3.αναδρομική διήγηση: Εξιστόρηση γεγονότων του παρελθόντος μέσα στη σκηνοθεσία του παρόντος (π.χ., η Ελένη και ο Μενέλαος αναφέρονται τώρα σε γεγονότα του Τρωικού πολέμου)· πρβλ. τον αγγλικό όρο flash back.

4. (στ 287-93) Στους στίχους αυτούς η Ελένη παρουσιάζει τη συζυγική της απιστία ως έργο της Αφροδίτης (ότι η θεά τής θόλωσε τον νου), και τώρα φαίνεται μετανιωμένη· πρβλ. τη διαφορετική στάση της στη διήγηση του Μενέλαου, πιο κάτω, 304 κ.ε., που αποδίδεται μάλλον σε θεϊκή παρότρυνση. Κατά τη μελέτη της Ιλιάδας θα φανεί σαφέστερα ότι η στάση της δεν ήταν σταθερή.

5. (στ. 309) τους αριστείς των Δαναών: τους άριστους /τους γενναιότερους από τους Δαναούς, τους Έλληνες δηλαδή.

6. (στ. 627-32) Εδώ ο θαλάσσιος θεός Πρωτέας, που είχε προφητικές ικανότητες και γνώριζε «της θάλασσας τα βάθη», πληροφορεί τον Μενέλαο για την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο Οδυσσέας πριν από τρία χρόνια, και αυτό μόνο μαθαίνει τώρα ο Τηλέμαχος για τον πατέρα του (που οι ακροατές το γνωρίζουν από την αρχή). – Ο Πρωτέας είχε και την ιδιότητα να αλλάζει μορφές· από το όνομά του παράγεται το επίθετο πρωτεϊκός: εκείνος που αλλάζει μορφή ή ιδέες.

1. Τι επιδίωξε και τι πέτυχε ο Τηλέμαχος στη συνέλευση των Iθακησίων;

2. Πώς εκδηλώθηκε η θεϊκή συμπαράσταση στον Τηλέμαχο (στη συνέλευση και στο ταξίδι);

3. Τι προέβλεψε ο μάντης Aλιθέρσης, τι συμβούλεψε και πώς αντιμετωπίστηκε;

4. Σε ποια σημεία των ραψωδιών β και δ οι μνηστήρες συμπεριφέρθηκαν υβριστικά; (Θυμηθείτε: Yβριστής γίνεται κάποιος όταν, υπερβαίνοντας τα όριά του, προσβάλλει/αδικεί θεούς και ανθρώπους.)

Η Μήνις και η Ύβρις στον Όμηρο

5. Ποιες πληροφορίες πήρε ο Τηλέμαχος από τον Nέστορα, την Eλένη και τον Mενέλαο για τη δράση του πατέρα του στην Τροία, αλλά και για τη μετατρωική του πορεία και κατάσταση;

6. Oι επώνυμοι ήρωες του Τρωικού πολέμου είχαν την εξής τύχη:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

→ Συμπληρώστε τα κενά της επόμενης παραγράφου με βάση τα δεδομένα του πιο πάνω πίνακα:
O αιωρούμενος ακόμη νόστος του Oδυσσέα παρουσιάζει αντιστοιχίες με τον περιπετειώδη νόστο τού ..............., ενώ ο πνιγμός τού ........................... και ο τραγικός νόστος τού ......................... ακούγονται σαν ενδεχόμενα και για τον νόστο τού ..................

Απάντησε στην ερώτηση πατώντας την εικόνα

Ο ρόλος των ραψωδιών β, γ, δ και της «Τηλεμάχειας» γενικότερα

Η «Τηλεμάχεια», γενικά, επιβραδύνει 7 την έναρξη του νόστου του Οδυσσέα, που αποφασίστηκε πρώτος, ο ποιητής όμως προέταξε τις ραψωδίες α–δ για λόγους, φαίνεται, ουσιαστικούς και αναγκαίους:

α. Στο πλαίσιό τους γνωρίζουμε την κατάσταση που επικρατεί στην Ιθάκη· ειδικότερα: πόσο πιεστικοί είναι για την Πηνελόπη οι μνηστήρες και πόσο επικίνδυνοι για τον Τηλέμαχο – ακόμη και για τον Οδυσσέα, αν επέστρεφε – αλλά και πόσο ενοχοποιήθηκαν τόσο οι ίδιοι με την υβριστική συμπεριφορά τους όσο και οι πολίτες με την παθητική στάση τους, ώστε να έρθει δικαιολογημένη η τιμωρία στο τέλος.

