Η αυτοθυσία των θαπτόμενων νεκρών
[2.43.1] «Καὶ οἵδε μὲν
προσηκόντως τῇ πόλει τοιοίδε
ἐγένοντο· τοὺς δὲ λοιποὺς χρὴ ἀσφαλεστέραν μὲν εὔχεσθαι, ἀτολμοτέραν δὲ μηδὲν
ἀξιοῦν τὴν ἐς τοὺς πολεμίους διάνοιαν ἔχειν, σκοποῦντας μὴ
λόγῳ μόνῳ τὴν ὠφελίαν, ἣν ἄν τις πρὸς οὐδὲν
χεῖρον αὐτοὺς ὑμᾶς εἰδότας μηκύνοι, λέγων ὅσα ἐν τῷ τοὺς πολεμίους ἀμύνεσθαι ἀγαθὰ ἔνεστιν, ἀλλὰ μᾶλλον τὴν τῆς πόλεως δύναμιν καθ’ ἡμέραν ἔργῳ θεωμένους καὶ ἐραστὰς γιγνομένους αὐτῆς
, καὶ ὅταν ὑμῖν μεγάλη δόξῃ εἶναι,
ἐνθυμουμένους ὅτι τολμῶντες καὶ γιγνώσκοντες τὰ δέοντα καὶ ἐν τοῖς ἔργοις
αἰσχυνόμενοι ἄνδρες αὐτὰ ἐκτήσαντο, καὶ ὁπότε καὶ πείρᾳ του
σφαλεῖεν, οὐκ οὖν καὶ τὴν πόλιν γε τῆς σφετέρας ἀρετῆς
ἀξιοῦντες στερίσκειν, κάλλιστον δὲ ἔρανον αὐτῇ
προϊέμενοι.
[2.43.1] Αυτοί εδώ λοιπόν, σαν γνήσια παιδιά της πόλης, αυτό το φρόνημα έδειξαν. 'Οσοι όμως μένετε, έχετε καθήκον να εύχεστε το φρόνημά σας απέναντι στους εχθρούς να σας βάλει σε μικρότερο κίνδυνο, αλλά να μη καταδεχτείτε να είναι λιγότερο τολμηρό, λογαριάζοντας όχι μόνο με τα λόγια τις ωφέλειες - κάτι που θα μπορούσε ν' αναπτύξει κάποιος διεξοδικότερα σε σας, που κι από μόνοι σας τις ξέρετε εξίσου καλά, απαριθμώντας πόσα καλά εξασφαλίζει η αντίσταση στον εχθρό -, καλύτερα όμως προσηλώνοντας καθημερινά το βλέμμα σας στα έργα. που δείχνουν τη δύναμη της πόλης μας, κι έτσι να την αγαπήσετε με πάθος. Κι όταν αντιληφτείτε το μεγαλείο της, βάλτε στον νου σας ότι τη δύναμη αυτή την απέκτησαν άντρες τολμηροί που είχαν συνείδηση του καθήκοντος και με φιλότιμο την ώρα του αγώνα· και που, κάθε φορά που αποτύχαιναν σε κάποιο εγχείρημά τους, δεν επέτρεπαν βέβαια στον εαυτό τους να στερήσει την πόλη απ' τη δική τους ανδρεία, αλλά πρόσφεραν σ' αυτή την πιο ωραία συνεισφορά·
[2.43.2] κοινῇ γὰρ τὰ σώματα διδόντες ἰδίᾳ τὸν ἀγήρων ἔπαινον ἐλάμβανον καὶ τὸν τάφον ἐπισημότατον, οὐκ ἐν ᾧ κεῖνται μᾶλλον, ἀλλ’ ἐν ᾧ ἡ δόξα αὐτῶν παρὰ τῷ
ἐντυχόντι αἰεὶ καὶ λόγου καὶ ἔργου καιρῷ αἰείμνηστος καταλείπεται.
[2.43.2] γιατί, δίνοντας όλοι μαζί τη ζωή τους, έπαιρναν ο καθείς τους ξεχωριστά τον αγέραστο έπαινο και τον πιο περίλαμπρο τάφο: όχι τόσο τον τάφο, στον οποίο κείτονται, αλλά εκείνον όπου η δόξα τους επιζεί, για να μνημονεύεται αιώνια σε κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται, είτε για λόγο είτε για δράση.
