα της μοίρας δηλώνονται με το πολυσύνδετο («οὔτ’ ἀλγεινόν οὔτ’ ἄτης ἄτερ / οὔτ’ αἰσχρόν οὔτ’ ἄτιμον», στ. 4-5) και με την παρήχηση («ἄτης ἄτερ», στ. 4). («καί νῦν», στ. 7) έχουμε αντιθετική σύνδεση με τα προηγούμενα. Η προσωποποίηση («στείχοντα κακά», στ. 10), δείχνει παραστατικότατα και το σύντομο των επερχομένων συμφορών.    Η Ισμήνη μετά από όσο ακούει δεν ρωτά να μάθει, λέει μόνο ότι δεν ξέρει τίποτα («οὐδείς μῦθος … οὐδέν οἶδ’ ὑπέρτερον», στ. 11-16). Στα λόγια της Ισμήνης η αντίθεση («ἡδύς - ἀλγεινός», στ. 12) εκφράζει αδιαφορία. Η επανάληψη σε κύκλο («δυοῖν ἀδελφοῖν ἐστερήθημεν δύο», στ. 13) και οι αντιθέσεις («μιᾷ θανόντοιν ἡμέρᾳ διπλῇ χερί», στ. 14 και «οὔτ’ εὐτυχοῦσα … οὔτ’ ἀτωμένη», στ. 17) είναι περισσότερο λεκτικές παρά δραματικές. Έντονη παραστατικότητα δείχνει το («φροῦδος», στ. 15), ενώ η μεταφορά («καλχαίνουσα», στ. 20) δείχνει την ταραχή της ηρωίδας.    Τη μεροληπτική στάση του Κρέοντα και την αγανάκτηση της Αντιγόνης αποδεικνύουν οι αντιθέσεις («τόν μέν προτίσας, τόν δ’ ἀτιμάσας ἔχει», στ. 22, «Ἐτεοκλέα … Πολυνείκους νέκυν», στ. 23-26 και «σύν δίκῃ / χρησθείς δικαίᾳ … ἐᾶν δ’ ἄκλαυτον, ἄταφον», στ. 23-29).    Το ασύνδετο («ἐᾶν δ’ ἄκλαυτον, ἄταφον, οἰωνοῖς γλυκύν / θησαυρόν», στ. 29-30) εκφράζει τον ψυχικό πόνο της Αντιγόνης, ενώ ειρωνία εκφράζει η φράση («τόν ἀγαθόν Κρέοντα», στ. 31). Η αντίθεση («εἴτ’ εὐγενής πέφυκας εἴτ’ ἐσθλῶν κακή», στ. 38) βάζει την Ισμήνη σε δίλημμα.    Η στιχομυθία (στ. 39-48) δίνει δραματική έκφραση και η κλιμάκωση, η οποία υπάρχει στα λόγια της Ισμήνης, χαρακτηρίζει την Αντιγόνη και τις πράξεις της: («ταλαῖφρον», στ. 39, «κινδύνευμα», στ. 42, «ὦ σχετλία», στ. 47, «φρόνησον», στ. 49, «θερμήν ἐπί ψυχροῖσι καρδίαν ἔχεις», στ. 88, «ἀμηχάνων ἐρᾷς», στ. 90, «ἄνους ἔρχῃ», στ. 99).    Η επανάληψη («εἰ ξυμπονήσεις καί ξυνεργάσῃ», στ. 41), δηλώνει τον σωματικό κόπο και την ψυχική συνεργασία. Με τη φράση («τόν ἐμόν καί τόν σόν … ἀδελφόν», στ. 45-46), δείχνει και το χρέος της Ισμήνης. Με την επανάληψη («αὐτός αὐτουργῷ χερί», στ. 52), έχουμε επίταση και με το εμπρόθετο («ἐπ’ ἀλλήλοιν χεροῖν», στ. 57) περιγράφεται η πράξη των δύο αδελφών. Για να δηλωθεί το μέγεθος της παράβασης έχουμε συσσώρευση και πλεονασμό («νόμου βίᾳ ψῆφον … ἦ κράτη», στ. 59-60). Για να δηλωθεί η αντίθετη αντίληψη για την ταφή χρησιμοποιεί το οξύμωρο («ὅσια πανουργήσασα», στ. 74). Ακολουθούν θαυμάσιες μεταφορές («ἐξορθόω πότμον», στ. 83 και «θηρᾶν», στ. 92). Επίσης, το καθ’ όλον και μέρος («ἔα με καί τήν ἐξ ἐμοῦ διβουλίαν», στ. 95). Και στον τελευταίο στίχο του προλόγου μια αντίθεση σε ανόμοια πράγματα («ἄνους μέν ἔρχῃ, τοῖς φίλοις δ’ ὀρθῶς φίλη»).    