β. Μαθαίνουμε πολλά και από πολλούς για το ήθος και τη δράση του Οδυσσέα, ώστε να μας είναι γνώριμος όταν έρθει στο προσκήνιο, και ενημερωνόμαστε για τις διαθέσεις θεών και ανθρώπων απέναντί του, ώστε να παρακολουθούμε τα δρώμενα και από τα παρασκήνια.

γ. Γνωρίζουμε τους ανακτορικούς χώρους της Πύλου και της Σπάρτης, που υποδηλώνουν πώς θα ήταν και τα ανάκτορα της Ιθάκης, αν ο Οδυσσέας είχε και αυτός νοστήσει.

δ. Και, κυρίως, στις ραψωδίες αυτές ανδρώνεται ο Τηλέμαχος: αναλαμβάνει πρωτοβουλίες, γίνεται γνωστός στα μεγάλα μυκηναϊκά κέντρα της Πύλου και της Σπάρτης, κερδίζει εκτίμηση, γνωρίζει και ζωντανά πρότυπα ζωής και συμπεριφοράς, που δεν μπορούσε να έχει στην πατρίδα του, παρομοιάζεται με τον Οδυσσέα, ενώ με το ταξίδι και τον κίνδυνο που διατρέχει τώρα αντιγράφει (μικρογραφικά) και εξωτερικά τον Οδυσσέα· είναι λοιπόν έτοιμος τώρα ο Τηλέμαχος να συνεργαστεί με τον πατέρα του, όταν συναντηθούν στην Ιθάκη

7. Η επιβράδυνση είναι βασική τεχνική της επικής ποίησης, που παίρνει τις εξής μορφές:

α. αναβάλλεται μια προγραμματισμένη δράση (π.χ., ο νόστος του Οδυσσέα)·

β. διακόπτεται για λίγο η κύρια αφήγηση με την παρεμβολή ενός σχετικού επεισοδίου·

γ. αργοπορεί, γενικά, ο ρυθμός της αφήγησης με αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα. Όλα αυτά αποσπούν, για περισσότερο ή λιγότερο, τον ακροατή από το κύριο θέμα, του προξενούν αναμονή – κάποτε και αγωνία – ,αλλά και του δίνουν στοιχεία για πιο άνετη παρακολούθηση της συνέχειας.

→ Συζητήστε στην τάξη την επιλογή του ποιητή να αναβάλει τον «Nόστο», για να προτάξει την «Tηλεμάχεια».

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

1. Από τη συσχέτιση του σχεδίου και των συμβουλών της Αθηνάς προς τις αντίστοιχες ενέργειες του Τηλέμαχου, ενδιαφέρει να προκύψει ότι το βασιλόπουλο αποδείχτηκε δεκτικός μαθητής της θεάς:

• συγκάλεσε τη συνέλευση των πολιτών, χωρίς όμως να πετύχει την απαλλαγή του παλατιού από τους μνηστήρες· δεκτό έγινε μόνο το αίτημά του για το ταξίδι, που θεωρήθηκε πάντως ανέφικτο·

• αλλά ο Τηλέμαχος, με τη βοήθεια και τη συνοδεία της Αθηνάς-Μέντορα, ταξίδεψε στην Πύλο και στη Σπάρτη και έγινε γνωστός στα σημαντικά αυτά μυκηναϊκά κέντρα, κερδίζοντας έτσι και την ηρωική του ταυτότητα. (Παρακολουθούμε το ταξίδι και την ενέδρα των μνηστήρων στην Αστερίδα, η θέση της οποίας προβληματίζει: πού ήταν τελικά η πόλη της ίθάκης;)

2. Αφού ο πρώτος -και βασικότερος- σκοπός της συνέλευσης απέτυχε, χρειάζεται να διερευνηθεί πώς εξελίχτηκαν τα πράγματα στην αγορά αυτή των Ιθακησίων, για να κατανοηθεί ο λειτουργικός της ρόλος:

Ο Τηλέμαχος κατήγγειλε τις αδικίες των μνηστήρων και ζήτησε τη συμπαράσταση των πολιτών, για να σταματήσει το κακό, αλλά δεν τη βρήκε. Στη συνέλευση, ωστόσο, έγιναν τούτα τα σημαντικά:

• παρουσιάστηκε η κρίσιμη κατάσταση που επικρατεί στα ανάκτορα της Ιθάκης μετά την αποκάλυψη της απάτης της Πηνελόπης με το υφαντό και η ανάγκη, άρα, επιστροφής του Οδυσσέα·

• προειδοποιήθηκαν οι μνηστήρες από τους θεούς (με τους οιωνούς και, κυρίως, με την ερμηνεία τους από τον μάντη Αλιθέρση) για τη συμφορά που τους περιμένει, αν δεν αλλάξουν συμπεριφορά· εκείνοι όμως όχι μόνο δεν συνετίστηκαν, αλλά και περιφρόνησαν τη διοσημία, χλεύασαν τον μάντη και την προφητεία του, διατύπωσαν απειλές και για τον Οδυσσέα, σε περίπτωση που θα επέστρεφε, και έχουν ήδη στήσει καρτέρι φονικό για τον Τηλέμαχο· η αλαζονική/υβριστική αυτή συμπεριφορά τους προς ανθρώπους και θεούς αποκάλυψε καθαρά το ήθος και τις προθέσεις τους και τους ενοχοποίησε απροκάλυπτα·

• ενοχοποιήθηκαν και οι άλλοι πολίτες (όσοι κυρίως έχουν γιους ανάμεσα στους μνηστήρες), γιατί ανέχονται παθητικά τις αδικίες εις βάρος της βασιλικής οικογένειας, παρά τη θεϊκή προειδοποίηση, που ισχύει και γι' αυτούς, και παρά τις συστάσεις του Αλιθέρση και του Μέντορα· η τιμωρία επομένως και αυτών (με τον θάνατο κυρίως των παιδιών τους) θα είναι σύμφωνη με την ηθική αρχή της Οδύσσειας.

— Γίνεται τελικά φανερό ότι απώτερος σκοπός της συνέλευσης των πολιτών ήταν η διπλή αυτή ενοχοποίηση, που δικαιώνει (ποιητικά τουλάχιστον) τη μεγάλη τιμωρία που θα έρθει στο τέλος.

3. Επισημαίνεται η διαφορετική τύχη των τρωικών ηρώων, όπως προκύπτει από τις αναδρομικές διηγήσεις του Νέστορα και του Μενέλαου, σε σχέση, κυρίως, προς την αβέβαιη ακόμη τύχη του Οδυσσέα:
Ο νόστος μερικών ηρώων είχε ήδη ματαιωθεί με τον θάνατό τους στην Τροία, ενώ μερικών άλλων είχε γρήγορη και αίσια έκβαση. Ο περιπετειώδης όψιμος νόστος του Μενέλαου έχει αντιστοιχίες με τον νόστο του Οδυσσέα, ενώ η τύχη του Αίαντα του Λοκρού και ο τραγικός νόστος του Αγαμέμνονα ακούγονται σαν ενδεχόμενα και για τον Οδυσσέα. Τις δύο αυτές απειλές έχει να αντιμετωπίσει η Οδύσσεια.

4. Από τις διηγήσεις της Ελένης και του Μενέλαου σχολιάζονται (αξιολογικά) τα δυο κατορθώματα του Οδυσσέα και η πληροφορία του Πρωτέα για τον ήρωα: είναι έκδηλος ο έπαινος και ο θαυμασμός για τη δράση του Οδυσσέα στην Τροία. Όσο για την πληροφορία του Πρωτέα, διαπιστώνεται ότι υστερεί σε σχέση με όσα γνωρίζει ήδη ο ακροατής (βλ. και το σχόλιο 6)· και δεν είναι πρόσφατη ούτε έχει ευοίωνη προοπτική, την κέρδισε, ωστόσο, μόνος του ο Τηλέμαχος. Ασήμαντη ήταν, εξάλλου, και η πληροφορία του Νέστορα για την αρχική πορεία του Οδυσσέα μαζί του ως την Τένεδο.

Τον βασικό, λοιπόν, σκοπό του ταξιδιού, να μάθει για «τον νόστο του πατέρα του», οΤηλέμαχος δεν τον πέτυχε· στην Πύλο και στη Σπάρτη όμως άκουσε για τον Οδυσσέα πολλά άλλα σημαντικά, που εμπλούτισαν την εικόνα του πατέρα του· μπορεί λοιπόν να καμαρώνει -και να μην αμφιβάλλει πια- για τον γονέα του.

