Κεντρική

Σβολόπουλος Κ., Η περίοδος της Αυτονομίας, στο Κρήτη: Ιστορία και πολιτισμός, τ.2, Κρήτη, εκδ. «Βικελαία δημοτική βιβλιοθήκη», 1988,  σσ. 486-487

«Οι Τουρκοκρήτες  βρέθηκαν για πρώτη φορά σε θέση μειονεκτική, αποδυναμωμένοι και ανίκανοι να αυθαιρετούν. Ιδιαίτερα εξόργισε το μουσουλμανικό στοιχείο η άφιξη του ΄Ελληνα ΄Υπατου Αρμοστή. Πολλοί φανατικοί Τουρκοκρήτες, μη μπορώντας πια να αντιδράσουν δυναμικά, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν το νησί και να εγκατασταθούν σε άλλους τόπους. Παρά τις διακηρύξεις του Αρμοστή και τις προσφερόμενες εγγυήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων για πλήρη ασφάλεια και ισοτιμία των δύο στοιχείων της Κρήτης, σημειώθηκαν αθρόες μεταναστεύσεις Τουρκοκρητών στην Κωνσταντινούπολη και στη Μικρά Ασία, κατά τα δύο πρώτα έτη της Αυτονομίας. ΄Ετσι, ο τουρκοκρητικός πληθυσμός μειώθηκε κατά το ήμισυ και από 72.353 το 1881 κατέβηκε στους 33.496, κατά την απογραφή του 1900. Κατά το ίδιο αυτό διάστημα παρατηρήθηκε θεαματική αύξηση του χριστιανικού πληθυσμού, που έφτασε τους 270.047 το 1900, από 206.812 το 1881.

Η μεγάλη μείωση του μουσουλμανικού στοιχείου είχε σημαντικές συνέπειες, κοινωνικές, ψυχολογικές και οικονομικές. Οι περισσότεροι από τους Τουρκοκρήτες, που εγκατέλειψαν την Κρήτη, ζούσαν στην ύπαιθρο. ΄Ετσι, τα κρητικά χωριά ανακουφίστηκαν και οι χριστιανοί κάτοικοί τους βρέθηκαν έξαφνα με μεγάλη και γόνιμη περιουσία. Η κάθαρση της Κρήτης άρχιζε από την ύπαιθρο. Ο τουρκοκρητικός πληθυσμός, που παρέμεινε, κατοικούσε κυρίως στις πόλεις και στις πλησιόχωρες περιοχές. Αλλά και στις πόλεις το χριστιανικό στοιχείο, που ήταν ολιγάριθμο σε όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας, ενδυναμώθηκε τώρα και έφθασε σχεδόν στο ύψος του μουσουλμανικού. Κατά την απογραφή του 1900, ο αστικός χριστιανικός πληθυσμός της Κρήτης ήταν 25.561, έναντι 26.509 του μουσουλμανικού. Κατά την απογραφή του 1900, ο αστικός Αυτό βέβαια σήμαινε ότι και η αστική οικονομία (βιοτεχνία, εμπόριο, κλπ.) περνούσε πια στα χέρια των χριστιανών.