[2.43.3] ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος
, καὶ οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῇ οἰκείᾳ σημαίνει
ἐπιγραφή, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ μὴ
προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ’ ἑκάστῳ τῆς γνώμης μᾶλλον ἢ τοῦ ἔργου
ἐνδιαιτᾶται.
[2.43.3] Γιατί τάφος των ενδόξων αντρών είναι η γη ολόκληρη, και τη μνήμη τους δεν τη διασώζει μόνο η επιγραφή μιας στήλης στην πατρίδα τους, αλλά και στα ξένα μέρη φωλιάζει στην ψυχή του καθενός άγραφη η ανάμνηση όχι τόσο των ανδραγαθημάτων τους, όσο του φρονήματός τους.
[2.43.4] οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ’ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους.
[2.43.4] Εσείς λοιπόν να έχετε αυτούς εδώ πρότυπα και να θεωρήσετε θεμέλιο της ευτυχίας την ελευθερία και θεμέλιο της ελευθερίας τη δυνατή ψυχή· κι ἐτσι μη δειλιάζετε μπροστά στους κινδύνους της μάχης.
[2.43.5] οὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντες δικαιότερον ἀφειδοῖεν ἂν τοῦ βίου, οἷς ἐλπὶς οὐκ ἔστιν ἀγαθοῦ, ἀλλ’ οἷς ἡ ἐναντία μεταβολὴ ἐν τῷ ζῆν ἔτι κινδυνεύεται καὶ ἐν οἷς μάλιστα μεγάλα τὰ διαφέροντα, ἤν τι πταίσωσιν.
[2.43.5] Γιατί δεν έχουν σοβαρότερο λόγο ν' αψηφούν τον θάνατο οι απόκληροι της ζωής, που δεν έχουν να ελπίζουν καλύτερες μέρες, αλλά εκείνοι που, στη ζωή που τους απομένει, υπάρχει φόβος να μεταβληθεί ριζικά η καλή τύχη τους· αυτοί, αν κάπου σκοντάψουν, έχουν να χάσουν περισσότερα από κάθε άλλον.
[2.43.6] ἀλγεινοτέρα γὰρ ἀνδρί γε φρόνημα ἔχοντι ἡ μετὰ τοῦ [ἐν τῷ] μαλακισθῆναι
κάκωσις ἢ ὁ μετὰ ῥώμης καὶ
κοινῆς ἐλπίδος ἅμα γιγνόμενος ἀναίσθητος θάνατος.
[2.43.6] Γιατί, για έναν άντρα με υψηλό φρόνημα, είναι πιο πικρή η εξαθλίωση που φέρνει η δειλία παρά ο θάνατος που έρχεται χωρίς να τον νιώσει, σε στιγμή έξαρσης της δύναμής του και της κοινής ελπίδας.
| Μετάφραση Ά. Βλάχου | Μετάφραση Ε. Βενιζέλου | Μετάφραση Ε. Λαμπρίδη | |
| [2.43.1] «Καὶ οἵδε μὲν προσηκόντως τῇ πόλει τοιοίδε ἐγένοντο· τοὺς δὲ λοιποὺς χρὴ ἀσφαλεστέραν μὲν εὔχεσθαι, ἀτολμοτέραν δὲ μηδὲν ἀξιοῦν τὴν ἐς τοὺς πολεμίους διάνοιαν ἔχειν, σκοποῦντας μὴ λόγῳ μόνῳ τὴν ὠφελίαν, ἣν ἄν τις πρὸς οὐδὲν χεῖρον αὐτοὺς ὑμᾶς εἰδότας μηκύνοι, λέγων ὅσα ἐν τῷ τοὺς πολεμίους ἀμύνεσθαι ἀγαθὰ ἔνεστιν, ἀλλὰ μᾶλλον τὴν τῆς πόλεως δύναμιν καθ᾽ ἡμέραν ἔργῳ θεωμένους καὶ ἐραστὰς γιγνομένους αὐτῆς, καὶ ὅταν ὑμῖν μεγάλη δόξῃ εἶναι, ἐνθυμουμένους ὅτι