Σκηνοθετική οδηγία στ. 495-6: Ποιος είναι κει όξω;: Η πόρτα μισανοίγει και παρουσιάζεται μια γερόντισσα θυρωρός. Συμπεριφέρεται στον Μενέλαο όπως συμπεριφέρθηκε η Ελένη στον Τεύκρο (βλ. στ. 180-3).
 στ. 497: διαταγή του Θεοκλύμενου, να θανατώνονται οι Έλληνες που φτάνουν στην Αίγυπτο, είχε αναφερθεί και από την Ελένη στον Τεύκρο.
στ. 499-500: Κατάπληκτος ο Μενέλαος από την υποδοχή δεν προσέχει το περιεχόμενο των λόγων της θυρωρού, αλλά τον προσβλητικό τόνο της.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 500: Πληροφορία σχετική με το ύφος και τον τόνο της φωνής της Γερόντισσας.
 στ. 501: Η Γερόντισσα δε ρωτάει τον ξένο πώς τον λένε, επειδή εμφανίζεται ως ζητιάνος· έτσι εξυπηρετείται και η δραματική οικονομία.
Σκηνοθετική οδηγία στ. 503: Πληροφορία που υποδηλώνει έντονη σωματική κίνηση και δράση που δεν είναι τόσο συνηθισμένη στην αρχαία ελληνική τραγωδία.
στ. 507: O σεβασμός προς τους ξένους, ιδίως όταν βρίσκονται σε ανάγκη, θεωρείται από τους αρχαίους Έλληνες δείγμα πολιτισμού.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 511: Η εις το εναντίον των πραγμάτων μεταβολή τονίζει την τραγικότητα του Μενέλαου.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 514: Δακρύζεις;: Το προσωπείο δεν επέτρεπε βέβαια να φανούν τα δάκρυα. Ο ποιητής εκφράζει πολλές με τον λόγο τα συναισθήματα των προσώπων του έργου.
στ. 518: O Πρωτέας, αν και νεκρός, κυριαρχεί σε όλο το έργο· έτσι ο Θεοκλύμενος αναφέρεται συχνά όχι με το όνομά του αλλά με την περίφραση ο γιος του Πρωτέα· επίσης ο τάφος του βρίσκεται μπροστά στο παλάτι και έτσι ο Πρωτέας εξακολουθεί να προστατεύει την Ελένη, παρέχοντάς της άσυλο. H αναφορά της Γερόντισσας μπορεί να δηλώνει και τον σεβασμό της προς αυτόν.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 519: Ο στίχος εκφράζει με άριστο τρόπο την έκπληξη αλλά και την απογοήτευση του Μενέλαου. Ο στίχος πρέπει να θεωρηθεί σε σχέση με τους στίχους 459-464.
 Τριγύρισα τους έρμους της Λιβύης
 τους αφιλόξενους γιαλούς και κάθε
 φορά, που την πατρίδα μου ζυγώνω,
 μακριά με ξανασπρώχνουν οι ανέμοι,
 χωρίς μες στα πανιά μου να φουσκώσει
 ποτέ πρίμος αγέρας για τη Σπάρτη.
 στ. 522: H φράση αυτή θεωρείται κοινός τόπος παραμυθίας (παρηγοριάς) από την εποχή του Ομήρου.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 523: Ο Μενέλαος δεν άκουσε από τη Γερόντισσα πως ο Πρωτέας είναι βασιλιάς. Μάλλον συμπεραίνει κάτι τέτοιο.
 Σκηνοθετική οδηγία στ. 524: Να ο τάφος του: Η Γερόντισσα πρέπει να δείχνει με το χέρι της τον τάφο του Πρωτέα.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 526: Και τα δύο στοιχεία έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα. Η Ελένη είχε προειδοποιήσει τον Τεύκρο α) πως ο γιος του Πρωτέα, ο Θεοκλύμενος, έχει πάει για κυνήγι και β) ότι σκοτώνει όποιον Έλληνα συναντά.
 στ. 527: αυτή λέγεται έτσι, ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι η Γερόντισσα δεν την ακούει.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 528: Ο πιο σημαντικός στίχος του διαλόγου. Αυτός επαναφέρει το παιχνίδι ανάμεσα στο φαίνεσθαι και στο είναι, ανανεώνοντας τον δραματικό ρόλο του ειδώλου.
 στ. 534: Η Γερόντισσα χρονολογεί με βάση το τελευταίο σημαντικό γι’ αυτήν ιστορικό γεγονός, την εκστρατεία στην Τροία.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 529: Η συσσώρευση των ερωτήσεων υπογραμμίζει την ένταση των συναισθημάτων που προκάλεσε στον Μενέλαο η παραπάνω πληροφορία.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 534: Σύμφωνα με ένα μελετητή (Kannicht), μέχρι τώρα όλα τα στοιχεία πείθουν τον Μενέλαο ότι η Γερόντισσα μιλάει για τη γυναίκα του, την Ελένη, που έχει αφήσει μαζί με τους συντρόφους του στη σπηλιά. Η τελευταία ερώτηση πότε; είναι καθοριστική, αφού ο Μενέλαος είναι βέβαιος ότι το Είδωλο είναι η πραγματική Ελένη. Το ότι όμως η Γερόντισσα αναφέρει ως χρονικό όριο τον πόλεμο της Τροίας προσδίδει κάποια ειρωνεία στα λόγια της, αφού η απαγωγή της Ελένης δε συνέπεσε απλώς χρονικά με την έναρξη του Tρωικού πολέμου, αλλά τον προκάλεσε. Την ειρωνεία αυτήν, ενώ ούτε η Γερόντισσα την επιδιώκει ούτε ο Μενέλαος την αντιλαμβάνεται, ωστόσο ο θεατής την απολαμβάνει.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 537: Ήρθες σε δύσκολη στιγμή: Η Γερόντισσα αποφεύγει να γίνει πιο συγκεκριμένη. Έτσι κρατά σε αγωνία τον Μενέλαο.
 στ. 538-9: Οξύμωρο σχήμα (= ο θάνατος ως δώρο της φιλοξενίας), που τονίζει τη σκληρότητα του Θεοκλύμενου και ερμηνεύει τη στάση της Γερόντισσας.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 538: Τονίζεται εδώ η αντίθεση ανάμεσα στους Έλληνες και τους βάρβαρους. Παρόμοια συμπεριφορά με του Θεοκλύμενου έχουμε στην Οδύσσεια με τον Κύκλωπα που αντί για φιλοξενία τρώει τους συντρόφους του Οδυσσέα.
 Συμπληρωματικά σχόλια στ. 539: Η Γερόντισσα δικαιολογεί την ανοχή της απέναντι στον Μενέλαο και το γεγονός ότι θα κρατήσει μυστική την παρουσία του στην Αίγυπτο. Βοηθά έτσι τη θεατρική οικονομία.