Επικές λέξεις που χρησιμοποιεί ο ποιητής στον πρόλογο: κάρα, ἄτερ, ἄτη, μῦθος, κλύοις, καλχαίνουσα, ἔνερθεν, νέκυν, κωκῦσαι, νεῖσθαι, ἀμπλακημάτων, πότμον, καταύδα. ε) ΟΨΗ (Ο πρόλογος από θεατρικής πλευράς)    Το σκηνικό κατά τη διάρκεια των δρωμένων στον πρόλογο παριστάνει πρόσοψη των ανακτόρων της Θήβας. Η Αντιγόνη και η Ισμήνη εξέρχονται από τη δεξιά πύλη των ανακτόρων (η δεξιά οδηγούσε στον γυναικωνίτη) με προσωπεία, κοθόρνους και ανάλογη ενδυμασία. Οι κινήσεις τους και η ομιλία τους γίνονται με προφύλαξη - κατάλληλο τόνο και χρώμα στη φωνή και τις χειρονομίες.    Στους στίχους 33-34 ετοιμάζεται η εμφάνιση του Κρέοντα («δεῦρο νεῖσθαι ταῦτα τοῖσι μή εἰδόσιν / σαφῆ προκηρύξοντα»).    Οι στιχομυθίες δημιουργούν ζωηρό διάλογο με τις ανάλογες χειρονομίες και εκφράσεις προσώπου. Η Αντιγόνη τέλος εξέρχεται από την αριστερή πύλη στους αγρούς, για να θάψει τον Πολυνείκη, ενώ η Ισμήνη μπαίνει στα ανάκτορα από τη δεξιά θύρα, οπότε η σκηνή μένει κενή.    Η θέση του θεατή    Από τον πρώτο στίχο του προλόγου οι θεατές πληροφορούνται ποια είναι τα πρόσωπα που εμφανίζονται στην πρώτη σκηνή του έργου. Στους αμέσως επόμενους στίχους μαθαίνουν τον λόγο, για τον οποία τα πρόσωπα αυτά βρίσκονται έξω από το παλάτι. Ο δραματογράφος με αυτό τον τρόπο ενημερώνει τους θεατές για το πρόβλημα, το οποίο θα λύσει με την πλοκή και τη «λύση» της τραγωδίας. Με όσα διαδραματίζονται στον πρόλογο ο θεατής γνωρίζει την Αντιγόνη και την Ισμήνη και μαντεύει πιο ρόλο θα διαδραματίσει η καθεμιά στη συνέχεια.    Εκείνο που κεντρίζει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του θεατή είναι η απόφαση της Αντιγόνης να παραβεί τη διαταγή του βασιλιά αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Επίσης, η αντίδραση του Κρέοντα, του οποίου η εμφάνιση στη σκηνή προοικονομείται, όπως αναφέραμε στους στ. 33-34, κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον.    Έτσι , ο ποιητής μπόρεσε από την πρώτη σκηνή του έργου να προσελκύσει την προσοχή, την περιέργεια και το ψυχικό και διανοητικό ενδιαφέρον των θεατών. Ένα ενδιαφέρον, το οποίο με τη βοήθεια της ποιότητας του ποιητικού λόγου κάνει τον θεατή να μετέχει στα πάθη των ηρωίδων – Αντιγόνης και Ισμήνης – που ως φιγούρες, αν και παρουσιάζουν διαφορές, προκαλούν τη συμπάθεια, μια κι ο θεατής μέσα από τις συμπεριφορές τους βρίσκει κοινά σημεία με τον εαυτό του. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ (Ο ρόλος της ενότητας στην εξέλιξη της τραγωδίας)    Ο πρόλογος της «Αντιγόνης», ενώ μας ενημερώνει για τα «προ του μύθου του δράματος», στην ουσία αποτελεί ένα οργανικό μέρος του δράματος, από το οποίο αρχίζει η δράση και η πλοκή και ο θεατής εισάγεται στο κλίμα του δράματος και νικνείται ζωηρό το ενδιαφέρον του, καθώς είναι ικανοποιημένος με την απόφαση της ηρωίδας – Αντιγόνης – και αναμένει την αντίδραση του Κρέοντα. ΕΜΠΕΔΩΣΗ    1. Μετάφραση από τον καθηγητή.      2. Ασκήσεις για το σπίτι:    α) Οι μαθητές θα γράφουν σε ιδιαίτερο τετράδιο τις λέξεις από την τραγωδία, οι οποίες διατηρούνται μέχρι σήμερα.    β) Κάποιες φορές οι μαθητές θα απαντούν σε γραμματοσυντακτικές ασκήσεις.    γ) Οι μαθητές θα απαντούν σε ερωτήσεις, οι οποίες θα έχουν σχέση με τον μύθο της τραγωδίας, τα πρόσωπα, τον ιδεολογικό κόσμο, τα πολιτιστικά στοιχεία, τη θεατρική πλευρά του κειμένου κ.λπ. ΠΑΡΑΠΟΜΠΗ ΣΕ ΚΕΙΜΕΝΑ    1. Ευριπίδης, «Ἱκέτιδες» 361 κ.ε. → Οι Αθηναίοι εγκωμιάζονται για τον σεβασμό στους νεκρούς.          2. Παυσανίας, Ι 32,5 & ΙΧ 32,9 → Οι Αθηναίοι καυχιόνταν πως θάψανε και τους Πέρσες στον Μαραθώνα.    3. Παυσανίας, ΙΧ 32 → Ο Λύσανδρος κατακρίθηκε, γιατί δεν έθαψε τους νεκρούς Αθηναίους.    4. Αισχύλος, «Ἑπτά ἐπί Θήβας» 631 κ.ε. → Για την πρόκληση του Πολυνείκη και τη φονική σύγκρουση με τον Ετεοκλή.    5. Ηρόδοτος, ΙΧ 5 → Ένας Αθηναίος πολίτης λιθοβολείται, γιατί αποπειράθηκε να πείσει τον λαό να συμφωνήσει με τους περσικούς όρους συμβιβασμού και υποτέλειας (479 π. Χ.).    6. Όμηρος, λ, ω → Για τη μετά θάνατον ζωή.         ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ    1. Al. Lesky: Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας (μτφ. Αγ. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη 1981, 5η έκδοση).        2. R. E. Dodds: Οι Έλληνες και το παράλογο (μτφ. Γ. Γιατρομανωλάκη, Αθήνα 1978).    3. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Γ2, σ. 352-425, Εκδοτική Αθηνών 1978.    4. Ελληνική Μυθολογία, τ. 3, σ. 84-97, Εκδοτική Αθηνών 1986.    5. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ (περιοδικό), τ. 37, 38, 39, 40, 41.    6. Καψάλη Γ. Αντιγόνη, Αθήνα 1988.    7. C. M. Bowra: Οι τραγωδίες του Σοφοκλή, Αντιγόνη, Οιδίπους Τύραννος (μτφ. Αικ. Τσοτάκου – Καρβέλη) εκδ. Κώδικας.    8. Β. Καλογερά: Αισθητική ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας, σ. 57-105, Θεσσαλονίκη 1958.    9. Γ. Μαρκαντωνάκου, Σοφοκλέους Αντιγόνη, Αθήνα 1979.