τολμῶντες καὶ γιγνώσκοντες τὰ δέοντα καὶ ἐν τοῖς ἔργοις αἰσχυνόμενοι ἄνδρες αὐτὰ ἐκτήσαντο, καὶ ὁπότε καὶ πείρᾳ του σφαλεῖεν, οὐκ οὖν καὶ τὴν πόλιν γε τῆς σφετέρας ἀρετῆς ἀξιοῦντες στερίσκειν, κάλλιστον δὲ ἔρανον αὐτῇ προϊέμενοι. | [2.43.1] «Στάθηκαν ἀντάξιοι τῆς πολιτείας ποὺ τοὺς ἀνάθρεψε. Ὅσοι ζοῦμε, πρέπει νὰ εὐχόμαστε νὰ ἔχωμε καλύτερη μοίρα, χωρίς ὅμως νὰ ἔχωμε γι' αὐτὸ φρόνημα λιγότερο τολμηρό, ὅταν ἀντιμετωπίζωμε τὸν ἐχθρό. Δὲν πρέπει νὰ περιοριζόμαστε σὲ λόγια μόνο, γιὰ τὴν κοινὴ ὠφέλεια, γιὰ τὴν ὁποία, χωρὶς νὰ σᾶς πῆ κανεὶς τίποτε ποὺ δὲν τὸ ξέρετε, θὰ μποροῦσε νὰ μιλήση πολύ, ἐξαίροντας πόσο μεγάλο εἶναι τὸ ν' ἀντιστέκεσαι στὸν ὲχθρό. Πρέπει νὰ βλέπετε τὸ μεγαλεῖο τῆς πολιτείας στὶς καθημερινὲς της ἐκδηλώσεις καὶ να συλλογίζεστε πὼς τῆς τὸ ἔδωσαν ἄνδρες γενναῖοι ποὺ εἶχαν τὸ αἴσθημα τοῦ καθήκοντος καὶ μεγάλη φιλοτιμία σὲ κάθε ἔργο ποὺ ἀναλάμβαναν. Ἄν, καμιά φορά, ἀτυχοῦσαν σὲ κάποιο ἐγχείρημα, δὲν στεροῦσαν ὅμως τὴν πατρίδα ἀπ' τὴν ἀνδρεία τους, γιατὶ θεωροῦσαν πὼς ἡ ὡραιότερη κοινὴ προσφορὰ ἦταν νὰ θυσιαστοῦν γι' αὐτήν. | [2.43.1] »Και αυτοί μεν εδείχθησαν τοιουτοτρόπως άξιοι της πόλεως. Σεις εξ άλλου οι επιζώντες οφείλετε να θεωρήσετε καθήκον σας, όπως επιδείξετε προς τους εχθρούς φρόνημα όχι ολιγώτερον τολμηρόν, μονολότι πρέπει να εύχεσθε όπως τούτο οδηγήση εις έκβασιν ολιγώτερον ολεθρίαν. Την ωφέλειαν δε τούτου οφείλετε να κρίνετε όχι απλώς επί τη βάσει των λόγων ρήτορος, ο όποιος ημπορούσε να μακρηγορήση, έκθετων προς ανθρώπους γνωρίζοντας εξ ίσου καλά όσον και εκείνος όλα τα πλεονεκτήματα πού συνεπάγεται η άπόκρουσις του εχθρού. Αλλ' οφείλετε μάλλον καθ' εκάστην να προσηλώνετε τα βλέμματά σας προς τας ορατάς εκδηλώσεις της δυνάμεως της πόλεως, έως ότου γίνετε θαυμασταί της. Και όταν εμπνευσθήτε από την θέαν του μεγαλείου της, να σκεφθήτε ότι όλα αυτά τα απέκτησαν άνδρες τολμηροί, οι οποίοι εγνώριζαν τι έπρεπε να πράξουν και κατά την ώραν του κινδύνου ωδηγούντο από υψηλόν αίσθημα τιμής, και οι όποιοι, εάν ποτέ ήθελαν αποτύχει εις καμμίαν επιχείρησιν, έκριναν αποφασιστικώς, ότι η πατρίς των τουλάχιστον δεν έπρεπε να στερηθή την ανδρείαν των, και προσέφεραν την ζωήν των ως τον ενδοξότερον υπέρ αυτής έρανον. | [2.43.1] »Αυτοί λοιπόν δείχτηκαν τόσο γενναίοι, αντάξιοι της πολιτείας· εσείς όμως οι άλλοι πρέπει βέβαια να ελπίζετε πως θ' αντιμετωπίσετε τον εχτρό με ασφαλέστερα αποτελέσματα για σας, αλλά ν' αξιώνετε από