 

 

 

Κείμενα σχετικά με το «επεισόδιο»

[Επεισόδιο]

«Η διαλογική σκηνή που ακολουθούσε [την Πάροδο] ονομαζόταν επεισόδιον (ο όρος προέρχεται ετυμολογικά από την “είσοδο” του ηθοποιού για να συναντήσει τον Xορό»

Baldry 1981: 116).

[επεισόδιο – πράξεις]

«Επειδή παίζεται χωρίς αυλαία, η ελληνική τραγωδία δεν έχει πράξεις. Το έργο όμως διακρίνεται σε μέρη, που λέγονται επεισόδια. Αυτά τα χωρίζουν λυρικά κομμάτια που εκτελούνται από τον Xορό της ορχήστρας»

(Romilly 1976: 25).

[β΄Πρόλογος]

«[ο Ευριπίδης] απομάκρυνε τον Xορό μάλλον αυθαίρετα, κι άφησε τον Μενέλαο ν’ απαγγείλει ένα δεύτερο πρόλογο, αρχίζοντας, ως συνήθως, με γενεαλογικές αναφορές και με την αυτο-παρουσίασή του, και προχωρώντας σε μια εκτίμηση των περιστάσεων»

(Whitman 1996: 66).

[β΄Πρόλογος – διαφορά με τον α΄πρόλογο]

«Αυτός όμως ο δεύτερος πρόλογος διαφέρει χαρακτηριστικά κατά το ύφος του από τον πρώτο ως προς το ότι η έκθεση των γεγονότων γίνεται όχι δι’ απαγγελίας ad spectatores, αλλά διά μιμήσεως με τη μορφή ενός παθητικού λόγου, δηλαδή ενός γνήσιου μονολόγου. Στο σημείο αυτό λαμβάνεται υπόψη ότι η έκθεση δι’ απαγγελίας υφολογικά ταιριάζει μόνο εκεί όπου το δράμα δεν έχει στην πραγματικότητα αρχίσει ακόμη: στους στίχους 1 κ.εξ.»

(Kannicht 1969Β: 122).

[λειτουργία – μορφή]

«Για δεύτερη φορά, εισάγεται στη σκηνή το αντίρροπο δραματικό στοιχείο: μετά τον Τεύκρο, ο ίδιος ο Μενέλαος. […] Αυτή η σκηνή του Μενέλαου παρουσιάζει και πάλι τη μορφή τρίπτυχου: δύο μακρές ρήσεις πλαισιώνουν ένα διάλογο που διεξάγεται κυρίως σε στιχομυθία. Η πρώτη ρήση του Μενέλαου αρχίζει σαν κανονικός προλογικός μονόλογος: περιέχει γενεαλογία και αυτοσύσταση. […]»

(Lesky 1989: 245).

Κείμενα σχετικά με τον Μενέλαο ως ήρωα του δράματος

[Ο Μενέλαος – η αμφισημία]

«Ο ίδιος ο Μενέλαος υπήρξε πάντοτε ένας γρίφος. Είναι το πρόσωπο εκείνο που, περισσότερο από κάθε άλλο στοιχείο, οδήγησε τους κριτικούς του έργου να το χαρακτηρίσουν “κωμωδία”. […] Βασικά, στην αρχή, δείχνει στ’ αλήθεια σαν μια απλή παρωδία του ξεπεσμένου ευγενή, κυρίως μάλιστα όταν με λόγια και σπρωξίματα διώχνεται απ’ τη γριά θυρωρό και ξεσπάει σε κλάματα. Αλλά το να σταματήσουμε σε τούτη τη διαπίστωση θα ήταν κάτι που δεν θα βοηθούσε και πολύ. Όλοι συμφωνούν ότι τα τελευταία έργα του Ευριπίδη είχαν καθοριστική επίδραση στη Νέα Κωμωδία. Μ’ αυτό εννοείται ότι εισήγαγε έναν κάπως ελαφρότερο τόνο σ’ ορισμένες τραγωδίες του και ανέπτυξε θέματα που είχαν να κάνουν με ανθρώπους χαμένους για χρόνια και με πλεκτάνες. Δεν εννοείται φυσικά ότι ύστερα από σχεδόν 400 στίχους σοβαρής τραγικής ποίησης θα παρενέβαλε ακαλαίσθητα μια σκηνή απροκάλυπτα κωμική. Ο Ευριπίδης συχνά δείχνει μια προτίμηση για ξαφνικές ανατροπές, και σίγουρα υπάρχουν χιουμοριστικές πινελιές στα τρία ρομαντικά δράματα και αλλού, όμως τίποτε που να μοιάζει με μια καθαρά κωμική σκηνή […].

