1 (στ. 362-4) των Αχαιών τον νόστο / τραγουδούσε, πικρόν [...]: Η Αθηνά, και άλλοι θεοί, οργίστηκαν και τιμώρησαν τους Αχαιούς στον γυρισμό γιατί, κατά την άλωση της Τροίας, δεν σεβάστηκαν τα ιερά τους που ήταν μέσα στην πόλη.

2 (στ. 365) από το υπερώο: από τον επάνω όροφο του ανακτόρου, όπου ήταν τα διαμερίσματα των γυναικών.

3 (στ. 368) οι δυο της βάγιες: Είναι οι ακόλουθες της βασίλισσας, που τη συνοδεύουν κατά τις εξόδους από το διαμέρισμά της και δουλεύουν μαζί της, όπως και οι παρακόρες (στ. 398).

  Η εμφάνιση της Ελένης στις Σκαιές Πύλες [πηγή: Ομηρικά Έπη: Ιλιάδα Β΄Γυμνασίου]

4 (στ. 374) μπορείς να θέλγεις: να μαγεύεις, να σαγηνεύεις.

5 (στ. 382-3) στην Ελλάδα / και μέσα στο Άργος: Στα χρόνια του Ομήρου δεν είχε ακόμη ονομαστεί Ελλάδα ολόκληρος ο ελληνικός χώρος· ως Άργος, επομένως, εδώ πρέπει να νοείται η Πελοπόννησος, οπότε Ελλάδα είναι ο υπόλοιπος ελλαδικός χώρος.

6 (στ. 397-8) με τα δικά σου έργα απασχολήσου, / τον αργαλειό, τη ρόκα: Η ρόκα, για το κλώσιμο / γνέσιμο του μαλλιού, και ο αργαλειός (<εργαλείο), για την ύφανση, ήταν βασικά εργαλεία στα χέρια των γυναικών –και της βασίλισσας– με τα οποία φτιάχνονταν όλα τα ρούχα για τα μέλη της οικογένειας.

Υφαντική και γυναικείες δραστηριότητες στην αρχαία Ελλάδα

7 (στ. 400) σ’ αυτό το σπίτι είμαι εγώ ο κυβερνήτης: Γίνεται ορατό εδώ το αποτέλεσμα της επέμβασης της θεάς, αν και η αλλαγή του Τηλέμαχου μπορούσε να είναι φυσική: υπό το βάρος των ευθυνών κάποια στιγμή ο άνθρωπος μεγαλώνει.

8 (στ. 411) που σας κατέχει υπεροψία και μέθη: που συμπεριφέρεστε αλαζονικά/υβριστικά.

9 (στ. 424) μέσα στο σπίτι, εδώ, θα βρείτε τον χαμό: Προοικονομείται εδώ ότι η μνηστηροφονία θα γίνει μέσα στο παλάτι.

10 (στ. 428) οι θεοί αυτούσιοι: οι θεοί οι ίδιοι.

11 (στ. 429) έγινες επηρμένος: έγινες καυχησιάρης.

12 (στ. 443) τη λεία: τα λάφυρα (λάφυρα πολέμου ήταν και οι αιχμάλωτοι, που γίνονταν δούλοι και αποτελούσαν μέρος της περιουσίας του αφέντη τους· άλλος τρόπος απόκτησης δούλων ήταν η αγορά - βλ. πιο κάτω, το σχόλιο 16).

Λάφυρα πολέμου (παράλληλα κείμενα)

13 (στ. 442-4) Όσο για μένα [...] πατέρας μου»: Οι στίχοι αυτοί δείχνουν ότι στην ομηρική εποχή η περιουσία του καθενός περνούσε στους κληρονόμους του χωρίς αμφισβήτηση (πρβλ. 448-50). Έτσι οι μνηστήρες, που κατατρώγουν την περιουσία του οδυσσειακού οίκου, διαπράττουν αδικία και θα τιμωρηθούν γι’ αυτό.

14 (στ. 446) εναπόκεινται στην κρίση των θεών: εξαρτώνται από την κρίση των θεών.