τον εαυτό σας να μην είναι το φρόνημά σας λιγότερο τολμηρό απέναντί τους θωρώντας, όχι μόνο με αφηρημένα λόγια τα πλεονεχτήματα, που δεν υπάρχει λόγος ν' αναπτύξω εκτενώς σε ανθρώπους που τα ξέρουν όσο καλά κ' εγώ, λέγοντας πόσα καλά πηγάζουν από την υπεράσπιση της πατρίδας ενάντια στους εχτρούς· Κάλλιο σας πρέπει, βλέποντας κάθε μέρα έμπραχτα το μεγαλείο της πολιτείας μας, να την αγαπήσετε με πάθος, κι όταν πειστείτε αληθινά πως είναι μεγάλη, να στοχαστείτε πως τ' απόχτησαν αυτά άντρες που είχανε θάρρος και ήξεραν το χρέος τους, κι απάνω στην πράξη σεμνά φοβούνταν μόνο τον ονειδισμό, άντρες που κι αν σφαλάνε σε κάτι, δεν το θεώρησαν για τούτο σωστό να στερήσουν της πολιτείας την αντρειά τους, αλλά της πρόσφεραν το πιο ακριβό που μπορούσαν να δώσουν. |
| [2.43.2] κοινῇ γὰρ τὰ σώματα διδόντες ἰδίᾳ τὸν ἀγήρων ἔπαινον ἐλάμβανον καὶ τὸν τάφον ἐπισημότατον, οὐκ ἐν ᾧ κεῖνται μᾶλλον, ἀλλ᾽ ἐν ᾧ ἡ δόξα αὐτῶν παρὰ τῷ ἐντυχόντι αἰεὶ καὶ λόγου καὶ ἔργου καιρῷ αἰείμνηστος καταλείπεται. | [2.43.2] Ὅλοι μαζὶ τῆς πρόσφεραν τὴ ζωή τους κι ὁ καθένας τους λάμβανε ἀθάνατο ἔπαινο καὶ δοξασμένο τάφο, ὄχι τόσο αὐτὸν ὅπου κείτονται, ὅσο τὴν μνήμη ἐκείνων ποὺ θὰ θέλουν νὰ τοὺς δοξάσουν, | [2.43.2] Καθόσον, θυσιάζοντες την ζωήν των δια το κοινόν καλόν, εκέρδιζαν υπέρ εαυτών τον αθάνατον έπαινον, και τάφον επισημότατον, όχι τόσον τον τάφον, εις τον οποίον κείνται, όσον εκείνον, εις τον οποίον η δόξα των επιζή αείμνηστος, πανηγυριζομένη είτε δια λόγων, είτε δια τελετών εις κάθε ευκαιρίαν. | [2.43.2] Γιατί θυσιάζοντας για το κοινό καλό όλοι μαζί τις ζωές τους, κέρδισε ο καθένας χωριστά τον έπαινο που δε γερνάει, και τον πιο δοξασμένο τάφο, όχι αυτόν που κείτονται τώρα, αλλά εκεί που η δόξα τους για τον καθένα, σε κάθε ευκαιρία γενναίου λόγου ή πράξης, θα μείνει να την αναθυμούνται για πάντα. |
| [2.43.3] ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος, καὶ οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῇ οἰκείᾳ σημαίνει ἐπιγραφή, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ μὴ προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ᾽ ἑκάστῳ τῆς γνώμης μᾶλλον ἢ τοῦ ἔργου ἐνδιαιτᾶται. | [2.43.3] γιατὶ τάφος τῶν μεγάλων εἶναι ἡ πᾶσα γῆ καὶ δὲν φανερώνεται ἀπὸ τὴν ὲπιγραφὴ μιὰς στήλης στὴν πατρική τους χώρα. Καὶ στὰ πιὸ μακρινὰ μέρη, ἡ μνήμη τους, ἄγραφη, μένει ζωηρότερη μέσα στὶς ψυχές, περισσότερο γιὰ τὴν ἀνδρεία τους παρὰ γιὰ τὸ ἔργο ποὺ ἔκαναν. | [2.43.3] Διότι των επιφανών ανδρών τάφος είναι όλη η γη, και δεν διαμνημονεύονται αυτοί μόνον εις την ιδικήν των πατρίδα δι' επιτυμβίωνστηλών και επιγραφών, αλλά και εις την ξένην διατηρείται άγραφος η μνήμη των, χαραγμένη εις το πνεύμα εκάστου μάλλον παρά εις υλικά μνημεία. | [2.43.3] Γιατί κάθε μέρος της γης είναι μνήμα για τους εξαιρετικούς άντρες, και δεν το σημαδεύει μόνο μια επιγραφή σε στήλη της πατρίδας τους, αλλά και στα ξένα η άγραφη θύμησή τους σαλεύει ολοένα στον νου του καθενός και τους θυμίζει το φρόνημά τους μάλλον παρά την ειδική πράξη τους. |
| [2.43.4] οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ᾽ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους. | [2.43.4] Ἔχοντας αὐτοὺς γιὰ παράδειγμα καὶ ξέροντας πὼς εὐτυχία θὰ πῆ ἐλευθερία καὶ ὲλευθερία σημαίνει ἀνδρεία, δὲν πρέπει νὰ δειλιάζετε μπροστὰ στοὺς κινδύνους τοῦ πολέμου. | [2.43.4] Τους άνδρας αυτούς οφείλετε να μιμηθήτε, και θεωρούντες ότι θεμέλιον της ευτυχίας είναι η ελευθερία, και της ελευθερίας η ευψυχία, μη αποβλέπετε με ανησυχίαν εις τους κινδύνους του πολέμου. | [2.43.4] Πρέπει λοιπόν να πασκίσετε να μιμηθείτε τους άντρες αυτούς και θεωρώντας πως ευτυχία είναι η λευτεριά, και λευτεριά η παλληκαριά, να μην ταράζεστε βλέποντας γύρω σας τους κιντύνους του πολέμου. |
| [2.43.5] οὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντες δικαιότερον ἀφειδοῖεν ἂν τοῦ βίου, οἷς ἐλπὶς οὐκ ἔστιν ἀγαθοῦ, ἀλλ᾽ οἷς ἡ ἐναντία μεταβολὴ ἐν τῷ ζῆν ἔτι κινδυνεύεται καὶ ἐν οἷς μάλιστα μεγάλα τὰ διαφέροντα, ἤν τι πταίσωσιν. | [2.43.5] Δὲν εἶναι ἀλήθεια πὼς ὅσοι δυστυχοῦν καὶ δὲν ἔχουν ἐλπίδα μιᾶς καλύτερης μοίρας θυσιάζουν πιὸ εὔκολα τὴ ζωὴ τους. Τὴν θυσιάζουν ἐκεῖνοι πού, ἄν θελήσουν νὰ τὴν σώσουν ἀποφεύγοντας τό μοιραῖο, κινδυνεύουν νὰ πάθουν τὸν μεγαλύτερο ἐξευτελισμό ἄν νικηθούν. | [2.43.5] Διότι όσοι είναι δυστυχείς και ούτε εις περίπτωσιν νίκης έχουν ελπίδα καλλιτέρων ημερών, έχουν ολιγώτερον λόγον να δείχνωνται αφειδείς της ζωής των, παρά εκείνοι, οι οποίοι, εάν εξακολουθήσουν ζώντες, τρέχουν τον κίνδυνον να μεταπέσουν από την ευτυχίαν εις την δυστυχίαν, και οι οποίοι, εάν νικηθούν, έχουν να χάσουν περισσότερον από κάθε άλλον. | [2.43.5] Γιατί δεν είναι λογικό ν' αψηφούν περισσότερο τη ζωή τους οι συφοριασμένοι, που δεν έχουν ελπίδα να ιδούν καλό, αλλά όσοι κιντυνεύουν όσο ζουν ακόμα, να ιδούν την αντίθετη αλλαγή της τύχης, και που γι' αυτούς θα 'ναι μεγάλη η διαφορά αν τυχόν ξεπέσουν. |