Το γεγονός ότι στο ομηρικό πρότυπο ο Μενέλαος είναι ένας συνδυασμός ανδρείας και γελοιότητας δεν εμποδίζει τη σκηνή να είναι ίσως ανάρμοστα κωμική. Τουλάχιστον δεν μας εκπλήσσει, εφόσον η εικόνα αυτή του Μενέλαου συμβαδίζει με την παράδοση. Λίγο ως πολύ ο Μενέλαος πάντα έτσι ήταν, αλλά ο Ευριπίδης ίσως να άγγιξε εδώ τα όρια της υπερβολής. Αναμφισβήτητα είχε στόχο του τη διακωμώδηση, αλλά το ερώτημα είναι: σε ποιο βαθμό; Και μήπως τελικά επέτρεψε να γίνει αυτό περισσότερο από όσο σκόπευε; Ο Μενέλαος αρχίζει με αρκετά σοβαρό ύφος την αφήγηση της νίκης του στην Τροία, της επακόλουθης περιπλάνησής του και του ναυαγίου. Ο τόνος είναι κάπως πομπώδης, αλλά πολύ λίγο θυμίζει φανφαρόνο στρατιώτη […]. Γίνεται όμως κάπως πιο ανεπιτήδευτο όταν φτάνει στην ντροπή που νιώθει για τα ράκη του […]. Μετά πλησιάζει τις πύλες του παλατιού, από όπου αποπέμπεται με βάναυσο τρόπο. Αυτό πράγματι είναι ένα μοτίβο που συναντάμε συχνά στην κωμωδία, αλλά εκεί συνήθως έχει να κάνει με τον φόβο ή τη φρίκη της μιας ή της άλλης πλευράς, ή και των δύο. Εδώ υπάρχει μόνο η αποπομπή από τη γριά. Η συμπεριφορά του Μενέλαου, καθώς ζαρώνει μπροστά στις σπρωξιές και τις απειλές της, είναι φυσικά εντελώς αντι-ηρωική, εδώ όμως προσέρχεται ως ικέτης κι οι ικέτες δεν είναι απαραίτητο να φέρονται ηρωικά. Θρηνεί, όταν συγκρίνει τους προηγούμενους θριάμβους με την τωρινή του αθλιότητα […]. Μέχρις εδώ είναι ακόμα μάλλον συγκινητικός. Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα παιζόταν ο ρόλος, γιατί, αν και η σκηνή θα μπορούσε πιθανότατα να παιχθεί ώστε να προκαλέσει το γέλιο, αυτό είναι κάτι που δεν φαίνεται αναπόφευκτο ή σύμφωνο με τον γενικότερο στόχο του ποιητή. Προτιμότερη είναι η άποψη ότι ο χαρακτήρας του Μενέλαου εμφανίζει την τόσο προσφιλή στον Ευριπίδη αμφισημία, που χαρακτηρίζει και διαποτίζει κάθε ύπαρξη σ’ όλες τις εκδηλώσεις της […]»

Whitman 1996: 66-69).

[Μενέλαος – τραγικός ήρωας]

«[…] Για να είναι τραγικός ο ήρωας, πρέπει να υποφέρει το ίδιο και περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο. Δεν ξεχωρίζει από τον κοινό θνητό παρά από το μέγεθος της πτώσης του και της μεταστροφής που σημειώνεται στην τύχη του. […] Όταν φτάνουμε στον Ευριπίδη, οι Αγαμέμνονες και οι Μενέλαοί του δεν είναι παρά φοβισμένοι βασιλιάδες και η αρχική ακτινοβολία τους μόλις που διακρίνεται.

Ο ρεαλισμός αυτός είναι ίδιον του Ευριπίδη, αλλά δεν θα ήταν δυνατόν να τον επιτύχει, αν, μέσα στο πνεύμα του τραγικού είδους, δεν υπήρχε, ως βασική αρχή, η ανάγκη να περιγράψει τους ήρωες ατελείς και βασανιζόμενους, δηλαδή να τους εκλάβει –αυτούς που αποτελούσαν εξαίρεση– ως παράδειγμα της ανθρώπινης μοίρας και των δεινών της»

(Romilly 1993: 200-201).

[οι συλλογισμοί του Μενέλαου]

«Οι νοητικές διεργασίες του Μενέλαου είναι κωμικές, αλλά το θέμα δεν είναι αν θα ’πρεπε ή θα μπορούσε να έχει αμέσως καταλάβει ότι για δεκαεπτά χρόνια κυνηγούσε ένα φάντασμα. Το θέμα είναι ότι εκφράζει μέσα από τη θεατρική πράξη τη δυσκολία του να φτάσει κανείς στην αλήθεια χωρίς να συνειδητοποιεί ότι και ο ίδιος, όπως ο καθένας, υπόκειται στην αμφισημία και την αυταπάτη. Για μια ακόμη φορά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις θεωρίες του Γοργία για τη γνώση»

(Whitman 1996: 69-70).

[οι συλλογισμοί του Μενέλαου]

«Ο Μενέλαος πέφτει [από τις πληροφορίες της γερόντισσας] σε βαθιά σύγχυση, αλλά μένει προσκολλημένος πεισματικά στην περιοχή των φαινομένων με τη σκέψη ότι πρόκειται μάλλον για συνωνυμία – παράδειγμα ανθρώπου που πλανιέται ακριβώς εκεί όπου αισθάνεται βέβαιος για τη λογική του»

(Lesky 1989: 245)

[οι συλλογισμοί του Μενέλαου]

«Ο Μενέλαος δίνει την εντύπωση ότι είναι μέχρι ενός βαθμού αφελής και ανίκανος για προχωρημένους συλλογισμούς, όπως φαίνεται και αργότερα στην αδυναμία του να επινοήσει σχέδιο απόδρασης. Το κοινό θα απολάμβανε την ταραχή του, αλλά η απλότητά του δεν πρέπει να είναι υπερβολική. Στο κάτω κάτω, δεν θα μπορούσαμε να περιμένουμε ότι θα διέβλεπε, ή θα φανταζόταν έστω ένα τόσο παράλογο παιχνίδι της μοίρας, όπως είναι το Είδωλον»

(Dale 1967: 126). 2.στ.

[οι συλλογισμοί του Μενέλαου – η λειτουργία τους]

«Από τη Γραία μαθαίνει [ο Μενέλαος] ειδήσεις για την Ελένη που προκαλούν σύγχυση και οι οποίες αποτελούν τη βάση ενός ακόμα μονολόγου. Όπως στη σκηνή με τον Τεύκρο, οι δυσχέρειες της αναγνωρίσεως –οι οποίες σ’ αυτό το έργο όλως ιδιαιτέρως απαιτούν να μπουν σε μια λογική σειρά γεγονότα, τα οποία δεν επιδέχονται λογική– υπογραμμίζονται και πάλι. Τα εκλογικευμένα συμπεράσματά του φαίνονται καταστρεπτικά για την αναγνώριση, εάν πράγματι θέλει να λύσει τη σύγχυσή του με την εν μέρει λογική πίστη ότι μπορεί να υπάρχουν δύο γυναίκες με το όνομα Ελένη, δύο θεοί με το όνομα Ζευς, δύο πόλεις με το όνομα Σπάρτη και δύο με το όνομα Τροία»

(Goward 2002: 295-296).