15 (στ. 462) μήτε και λογαριάζω τους χρησμούς: ούτε δίνω σημασία στις προφητείες και στις μαντείες.

16 (στ. 481) την αντάλλαξε με είκοσι βόδια: Το βόδι ήταν βασική μονάδα αγοραπωλησίας την εποχή που ίσχυε το ανταλλακτικό εμπόριο· μια χρυσοστόλιστη πανοπλία, για παράδειγμα, στοίχιζε εκατό βόδια, μια χάλκινη εννέα, μια ειδικευμένη σκλάβα τέσσερα. Η τιμή αγοράς της Ευρύκλειας υποδηλώνει την αξία της· ήταν η πιο έμπιστη υπηρέτρια του παλατιού.

 

 

1.  Tι νομίζετε ότι θα απαντούσε ο Φήμιος στην Πηνελόπη, αν δεν προλάβαινε να της απαντήσει ο Tηλέμαχος;

2. Περιγράψτε ή ζωγραφίστε την Πηνελόπη, όπως παρουσιάζεται σ' αυτή την Eνότητα, και προσδιορίστε το ήθος της.

3. Tην αλλαγή του Tηλέμαχου δεν την περιγράφει ο ποιητής, τη δείχνει με έμμεσους* τρόπους. Eντοπίστε τους με φράσεις του κειμένου.

4. O Aντίνοος και ο Eυρύμαχος είναι οι πιο σημαντικοί μνηστήρες· έχουν κοινές επιδιώξεις, διαφορετικό όμως ήθος. Προσδιορίστε το ήθος τους με βάση τους λόγους που απευθύνουν στον Tηλέμαχο.

5. Προσέξτε πόσο περίπλοκη είναι η πολιτική κατάσταση της Iθάκης:

   - η μακρόχρονη απουσία του βασιλιά έχει δημιουργήσει κενό εξουσίας·

   - ο φυσικός κληρονόμος του θεωρείται ακόμη ανήλικος, αλλά και η διαδοχή της βασιλείας δεν είναι εξασφαλισμένη, όπως προκύπτει από τους στίχους 430-431, 434-441 και 446-447·

   - η Πηνελόπη, που θα μπορούσε, φαίνεται, να δώσει λύση στο πρόβλημα, αν παντρευόταν έναν από τους μνηστήρες, δεν αποφασίζει να παντρευτεί, ενώ εκείνοι τρωγοπίνουν στο παλάτι ελπίζοντας.
   

→ Πώς εξυπηρετεί/βοηθάει τη σύνθεση της Oδύσσειας αυτή η κατάσταση;

 

 

 

O Tηλέμαχος από την κατάσταση του α 128-133 προχώρησε στην κίνηση του α 360, και στην Ενότητα αυτή έφτασε να μιλήσει με παρρησία προς τη μητέρα του και προς τους μνηστήρες.

παρρησία: η ελεύθερη και θαρρετή έκφραση γνώμης.

→ Γράψτε μία παράγραφο στο τετράδιό σας δικαιολογώντας την εξέλιξη αυτή του Tηλέμαχου.

 

 

ANAKEΦAΛAIΩΣH THΣ α PAΨΩΔIAΣ

 

A΄. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

 

Συμπληρώστε τα κενά με βάση τις γνώσεις που αποκτήσατε από τη μελέτη της α ραψωδίας:

 

B΄. ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ

 

Διαβάστε από την επόμενη Ενότητα τις περιληπτικές αναδιηγήσεις των ραψωδιών β, γ, δ, και προσέξτε τις ενέργειες στις οποίες προχωρεί ο Tηλέμαχος.

 

 

 

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

 

• H δράση εξελίσσεται στον ίδιο χώρο αλλά ενοποιημένη τώρα και σε ανθρώπινο μόνο επίπεδο, με πολλές όμως αναφορές στους θεούς:

• η πρώτη εικόνα (361-2/<325-6>) αποτελεί συνέχεια εκείνης του α 171-3/<153-6> και υποδηλώνει ότι το γλέντι των μνηστήρων συνεχίζεται από τότε αδιάκοπα·

• το τραγούδι του Φήμιου όμως για τον λυγρόν νόστον των Αχαιών, που καθηλώνει τους μνηστήρες, ενεργοποιεί την Πηνελόπη και η παρουσία της δεσπόζει στη σκηνή μέχρι το 383/<344>· παρεμβαίνει τότε ο Τηλέμαχος ελεγκτικά, της θυμίζει τη θέση της και τον δικό του ρόλο («σ' αυτό το σπίτι είμαι εγώ ο κυβερνήτης»), κι εκείνη κατάπληκτη αποχωρεί (385-406/<346-64>)·

• οι μνηστήρες εκδηλώνονται με θόρυβο και δίνουν έτσι αφορμή στον Τηλέμαχο να τους απευθύνει λόγο ελεγκτικό και αντρίκειο ως κύριος του σπιτιού (407-24/<365-80>)·

• εκείνοι αιφνιδιάζονται και απορούν με το θάρρος του, ο Αντίνοος μάλιστα του καταλογίζει έπαρση και τον καταριέται, αλλά ο Τηλέμαχος του απαντά συγκρατημένα (425-44/<381-98>)·

• παρεμβαίνει ο Ευρύμαχος ειρωνικά, διπλωματικά, διερευνητικά, για να αποσπάσει πληροφορίες, αλλά ο Τηλέμαχος τον καθησυχάζει κρύβοντας το μυστικό του (445-67/<399-420>)·

• και οι μνηστήρες συνεχίζουν το γλέντι ως το βράδυ, οπότε αποχωρούν για ύπνο στα σπίτια τους· ο Τηλέμαχος μόνο ξαγρυπνά μελετώντας τις συμβουλές της θεάς (468-97/<421-44>).

 

2. Για τους αοιδούς

Από τους στίχους 361-92/<325-52> διαπιστώνεται ότι ο αοιδός (ο Φήμιος εδώ):

• θέλγει, γενικά, τους ακροατές του αυτοσχεδιάζοντας «μ' ό,τι βάζει ο νους του», ενώ, ειδικά, με «τον πικρό νόστο των Αχαιών», συγκινεί την Πηνελόπη, η οποία διαμαρτύρεται επειδή ο Φήμιος επιμένει να τραγουδά ένα λυπητερό τραγούδι, που της «σπαράζει την καρδιά»·

• συνήθως τα τραγούδια του αναφέρονται σε έργ' άνδρών τε θεών τε

• «οι άνθρωποι τιμούν και προτιμούν [...] το τραγούδι [...] το τελευταίο», όπως πάντα·

• έχει τιμητική θέση στα ανάκτορα και την υποστήριξη του οικοδεσπότη.

- Είναι λοιπόν πολύτιμος επαγγελματίας ένας φημισμένος αοιδός (όπως πάντα ο καλός τραγουδιστής). (Σχετικό είναι το απόσπασμα Δ1.)

 

3. Το ήθος των προσώπων της Ενότητας:

α. Το ήθος της Πηνελόπης στοιχειοθετείται με βάση τη σύνεση και τη συζυγική πίστη -χαρακτηριστική είναι η αντίδρασή της στο τραγούδι, όπως και το κλάμα της- αλλά και με τη σεμνότητα (χαρακτηριστική είναι η κίνηση του στίχου 371/<334>) και τις ασχολίες της.

β. Το ήθος του Τηλέμαχου παρουσιάζεται διαφοροποιημένο ως προς τη συμπεριφορά, όπως δείχνει ο λόγος προς τη μητέρα του και, κυρίως, η στάση και οι λόγοι του προς τους μνηστήρες, γενικά, και προς τον Αντίνοο και τον Ευρύμαχο, ιδιαίτερα, που τονίζουν την επιθετικότητά του στην αρχή, αλλά και την αυτοσυγκράτηση και ευελιξία στη συνέχεια: ο Τηλέμαχος φαίνεται τώρα αποφασισμένος να κυβερνήσει το σπίτι του και να αναλάβει πρωτοβουλίες ως δεκτικότατος μαθητής της θεάς.