| [2.43.6] ἀλγεινοτέρα γὰρ ἀνδρί γε φρόνημα ἔχοντι ἡ μετὰ τοῦ [ἐν τῷ] μαλακισθῆναι κάκωσις ἢ ὁ μετὰ ῥώμης καὶ κοινῆς ἐλπίδος ἅμα γιγνόμενος ἀναίσθητος θάνατος. | [2.43.6] Γιὰ τοὺς ἀνδρείους ὁ ἐξευτελισμὸς τῆς δειλίας εἶναι χειρότερος ἀπ' τὸν γενναῖο κι ἀναπάντεχο θάνατο. | [2.43.6] Καθόσον εις άνδρα έχοντα γενναίον φρόνημα, είναι αλγεινοτέρα η ταπείνωσις, την οποίαν προκαλεί η δειλία, παρά ο ανώδυνος θάνατος, ο επερχόμενος εις στιγμήν που είναι γεμάτος από θάρρος και εμπνέεται συγχρόνως από την ελπίδα της νίκης της πατρίδος. | [2.43.6] Γιατί για έναν άντρα που 'χει συναίσθηση του εαυτού του είναι βαρύτερο αν κακοπαθήσει αφού πρώτα δείχτηκε άναντρος παρά αν τον έβρει ο θάνατος πάνω στην ακμή του και στις μεγάλες ελπίδες του για την πατρίδα, που συνάμα δε θα τόνε νοιώσει καν. |
§43
Προσηκόντως· όπως ταιριάζει (κυριολεκτικά: σαν συγγενείς (προσήκοντες), σαν παιδιά της).
Τοιοίδε ἐγένοντο· αναδείχτηκαν τέτοιοι.
Εὔχεσθαι ἔχειν τὴν ἐς τοὺς πολεμίους διάνοιαν ἀσφαλεστέραν, ἀτολμοτέραν δὲ μηδέν ἀξιοῦν· να εύχεστε το φρόνημά σας εναντίον των εχθρών να σας φέρει μικρότερο κίνδυνο, όμως να μη ανεχθείτε να είναι ατολμότερο.
Λόγος· νους, το λογικό.
Πρὸς ὑμᾶς αὐτοὺς εἰδότας οὐδέν χεῖρον· σε σας που οι ίδιοι τα ξέρετε καλύτερα.
Ἐνθυμοῦμαι· συλλογίζομαι.
Αἰσχυνόμενοι ἐν τοῖς ἔργοις· άντρες με φιλότιμο, άντρες που στη μάχη νιώθουν ντροπή (να μη κάνουν το καθήκον τους).
Ὁπότε σφαλεῖεν πείρᾳ του (τινός)· εἴποτε καὶ πειρώμενοί τινος σφαλείησαν· και αν καμιά φορά σε μια προσπάθειά τους αποτύχαιναν.
Οὐκ ἀξιοῦντες· δεν επέτρεπαν στον εαυτό τους...
Προΐεμαι έρανον· προσφέρω συνεισφορά.
Ἐντυχών αἰεί καιρὸς καὶ λόγου καὶ ἔργου · κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται είτε δημηγορίας είτε μάχης.
Ἐπιγραφή στηλῶν ἐν τῇ οἰκείᾳ (γῆ) σημαίνει· η επιγραφή μιας στήλης στη γενέτειρά τους το δηλώνει.
Επιτύμβια γλυπτά [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Επιτύμβιες στήλες
Μὴ προσήκουσα (γῆ)· ξένη χώρα.
Ἐνδιαιτᾶται παρ' ἑκάστῳ ἄγραφος μνήμη τῆς γνώμης μᾶλλον ἤ τοῦ ἔργου· ζει μες στην ψυχή του καθενός άγραφη η θύμηση όχι τόσο των ανδραγαθημάτων τους, όσο του φρονήματός τους.
Λυσίας, Επιτάφιος 2.80: Αιώνια η ανάμνηση των νεκρών των πολέμων (δες παράλληλο κείμενο)
Τὸ εὔδαιμον... κρίναντες· καὶ κρίναντες εὐδαιμονίαν τὴν ἐλευθερίαν, ἒλευθερίαν δὲ τὴν εὐψυχίαν (γενναιότητα).