Κείμενα σχετικά με τη γερόντισσα ως ηρωίδα του δράματος

[γιατί γυναίκα – ρόλος Γερόντισσας]

«Η ανάθεση αυτού του ρόλου σε μια ηλικιωμένη γυναίκα […] φαίνεται να είναι η συνέπεια ενός δραματουργικού συμβιβασμού. Ναι μεν πρέπει η πύλη να φυλάσσεται από κάποιον που πρέπει να φροντίζει να μην πλησιάσει κανένας Έλληνας στο παλάτι [...]. Όμως η ρεαλιστική ανάθεση αυτού του ρόλου σε έναν άρρενα φύλακα θα είχε επίσης τη ρεαλιστική συνέπεια να πρέπει να συλληφθεί αυτοστιγμεί ο Μενέλαος. Μια θυρωρός αντιθέτως μπορεί να συμπεριφερθεί ως γυναίκα: αρχικά δηλαδή, σύμφωνα με τις εντολές, να τον αποδιώξει, μετά όμως να του δείξει συμπάθεια και στο τέλος μάλιστα, παρά τις εντολές, να του συμπεριφερθεί φιλικά, δηλαδή να συμπεριφερθεί υπό τις δεδομένες συνθήκες με ασυνέπεια, δικαιολογημένη από ψυχολογική άποψη και αναγκαία από δραματουργική»

(Kannicht 1969Β: 131).

[γιατί γυναίκα – ρόλος]

«Η θυρωρός (θηλυκό), αντί για ο θυρωρός (αρσενικό) [επιλέχθηκε], για να γίνει ο διάλογος πιο διασκεδαστικός και να τονιστεί η δύσκολη θέση του Μενέλαου να ανταλλάσσει λόγια αβοήθητος με μια γριά. Είναι επίσης πιθανότερο ότι εκείνη θα απέφευγε να τον αναφέρει στους κυρίους της»

(Dale 1967: 121).

Κείμενα σχετικά με την αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι

[Μενέλαος: όνομα vs σώμα]

«[Ο Μενέλαος] είναι ντυμένος με κουρέλια που μάζεψε από το ναυάγιο, ώστε να μην αναγνωρίζεται εκ των πραγμάτων η ταυτότητά του. Δηλαδή είναι παρών στη σκηνή ως “σώμα” αλλά όχι ως “όνομα”. Κατ’ ανάλογο τρόπο, ο Μενέλαος είναι παρών σε μια χώρα, της οποίας ντράπηκε να ρωτήσει το όνομα, γιατί έκρυβε την άθλια εμφάνισή του […]»

(Πασχάλης 2001: 101).

[Μενέλαος: είναι vs φαίνεσθαι]

«Ο μεγάλος ήρωας της Τροίας (όπως αυτός επιμένει) είναι, με γελοίο τρόπο, σχεδόν γυμνός καθώς εκφωνεί μια δεύτερη προλογική ρήση […] και περαιτέρω ταπεινώνεται “δημόσια” κατά τη συζήτησή του με τη Γραία. Το πρόβλημα του Μενέλαου με την ταυτότητά του είναι μια ελαφρά παραλλαγή του προβλήματος της Ελένης: αυτός δεν προβάλλει ένα ψεύτικο πρόσωπο, για να σώσει τη ζωή του (μολονότι αυτό θα του χρειαστεί για να διαφύγει), αλλά χωρίς επιτυχία επιδιώκει να βεβαιώσει ότι είναι αυτό που λέει, μολονότι τα φαινόμενα δείχνουν τα αντίθετα»

(Goward 2002: 295).

[η αμφίεση του Μενέλαου]

«Δυο ακόμα λόγια για τα ρούχα: Υπάρχουν αρκετές αναφορές στην αμφίεση του Μενέλαου, κι όταν είναι με τα κουρέλια κι όταν κατόπιν ντύνεται όπως του αρμόζει, έτσι ώστε θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι έχουν απόλυτη σχέση με το κεντρικό θέμα του έργου. […] Στα χέρια του Ευριπίδη η παρουσίαση επί σκηνής του ρακένδυτου βασιλιά έγινε ένα είδος θεατρικής μανιέρας, που ενέπνευσε τον Αριστοφάνη, το 425 π.Χ., μία από τις ιλαρότερες σκηνές του στους Αχαρνής. Όσο κοινό κι αν φαίνεται ως μοτίβο της τραγωδίας, η ενδυμασία είναι, μεταξύ των άλλων, ένα σύμβολο της κοινωνικής θέσης του ήρωα και έχει χρησιμοποιηθεί κι αλλού από τον Ευριπίδη […].

Και κάτι ακόμη πιο σημαντικό: έχει ήδη καταδειχθεί ότι η αμφίεση του Μενέλαου είναι απλώς ένα ακόμη απτό σύμβολο της βασικής αντίθεσης: φαινομενικό – πραγματικό, κι ότι ανακτά τον πραγματικό του εαυτό μόλις ντύνεται τα ρούχα που του αρμόζουν. Το γεγονός ότι ο πραγματικός του εαυτός πέφτει για λίγο στην αφάνεια ίσως να εξηγεί γιατί υπερτονίζει τα κατορθώματά του στην Τροία και γιατί κομπάζει ότι το όνομά του είναι ξακουστό σ’ ολόκληρο τον κόσμο. […] Η ειρωνεία της τελευταίας παρατήρησης είναι αξιοπρόσεκτη, καθώς αμέσως πριν από αυτήν ο Μενέλαος οδηγείται αναγκαστικά στο συμπέρασμα ότι πολλοί άνθρωποι και μέρη μπορεί να έχουν τα ίδια ακριβώς ονόματα […]»

(Whitman 1996: 69).

Κείμενα σχετικά με θέμα του πολέμου, μέσω του μοτίβου του «ένδοξου στρατιώτη» (miles gloriosus).