5. Ο λειτουργικός ρόλος των ραψωδιών β, γ, δ, και της «Τηλεμάχειας», γενικότερα:
H «Τηλεμάχεια», η παρακαμπτήριος γραμμή της Οδύσσειας, που στοχεύει την αναζήτηση του Οδυσσέα (και όχι μόνο από τον Τηλέμαχο), λειτουργεί επιβραδυντικά ως προς την κύρια γραμμή του έπους, τον νόστο του ήρωα, όμως πολύ ουσιαστικά τόσο για την έμμεση γνωριμία του ακροατή με τον Οδυσσέα, πριν παρουσιαστεί ο ίδιος, και με την κατάσταση που επικρατεί στην Ιθάκη κατά την απουσία του, όσο και για την άνδρωση του Τηλέμαχου. Αποσύρεται λοιπόν τώρα ο γιος από το προσκήνιο, μέχρις ότου επιστρέψει στην Ιθάκη ο πατέρας, οπότε θα ανασυρθεί έτοιμος πια να συνεργαστεί μαζί του (από τη ραψωδία π και μετά).

O ποιητής δήλωσε στην αρχή του έπους αόριστα ότι ο Οδυσσέας είναι καθηλωμένος στην Ωγυγία· προγραμμάτισε, αλλά δεν κίνησε αμέσως τη διαδικασία του νόστου, και άνοιξε ύστερα τη μεγάλη παρένθεση της αναζήτησης του ήρωα (την «Τηλεμάχεια», α 109/<96>-δ). Έτσι, όταν στην αρχή της ραψωδίας ε ξαναβρίσκει τον Οδυσσέα ο ακροατής στο νησί της Καλυψώς, έχει κιόλας πίσω του έναν μακρό αφηγηματικό χώρο (πάνω από δύο χιλιάδες στίχους), που τον μετατρέπει σε αφηγηματικό χρόνο και γεμίζει με αυτόν το κενό της επτάχρονης καθήλωσης του ήρωα στην Ωγυγία, που δεν προσφερόταν για αφηγηματική διόγκωση. Αποφεύγεται έτσι η απότομη μετάπτωση του Οδυσσέα από τη μακρόχρονη αναστολή στην προγραμματισμένη δράση. Η αναβολή αυτή, εξάλλου, αφήνει κάποιο περιθώριο προσαρμογής τόσο στον θυμωμένο Ποσειδώνα, όσο και στην ερωτευμένη Καλυψώ.

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

1. Η λειτουργία των συνελεύσεων στο έπος

α. «Οι συνελεύσεις [...] αποτελούν ενότητες πράξης, όπου στη διαδικασία της λειτουργίας τους από τη μια μεριά γίνεται ανταλλαγή απόψεων, ενώ από την άλλη κυρίως διατυπώνονται και μεθοδεύονται ενέργειες και γίνονται προτάσεις που αποσκοπούν να προωθήσουν τις εξελίξεις της υπόθεσης [...]. Οι συνελεύσεις λοιπόν γίνονται αφετηρία για την αλλαγή των καταστάσεων και την προώθηση νέων επιλογών.» (Γ. Αναστασίου, βλ. Πρακτικά Κ.Ο.Σ. 6, σ. 43, Β').

β. Από τον τρόπο που θα λειτουργήσουν οι συνελεύσεις, ποιους θα κινητοποιήσουν, τι αποφάσεις θα γίνουν δεκτές και πώς θα προγραμματιστούν οι σχετικές ενέργειες, θα κριθεί η μελλοντική πορεία των εξελίξεων και της υπόθεσης. Οι συνελεύσεις αποτελούν μια προβολή στο μέλλον με ενδεχόμενες δυνατότητες διαρρύθμισης και αντιμετώπισης των κρίσιμων καταστάσεων.» (Ό.π., σ. 53).