Περιορῶμαι (εδώ)· δειλιάζω μπροστά σε...
Κακοπραγῶ· δυστυχώ.
'Ἀφειδῶ τοῦ βίου· αψηφώ τη ζωή μου.
Κινδυνεύεται ἡ ἐναντία μεταβολή ἐν τῷ ζῆν· υπάρχει φόβος, αν συνεχίσουν να βρίσκονται στη ζωή, να μεταβληθεί ριζικά η (καλή) κατάστασή τους.
Μεγάλα τὰ διαφέροντα (ἔσται)· η διαφορά (κατάστασης) θα είναι μεγάλη.
Πταίω· αποτυχαίνω.
Ἡ μετά τοῦ μαλακισθῆναι κάκωσις· η εξαθλίωση που προέρχεται από τη δειλία στη μάχη.
Θάνατος γιγνόμενος ἀναίσθητος μετά ῥώμης ἅμα καὶ κοινῆς ἐλπίδος· θάνατος που έρχεται ανεπαίσθητα σε στιγμή (έξαρσης) της δύναμης και της κοινής προσδοκίας.
§43
1. Ἔργῳ θεωμένους καὶ ἐραστὰς γιγνομένους. Για τα ἔργα που προκαλούσαν έρωτα για την Αθήνα, βλ. παρακάτω, σελ. 80, Παράλληλο χωρίο 7β.
2. Αἰσχυνόμενοι ἐν τοῖς ἔργοις· η φράση φέρνει στον νου μας το ομηρικό «Αἰδώς Ἀργεῖοι» (Ιλιάδα Ε 787), καθώς και οι δύο αυτές εκφράσεις έχουν να κάνουν με μια έννοια που χαρακτηρίζει την ηθική των αρχαίων και, όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι σχεδόν ακατόρθωτο να την αποδώσουμε στη γλώσσα μας μονολεκτικά. Αν λοιπόν θέλουμε να γνωρίσουμε το περιεχόμενό της, μπορούμε να το περιγράψουμε ως εξής: «Η βασική απαίτηση που έχει η κοινωνία από έναν άνθρωπο που θέλει να λογαριάζεται ενάρετος: πρόκειται για το αίσθημα της ντροπής και της αυθόρμητης οργής μπροστά σε κάθε άπρεπη πράξη και ταυτόχρονα για το αίσθημα της τιμής, που δε μας επιτρέπει να κάνουμε πίσω, μπροστά στο επιβαλλόμενο χρέος μας».
3. Ἀλλ' ἐν ᾧ... καταλείπεται· εκτός από τον πραγματικό τάφο, που βέβαια έχει τη σημασία του (σῆμα, η λέξη περιέχεται μέσα στο επίθ. ἐπισημότατον), θα υψωθεί κι ένας ιδανικός τάφος: θα είναι η δόξα τους, που (ἀεί, ἀείμνηστος) θα κάνει τις ανδραγαθίες τους αθάνατες. Βλ. και, παρακάτω, σελ. 79, Παράλληλο χωρίο 7α.
4. Ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος· η περίφημη αυτή φράση, με τη γενικόλογη διατύπωση έδωσε αφορμή σε διαφορετικές ερμηνείες· για ν' αντιληφτούμε το πραγματικό νόημα της καλό είναι να θεωρήσουμε τις δυο προτάσεις που ακολουθούν επεξηγήσεις της· έτσι η πᾶσα γῆ γίνεται πιο συγκεκριμένη έννοια, η σημερινή: οικουμένη, καθώς δίνονται τα δύο μέρη που τη συγκροτούν: ἡ οἰκεία, η πατρίδα του καθενός, και ἡ μή προσήκουσα, ο άλλος κόσμος στο σύνολό του. Εξάλλου η στερημένη από ζωή λέξη τάφος, που σχετίζεται με την ανυπαρξία, ακυρώνεται στο τέλος της περιόδου με το ἐνδιαιτᾶται, που σημαίνει διατήρηση στη ζωή (οι ήρωες δεν πεθαίνουν!), και μάλιστα για μεγάλη διάρκεια (δίαιτα σημαίνει: ο τρόπος ζωής, η ζωή, άρα ζωντανή και όχι «ἐν τάφω» διατηρείται η ανάμνησή τους).