[Μενέλαος – Τεύκρος]

«[…] Αντίθετα [με τον Μενέλαο], ο Τεύκρος έχει την πρέπουσα ενδυμασία, και μάλιστα είναι οπλισμένος με φαρέτρα και τόξο, δηλαδή είναι “εν πλήρει εξαρτύσει”. Επιπλέον, ο Τεύκρος έχει ένα καράβι που τον περιμένει σε κάποιο μυχό της ακτής, ενώ ο Μενέλαος έχει φτάσει ως ναυαγός στην τρόπιδα του πλοίου του και ως ζητιάνος, δηλαδή στην πιο προσβλητική, για την αντίληψη εκείνης της εποχής, κατάσταση. Αλλά και η περιπέτειά του μπροστά στην αντίδραση της γριάς θυρωρού υπογραμμίζει έντονα την άθλια τύχη του, σε σύγκριση με την αξιοπρεπή εμφάνιση του Τεύκρου και την ανθρώπινη μεταχείριση που βρήκε αυτός από την Ελένη»

(Σακαλής 1980: 157-158).

[ο «ένδοξος στρατιώτης»]

«Είναι πρόδηλο πως και τα δύο πρόσωπα είναι “στρατηγικοί άνδρες”, που σαν κύριο γνώρισμα έχουν τον κόμπο και την έπαρση, συνέπεια των οποίων είναι να διακηρύσσουν και οι δύο πως αυτοί είναι οι κύριοι συντελεστές της νίκης και πρωταίτιοι της καταστροφής που προξένησαν στον στρατό και την πόλη της Τροίας. Αυτό το μοτίβο του miles gloriosus, που ο ποιητής φροντίζει να τονίσει στον χαρακτήρα των δύο ηρώων, είναι φανερά κυρίαρχο και παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στη θεμελίωση της τραγικής κατάστασης. […] Ο ποιητής θέλει να δείξει πως η μανία του πολέμου ασκεί τόσο καταλυτική επίδραση στον χαρακτήρα και τον νου των “στρατηγικών” ανδρών, ώστε τους κάνει χαιρέκακους για την αθλιότητα που επιφέρει ο πόλεμος, ανεδαφικούς και το ίδιο υπερφίαλους, αυτούς που δεν πρόσφεραν πολλά στον πόλεμο, μ’ εκείνους που πρόσφεραν πολύ περισσότερα ή απεκόμισαν απ’ αυτόν περισσότερα κέρδη.

Ένα ακόμη στοιχείο, που βρίσκεται σε συνάρτηση με τα παραπάνω, είναι και η προβολή του Μενέλαου ως αρχηγού των ελληνικών στρατευμάτων στην εκστρατεία κατά της Τροίας. Το υποστηρίζει ο ίδιος κυρίως στον μονόλογό του, αλλά και στον διάλογο που αναπτύσσει με τη θυρωρό, όταν θέλει να τον εμποδίσει να μπει στο ανάκτορο του Πρωτέα, και με την Ελένη στη σκηνή της αναγνώρισης. Αυτή η αντίληψη του Μενέλαου μπορεί βέβαια σ’ ένα βαθμό να είναι δικαιολογημένη, αφού η εκστρατεία έγινε για χάρη του και ο ελληνικός στρατός αποτελούνταν από στρατεύματα, των οποίων πολλοί αρχηγοί δεσμεύονταν από τον όρκο που έδωσαν στον Τυνδάρεω, τότε που ήρθαν ως μνηστήρες της Ελένης. Ως πιθανό πάντως πρέπει να θεωρήσουμε πως αυτή η νοοτροπία του Μενέλαου, δηλαδή να μην αναγνωρίζει τον ηγετικό ρόλο του Αγαμέμνονα και να του αμφισβητεί την αρχιστρατηγία, είναι επίτηδες υπερτονισμένη από τον ποιητή, γιατί θέλει να την εναρμονίσει με τον γενικότερο εγωιστικό χαρακτήρα του ήρωα και […] να αντιπαραθέσει το φρόνημά του με το ανάλογο φρόνημα του Τεύκρου. Ο τύπος του miles gloriosus, λοιπόν, που είναι μια από τις κυριότερες ιδέες που προβάλλονται μ’ αυτή την τραγωδία, συνετέλεσε ώστε να εμφανίσει ο ποιητής και τον Μενέλαο έτσι»

(Σακαλής 1980: 165, 168).

[η ιδιότυπη τραγικότητα της Ελένης]

«[…] μπορούμε να πούμε [ότι στην Ελένη] καλλιεργείται αυτή η ιδιόμορφη τραγικότητα, δηλαδή να μην βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση ο νικητής απέναντι στον ηττημένο, κάτι που εμπίπτει μέσα στο γενικότερο αντιπολεμικό πνεύμα που προβάλλεται σε αυτή την τραγωδία […]»

(Σακαλής 1980: 164).

[ρακένδυτοι ήρωες]

Και λίγα λόγια για τους “ρακένδυτους ήρωες” του Ευριπίδη, που ο Αριστοφάνης δεν κουράστηκε ποτέ να τους διακωμωδεί: Δεν επιτρέπεται να τους αντιμετωπίζουμε απλώς σαν κωμικό εύρημα ή σαν σπινθηροβόλα αιχμή εναντίον του ανερχόμενου ρεαλισμού γενικά, γιατί, ακόμη και αν δεχθούμε ότι ο τρόπος παρουσίασης του Ευριπίδη δεν ήταν απόλυτα νατουραλιστικός, δεν πρέπει να τα εμπιστευτούμε όλα στη φαντασία του θεατή. […] δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε ότι χρησιμοποιήθηκαν πραγματικά κουρέλια»

(Blume 1986: 118-119).

 

Α’ Επεισόδιο, στ. 495-541

Ο ρόλος της Γερόντισσας ως θυρωρού:

Ο Ευριπίδης επιλέγει γυναίκα- και μάλιστα ηλικιωμένη- για το ρόλο της θυρωρού για τους εξής λόγους:

1. Επειδή ως γυναίκα θα δείξει επιείκεια και ευαισθησία κι έτσι δεν θα καλέσει να συλλάβουν το Μεν. Αν επιλεγόταν ένας χειροδύναμος στρατιώτης, εύκολα θα ασκούσε σωματική βία και δεν θα δίσταζε να οδηγήσει τον Μεν. στο βασιλιά.