2. H σημασία της αναζήτησης του Οδυσσέα στις ραψωδίες α-δ

α. «Στις πρώτες τέσσερις ραψωδίες του έπους ο νόστος του ήρωα προαποφασίζεται, αλλά με μιαν απότομη και σκόπιμη αντιστροφή μεταβάλλεται σε υποκείμενο και μακροπρόθεσμο στόχο του έργου. Στην επιφάνεια -προπάντων από τον στίχο α 88 και κάτω- προβάλλει τώρα η αρνητική όψη του νομίσματος: η αναζήτηση του Οδυσσέα. [...]. H αναζήτηση αυτή πραγματοποιείται, με μια τεχνική αξιοπρόσεχτη, σε δύο επίπεδα: α. στον εξωτερικό χώρο, και β. σε έναν χώρο εσωτερικότερο. Στο πρώτο επίπεδο τίθεται το βασικό ερώτημα "πού είναι ο Οδυσσέας", στο δεύτερο "ποιος είναι ο Οδυσσέας". [...] Φυσικά, οι δύο αυτοί τρόποι της αναζήτησης συμπλέκονται στις ραψωδίες α-δ, παρουσιάζουν όμως και χαρακτηριστικές διαφορές μεταξύ τους, που δικαιολογούν την αποσύνδεσή τους στο στάδιο της έρευνας. Γιατί, ενώ η καμπύλη της εξωτερικής αναζήτησης του ήρωα -τουλάχιστον ως προς τα βέβαια δεδομένα της- ξεκινά από το μέγιστο ύψος της και ακολουθεί ύστερα καθοδική πορεία, η άλλη καμπύλη της εσωτερικής αναζήτησης πάει αντίστροφα - αρχίζει από το μηδέν και συνεχώς ανεβαίνει. [... ]

H [εσωτερική] αναζήτηση του Οδυσσέα στα όρια της Τηλεμάχειας γίνεται με μια συνεχή προβολή της μορφής του ήρωα πάνω σε εναλλασσόμενο κάθε φορά πλαίσιο· τέτοια πλαίσια είναι οι στίχοι α 1-21, η αγορά των θεών [...] και το παλάτι της Ιθάκης [...], η αγορά των Ιθακησίων [...], η Πύλος [... και] η Σπάρτη.» (Μαρωνίτης 1, σσ. 16-7, Γ').

β. «Όταν ύστερα από αυτές τις ραψωδίες εμφανίζεται αυτοπροσώπως στην 5η ραψωδία ο Οδυσσέας στο νησί της Καλυψώς, ο αναγνώστης που συμμετείχε στις έρευνες του Τηλέμαχου, τον βλέπει με άλλα μάτια από ό,τι αν ο αφηγητής άρχιζε με την αποστολή του Ερμή στην Καλυψώ.» (Klingner, βλ. Επιστροφή, σ. 203, Γ').

3. H λειτουργία της «Τηλεμάχειας»

«[...] η Τηλεμάχεια λειτουργεί δραματικά προς δύο κατευθύνσεις. Αφενός εκθέτει διεξοδικά τις συνθήκες που επικρατούν στην Ιθάκη, δηλαδή τη συμπεριφορά των μνηστήρων και την απελπισία των ανθρώπων που είναι με το μέρος του Οδυσσέα. Αφετέρου συντελεί στην αυτοσυνειδησία του γιου τού Οδυσσέα: ο Τηλέμαχος πρέπει να αναγνωρίσει τον εαυτό του ως γιο ενός ήρωα του Τρωικού πολέμου, για να βοηθήσει τον πατέρα του να εκδικηθεί τους μνηστήρες.» (Ρεγκάκος, σσ. 165-6, Β').

4. Υποκατάσταση του αφηγηματικού χρόνου από τον αφηγηματικό χώρο

«Είναι γνωστό ότι ο χρόνος στην αφηγηματική τέχνη προσδιορίζεται όχι από τη φυσική του διάρκεια, αλλά από το μήκος της αφήγησης που εμπεριέχει. Έτσι, ένα μακρό χρονικό διάστημα, που επισημαίνεται μέσα στο έπος μόνο με αριθμητικά δεδομένα, χάνει το ουσιαστικό του βάρος, ενώ αντίθετα μια μακρά αφήγηση εξογκώνει ένα μικρό χρονικό διάστημα και μας δημιουργεί την αίσθηση ότι περιστατικά που συνέβησαν μέσα σε ελάχιστες μόνο μέρες κράτησαν χρόνια ολόκληρα. Δίχως λοιπόν τη μεγάλη παρένθεση των ραψωδιών α-δ, ο αφηγηματικός χώρος που απομένει είναι αδύνατο να μας υποβάλει την αίσθηση της μακράς καθήλωσης του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς.» (Μαρωνίτης 1, σ. 106, Γ').