5. Ο αριστοτεχνικός χειρισμός της «βραχυλογίας» από τον Θουκυδίδη, σε συνδυασμό με τη δραστική λειτουργία του «χιαστού» σχήματος, δίνουν το μέτρο της σημασίας που έχουν για τη ζωή οι έννοιες ἐλευθερία και εὐψυχία:
6. Ἀλγεινοτέρα... θάνατος· κοινός τόπος στην αρχαιοελληνική σκέψη, όπως φαίνεται σε πολλούς στίχους του Ομήρου και των ποιητών της πολεμικής ελεγείας (Καλλίνος και Τυρταίος).
α)
Εκείνων που σκοτώθηκαν στις Θερμοπύλες
ένδοξη η τύχη, ωραίος ο θάνατός τους,
κι ο τάφος τους βωμός·
ανάμνηση τους πρέπει και όχι γόοι
κι εγκώμιο είναι γι' αυτούς το μοιρολόι·
Τέτοιος εντάφιος στολισμός
ποτέ τη λάμψη δε θα χάσει
απ' τον καιρό τον παντοδαμαστή
κι ούτε σκουριά ποτέ θα τον σκεπάσει.
Στο μνήμα το;ν αντρείων ετούτο το ιερό
η δόξα της Ελλάδας έχει θρονιαστεί·
το μαρτυρά κι ο βασιλιάς της Σπάρτης, ο Λεωνίδας που αφήνει
στολίδι πίσω του αρετής τρανό
κι ένα όνομα που αμάραντο θα μείνει.
(Σιμωνίδης ο Κείος, Θρηνων στ'. Μετάφραση Θ. Σταύρου)
β) Τα έργα υψώνονταν περήφανα σε μέγεθος και ανυπέρβλητα σε ομορφιά και σε χάρη και οι τεχνίτες συναγωνίζονταν να ξεπεράσουν ο ένας τον άλλον στην καλλιτεχνική εργασία... Για τούτο ακριβώς θαυμάζονται τα έργα του Περικλή, γιατί έγιναν σε λίγο χρόνο, αλλά για μεγάλη διάρκεια. Γιατί το καθένα είχε από τότε που έγινε την ομορφιά του αρχαίου, αλλά κρατάει ως τώρα τη δροσερότητα ενός πρόσφατου και νέου έργου. Τόσο πολύ πάνω σ' αυτά τα έργα ανθίζει μια νεότητα που διατηρεί παντοτινά ανέγγιχτη από τον χρόνο τη μορφή τους, σα να είχαν μέσα τους μια πνοή αμάραντη και μιαν αγέραστη ψυχή!
(Πλούταρχος, Περικλής 13, που είδε τα έργα του Περικλή 500 χρόνια μετά τη δημιουργία τους. Μετάφραση Μ. Οικονόμου)
Λυσίας Ἐπιτάφιος τοῖς Κορινθίων βοηθοῖς 2.80:
Αιώνια η ανάμνηση των νεκρών των πολέμων
Γιατί, η ανάμνησή τους είναι αιώνια και οι τιμές τους αξιοζήλευτες από όλους τους ανθρώπους˙ αυτοί εδώ τώρα πενθούνται ως θνητοί, λόγω της ανθρώπινης φύσης τους, αλλά εξυμνούνται ως αθάνατοι λόγω της αρετής τους. Εξάλλου, θάβονται με δημόσια δαπάνη και καθιερώνονται προς τιμή τους αγώνες ρώμης και σοφίας και πλούτου, γιατί το αξίζουν οι νεκροί του πολέμου να τιμούνται με όμοιες τιμές με τους αθάνατους θεούς.
πηγή: Λυσίας Ἐπιτάφιος τοῖς Κορινθίων βοηθοῖς 2.80, μτφρ. Γ.Α. Ράπτης, Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]
Ἔργῳ δὲ περὶ τοῦ ἤδη ὁρωμένου σφίσιν αὐτοῖς ἀξιοῦντες πεποιθέναι.
Επιτύμβια στήλη του Δεξίλεω
Στηλῶν ἐν τῇ οἰκείᾳ ἐπιγραφή.
Επιτύμβια στήλη του Ευφήρου