2. Για να τονίσει μέσα από την εξαθλίωση του Μεν. και το κωμικό στοιχείο, καθώς ακόμα και μια ηλικιωμένη είναι ικανή να τον σπρώχνει για να τον διώξει.

Με την επιλογή της Γερόντισσας όμως εξυπηρετείται και η δραματική οικονομία, γιατί:

1. Η γριά θυρωρός απαντά στις ερωτήσεις του Μεν. σχετικά με το πού βρίσκεται και ποιοι κατοικούν εκεί.

2. Προβάλλεται εντονότερα η τραγικότητα του Μεν, μέσα από τη διαφορά ανάμεσα στην τωρινή του εξαθλίωση και την προηγούμενη δόξα του.

3. Δεν συλλαμβάνεται ο Μεν., άρα δεν αποκαλύπτεται η ταυτότητά του ούτε θανατώνεται κι επομένως η δράση εξελίσσεται.

4. Δίνεται η πληροφορία ότι μέσα στο παλάτι βρίσκεται η Ελένη.

Τραγικότητα του Μενέλαου στη σκηνή με τη Γερόντισσα

Τα στοιχεία που δείχνουν την τραγικότητα του Μεν. σ’ αυτή τη σκηνή είναι:

1. Η ταλαιπωρημένη και άθλια εμφάνιση εμποδίζουν το Μεν. να πείσει τη Γερόντισσα να τον αφήσει να μπει στο παλάτι.

2. Η διάψευση των προσδοκιών του ότι στο παλάτι θα εξασφαλίσει τα αναγκαία γι’ αυτόν και τους συντρόφους του.

3. Η απογοήτευση που νιώθει, όταν μαθαίνει ότι βρίσκεται στην Αίγυπτο. Η Αίγυπτος θεωρούνταν για τους Έλληνες πάρα πολύ μακρινή χώρα.

4. Η μεταστροφή της τύχης του (στ. 511-512, 515), που του φέρνει δάκρυα στα μάτια.

5. Η ατίμωση και οι προσβολές που δέχεται από τους θεούς.

6. Η έκπληξη και η ταραχή του, όταν ακούει ότι στο παλάτι βρίσκεται η Ελένη και η μεγάλη σύγχυση που ακολουθεί, προσπαθώντας να δώσει λογική εξήγηση.

Αντίθεση του Είναι και του Φαίνεσθαι στον Μενέλαο και στη Γερόντισσα

Μενέλαος: Στην πραγματικότητα είναι ο βασιλιάς της Σπάρτης, ο αρχηγός της εκστρατείας στην Τροία και αυτός που την κυρίευσε. Φαινομενικά, με τα κουρέλια που φοράει δίνει την εντύπωση ενός ζητιάνου, που είναι αδύναμος, ταλαίπωρος και δυστυχισμένος. Έχει την αυταπάτη ότι η γυναίκα στη σπηλιά είναι η πραγματική Ελένη. Στην πραγματικότητα η Ελένη βρίσκεται στο παλάτι.

Γερόντισσα: Δείχνει σκληρή, απότομη και ευσυνείδητη, καθώς δεν παραβιάζει το καθήκον που έχει ως θυρωρός, να απομακρύνει τους Έλληνες. Στο βάθος, όμως, είναι ένας χαρακτήρας ευαίσθητος που τρέφει αισθήματα συμπάθειας προς τους Έλληνες. Ενώ φαίνεται ότι δε θέλει να βοηθήσει τον Μεν., στην πραγματικότητα προσπαθεί να τον προστατέψει.

Είναι –Φαίνεσθαι και σκέψεις για την εξέλιξη του έργου.

Οι αντιθέσεις μεταξύ του είναι και του φαίνεσθαι αναπτύσσονται σιγά σιγά στο έργο, ώσπου τελικά, μέσα από συγκρούσεις, θα καταργηθεί το φαίνεσθαι και θα αποκαλυφθεί το είναι. Η πραγματικότητα και η γνώση θα αντικαταστήσουν την πλάνη και την άγνοια και το έργο θα εξελιχθεί μέχρι την τελική κάθαρση.

Ίσαμε τότε τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι:

● Πώς και πότε θα γίνει η αναγνώριση, αφού η ύπαρξη του ειδώλου περιπλέκει την κατάσταση.

● Με ποιον τρόπο θα αποκαλυφθεί η ταυτότητα του Μεν. και θα αποκατασταθεί η παλιά του δόξα.

● Πώς θα αποκαλυφθεί η Ελένη, αφού ο Μεν. είναι βέβαιος ότι το είδωλο είναι η πραγματική Ελένη.

● Πώς θα αντιδράσει ο Θεοκλύμενος; βίαια, όπως μας προειδοποίησαν η Ελένη και η Γερόντισσα, ή θα φανεί αντάξιος της καταγωγής του από το συνετό Πρωτέα;

Τραγικά – Κωμικά στοιχεία του Μενέλαου στη σκηνή με τη Γερόντισσα

Το τραγικό και το κωμικό στοιχείο συνυπάρχουν στη σκηνή αυτή:

1. Η άθλια εμφάνιση του ρακένδυτου ναυαγού Μεν.: Η αντίφαση ανάμεσα στην εξωτερική εμφάνιση και την ιδιότητα του βασιλιά μπορεί να προκαλέσει στους θεατές ή τον έλεο ή το γέλιο.

2. Η κακομεταχείρισή του από μια αδύναμη γερόντισσα: η σκηνή ενός αδύναμου να τα βάζει με έναν δυνατό αλλά αφελή είναι μια σκηνή που επαναλαμβάνεται συχνά στις κωμωδίες.

3. Τα δάκρυα στο στ. 514: Σε κάποιους μπορεί να τονίζουν την τραγικότητα του ήρωα, ενώ σε άλλους να προκαλέσουν χαμόγελο, εξαιτίας της αντιηρωικής στάσης που έχει ο ναυαγός Μεν..

4. Οι αντιδράσεις του, όταν ακούει ότι στο παλάτι βρίσκεται η Ελένη, δημιουργούν συναισθήματα οίκτου αλλά και γέλιου στους θεατές.

 

© Αγνή Τσιότσου

 

 

Α΄ Επεισόδιο: 2^η σκηνή, στίχοι 495-541 3^η σκηνή, στίχοι 542-575

Στόχοι: οι μαθητές:

• να κατανοήσουν το περιεχόμενο της ενότητας

• να διακρίνουν τις σκηνοθετικές πληροφορίες και την πλούσια εξωτερική δράση στη 2^η  σκηνή

• να κατανοήσουν το ήθος της Γερόντισσας

• να αντιληφθούν την άθλια κατάσταση στην οποία περιέρχεται ο Μενέλαος στη 2^η σκηνή

• να διακρίνουν την πιο σημαντική πληροφορία της ενότητας στο στίχο 528 και να  κατανοήσουν τον δραματικό της ρόλο

• να κατανοήσουν και να κρίνουν το ήθος του Μενελάου στην 3^η σκηνή

• να διακρίνουν τα στοιχεία που θα μπορούσαν να αποτελέσουν γελοιοποίηση του  Μενελάου

• να επισημάνουν τις γνωμικές φράσεις της ενότητας και να σχολιάσουν την αλήθεια που  εκφράζουν.

Επεξεργασία του κειμένου:

1. Ανάγνωση της ενότητας.

[2^η σκηνή]

2. Ποια είναι η Γερόντισσα; Ποιος ο ρόλος της; (υπηρέτρια-θυρωρός του παλατιού)

3. Ποιοι στίχοι δίνουν σκηνοθετικές πληροφορίες για το έργο; (σ. 45 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΓΙΝΟΥΜΕ ΘΕΑΤΕΣ – 495-496, 500, 503: εξωτερική δράση-έντονη σωματική κίνηση)

4. Γιατί ο Ευριπίδης προτίμησε γυναικείο ρόλο και όχι αντρικό; (σ. 45 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ – α. υπογραμμίζει την τραγική θέση του Μενελάου, αφού και μια γερόντισσα γυναίκα τον διώχνει, β. όντας γυναίκα θα είναι πιο ευαίσθητη και υποχωρητική στα δάκρυα του Μενελάου, θα κάνει διάλογο μαζί του, με αποτέλεσμα την εξέλιξη της πλοκής)

5. Πώς συμπεριφέρεται η Γερόντισσα στον Μενέλαο στους στίχους 495-516; (προσπαθεί να τον διώξει με επιχειρήματα ότι ενοχλεί και ότι θα τον σκοτώσουν αν είναι Έλληνας /ήθος: πιστή υπηρέτρια στις εντολές που έχει, με αυστηρότητα, αγριότητα διώχνει τον ρακένδυτο Μενέλαο – το άγριο ήθος της όμως αρχίζει να κάμπτεται από τον στίχο 514:σκηνοθετική πληροφορία /αρχίζει να φαίνεται υποχωρητική)

6. Πώς μιλάει ο Μενέλαος στη Γερόντισσα; (προσπαθεί να τη μαλακώσει – της ζητάει καταρχήν να ειδοποιήσει τα αφεντικά της – έπειτα επικαλείται το ιερό καθήκον της φιλοξενίας /507: βλέπε σχόλιο σχολ. εγχ. – εξαιτίας της ακαμψίας της Γερόντισσας απελπίζεται και δακρύζει αναπολώντας τις παλιές του δόξες και συνειδητοποιώντας ακόμη μια φορά τον τωρινό ξεπεσμό του / η «εις το εναντίον των πραγμάτων μεταβολή» τονίζει την τραγικότητα του ήρωα – ήθος:ο τρόπος που μιλάει ταιριάζει περισσότερο σε ζητιάνο παρά σε ήρωα)

7. Ποιες πληροφορίες μαθαίνει ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα στη στιχομυθία 517-528; (ότι βρίσκεται στην Αίγυπτο-ότι βασιλεύει ο γιος τού Πρωτέα, αφού ο τελευταίος έχει πεθάνει /524: σκηνοθετική πληροφορία-ότι ο βασιλιάς τώρα λείπει από το παλάτι και είναι εχθρός των Ελλήνων /βλέπε σχόλιο βιβλίου 526-ότι είναι μέσα στο παλάτι η Ελένη)

8. Σε ποιες από αυτές τις πληροφορίες αντιδρά έντονα ο Μενέλαος; (519: έκπληξη, απογοήτευση και απελπισία του Μενελάου, που βρίσκεται στην Αίγυπτο, τόσο μακριά από την πατρίδα του – 529: αναστάτωση, ταραχή, μόλις ακούει ότι η Ελένη είναι στο παλάτι / η συσσώρευση των ερωτήσεων υπογραμμίζει την ένταση των συναισθημάτων του Μενελάου)

9. Ο στίχος 528 είναι ο πιο σημαντικός του διαλόγου. Γιατί; (επαναφέρει το παιχνίδι ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και το «είναι» και ανανεώνει τον δραματικό ρόλο του «ειδώλου» - η αντίθεση ανάμεσα στη φαινομενικότητα και την πραγματικότητα μεταφέρεται στην πράξη του έργου – από αυτή την πληροφορία θα αρχίσει η δράση που θα καταλήξει στην αναγνώριση της αλήθειας – προοικονομείται η συνάντηση των δύο συζύγων)

10. Ποιες συμπληρωματικές πληροφορίες δίνει η Γερόντισσα στον Μενέλαο για την Ελένη; (530-534: κόρη του Τυνδάρεω, από τη Σπάρτη, ήρθε από εκεί κατευθείαν στην Αίγυπτο, πριν από τον Τρωικό πόλεμο)

11. Πώς αντιδρά ο Μενέλαος; (533: είναι σε σύγχυση)

12. Πώς συμπεριφέρεται η Γερόντισσα στον Μενέλαο προς το τέλος τού διαλόγου τους; (535-541: ζητάει πάλι από το Μενέλαο να φύγει με το επιχείρημα ότι κάτι αναστάτωσε το παλάτι, ήρθε σε δύσκολη στιγμή / εμφανίζεται να μην ξέρει τον λόγο, γιατί ο ποιητής δε θέλει ακόμη να τον μάθει ο Μενέλαος, οι θεατές όμως ξέρουν ότι είναι η είδηση ότι ο Μενέλαος «είναι» νεκρός /έτσι εντείνεται η αγωνία του Μενελάου – υπενθυμίζει τον κίνδυνο θανάτου που αντιμετωπίζει ο Μενέλαος υπογραμμίζοντας την αντίθεση Ελλήνων-Βαρβάρων / διάνοια – τέλος, με την έκφραση συμπάθειας προς τους Έλληνες, δικαιολογεί την ανοχή της απέναντι στον Μενέλαο και το γεγονός ότι θα κρατήσει μυστική την παρουσία του στην Αίγυπτο / βοηθάει έτσι τη θεατρική οικονομία – ενώ εξηγεί το προηγούμενο άγριο ύφος της με τον φόβο της για τον αφέντη / ζητάει έμμεσα συγγνώμη / ήθος / ο Ευριπίδης αγαπάει τους απλούς ανθρώπους και τους δίνει χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν ήθος, δεν τους χρησιμοποιεί μόνο για την εξέλιξη του έργου – μετά η Γερόντισσα μπαίνει στο παλάτι)

13. Ποιο είναι το ήθος του Μενελάου στη 2^η σκηνή; (είναι ένας βασιλιάς που έχασε τα μεγαλεία του, εγκλωβισμένος ανάμεσα στην ανάγκη και στην ανάμνηση της παλιάς δόξας, πότε μιλάει σαν ζητιάνος, πότε θρηνεί, καταφέρνει όμως με τον γλυκό του λόγο να πάρει τις πληροφορίες που θέλει)

[3^η σκηνή]

14. Ποιες είναι οι καινούριες συμφορές που άκουσε ο Μενέλαος; (α. βρίσκεται στην Αίγυπτο, β. εκεί σκοτώνουν τους Έλληνες, γ. η Ελένη είναι μέσα στο παλάτι)

15. Πώς αναλύει και αξιοποιεί ο Μενέλαος τις πληροφορίες σχετικά με την Ελένη; (σ. 47 σχολ. εγχ.: ΑΣ ΕΜΒΑΘΥΝΟΥΜΕ – 548-558: μέσα από απλοϊκές, αφελείς και επιπόλαιες σκέψεις καταλήγει στην εκδοχή της συνωνυμίας, ακόμη κι αν όλα φωνάζουν την αλήθεια /αρνείται να πιστέψει όσα άκουσε / βρίσκεται σε βαθιά σύγχυση /μένει προσκολλημένος στα φαινόμενα /κινείται μεταξύ σοβαρού και αστείου)

16. Ποια απόφαση παίρνει ο Μενέλαος και με ποια επιχειρήματα τη δικαιολογεί; (558-575:να παραμείνει στην Αίγυπτο και να περιμένει τον Θεοκλύμενο / 560-561: προσπαθεί να κυριαρχήσει στα συναισθήματά του, να κρατήσει την ψυχραιμία του και να δει τι θα κάνει από δω και πέρα - αγνοεί τις προειδοποιήσεις ότι κινδυνεύει, λόγω θεατρικής οικονομίας - ελπίζει πως θα εξασφαλίσει, τελικά, βοήθεια εξαιτίας και του ονόματός του – έχει σκεφτεί δυο τρόπους να αντιδράσει /βλέπε σχόλιο σχολ. εγχ. για τους στ. 565-570 – αυτά όλα τού τα υπαγορεύει η ανάγκη)

17. Ποιο είναι το ήθος του Μενελάου στην 3^η σκηνή; (καινούριες αποχρώσεις που ωφελούν την οικονομία του έργου – ο απλοϊκός, αφελής και επιπόλαιος τρόπος που αξιολογεί τις πληροφορίες που πήρε δεν αρμόζει σε έναν τραγικό ήρωα, όπως και ο τρόπος που σκέφτεται να αντιμετωπίσει τον Θεοκλύμενο, να το βάλει στα πόδια /αντιηρωικό ήθος /ο Ευριπίδης γελοιοποιεί κάπως τον Μενέλαο /ο ήρωας μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο από το γεγονός ότι είναι μόνος σε ξένο τόπο – στο τέλος θρηνεί πάλι τη δυστυχία του, ενώ προχωράει να κρυφτεί, πιθανώς, πίσω από τον τάφο του Πρωτέα ή σε κάποια από τις παρόδους)

18. Ποιες ιδέες (διάνοια) εκφράζονται από τους ήρωες στην ενότητα; (α. 571-575: η ανάγκη είναι παράγοντας που καθορίζει τη συμπεριφορά και τη δράση του ανθρώπου – β. αντιμέτωποι ο κόσμος της πραγματικότητας και της ψευδαίσθησης /ο ποιητής επιδιώκει να προκαλέσει προβληματισμό στους θεατές /είναι βέβαιοι πως αυτός ο εμφύλιος πόλεμος, στη δίνη του οποίου βρίσκονται, γίνεται για τους σωστούς λόγους;)

Εργασίες:

1) Ερώτηση 5 του σχολ. εγχ. σ. 48.

2) Ερώτηση 6 του σχολ. εγχ. σ. 48.

3) Πώς ηθογραφείται ο Μενέλαος στη 2^η και 3^η σκηνή του 1^ου Επεισοδίου;

4) Ο Μενέλαος λέει πως ακούει «καινούριες, πιο μεγάλες συμφορές» (στ. 542-3). Ποιες είναι αυτές;

5) Οι σκέψεις του Μενελάου είναι απλοϊκές. Να δικαιολογήσετε τη διαπίστωση αυτή με στίχους της ενότητας.

6) Ποιο στίχο της ενότητας θεωρείτε πιο σημαντικό από δραματική άποψη και γιατί;

7) Κάποια/ες από τις ερωτήσεις της επεξεργασίας, που δεν απαντήθηκαν κατά την παράδοση του μαθήματος.

 

© Ευαγγελία Οικονόμου