γ. Το ήθος των μνηστήρων, γενικά, και του Αντίνοου και Ευρύμαχου, ειδικότερα, στοιχειοθετεί η υβριστική συμπεριφορά τους, τόσο ως πιεστική διεκδίκηση της Πηνελόπης (της εξουσίας, μάλλον, μέσω της βασίλισσας), όσο και ως κατασπατάληση του οδυσσειακού οίκου. Ο Αντίνοος, ειδικότερα, παρουσιάζεται προσβλητικός και κυνικός, ενώ ο Ευρύμαχος ύπουλος, ειρωνικός, διπλωματικός.

δ. Το ήθος της Ευρύκλειας έχει ως βάση την αφοσίωσή της στη βασιλική οικογένεια (477/<428> κ.ε.).

 

4. α. Από τους στίχους 442-4/<397-8> και 448-51/<402-4> φαίνεται κατοχυρωμένη η ιδιοκτησία και η κληρονομικώ δικαίω μεταβίβασή της χωρίς καμία αμφισβήτηση. Γι' αυτό ο Τηλέμαχος αξιώνει από τους μνηστήρες να σταματήσουν να διαρπάζουν την πατρική περιουσία του- αλλιώς, θα επικαλεσθεί θεϊκή εκδίκηση17 (417-24/<374-80>).

β. H πολιτειακή (και πολιτική) κατάσταση της Ιθάκης όμως παρουσιάζεται περιπλεγμένη:

• το ουσιαστικό κενό εξουσίας, που δημιουργεί η μακρόχρονη απουσία του βασιλιά, δεν είναι και τυπικά επιβεβαιωμένο, πράγμα που εμποδίζει τη διαδοχή·

• ο φυσικός κληρονόμος του, εξάλλου, δεν θεωρείται ακόμη ενήλικος, αλλά και η κληρονομική διαδοχή της βασιλείας, αν και ο θεσμός δεν έχει καταργηθεί, δεν είναι εξασφαλισμένη, όπως προκύπτει από την ευχή-κατάρα του Αντίνοου (430-1/<386-7>), την παραδοχή του Τηλέμαχου (438-41/<394-6>) και την επιβεβαίωση του Ευρύμαχου (446-7/<400-1>, πρβλ. 434/<390>)·

• λύση στο πρόβλημα θα μπορούσε να δώσει ο γάμος της Πηνελόπης με έναν από τους μνηστήρες (βλ. α 272-7/<245-50>), γιατί ως γυναίκα του βασιλιά είναι φορέας της εξουσίας του και όποιος την παντρευόταν θα έπαιρνε τη θέση του (πρβλ. το ανάλογο της Κλυταιμνήστρας και του Αίγισθου)·

• αυτό όμως θα σήμαινε ότι η βασίλισσα θεωρεί τον άντρα της νεκρό ή, τουλάχιστον, ότι δεν τον περιμένει, αλλά η Πηνελόπη και θρηνεί τον Οδυσσέα και ελπίζει· έτσι δεν αποφασίζει να ανταποκριθεί στις αξιώσεις των μνηστήρων αλλά και δεν τις απορρίπτει κατηγορηματικά, όπως θα φανεί στη συνέχεια·

• οι μνηστήρες, από τη μεριά τους, μπαινοβγαίνουν στο παλάτι και κατατρώγουν την περιουσία του βασιλικού οίκου αξιώνοντας πιεστικά από την Πηνελόπη να διαλέξει έναν απ' αυτούς ως σύζυγο, χωρίς να υπολογίζουν την πιθανότητα επιστροφής του Οδυσσέα ή την επικείμενη ενηλικίωση του γιου του· όταν αναγκασθούν να πάρουν στα σοβαρά τον Τηλέμαχο, θα προσπαθήσουν να τον βγάλουν από τη μέση, όπως το φοβήθηκε κιόλας ο ίδιος στο α 279/<251>.

— Έτσι, το πρόβλημα του αποκλεισμένου στα ξένα βασιλιά οξύνεται από την αδιέξοδη πολιτική κατάσταση της πατρίδας. Και η αυλαία ανοίγει τη στιγμή που όλα αρχίζουν να δρομολογούνται (και ο νόστος του Οδυσσέα και η ενηλικίωση του Τηλέμαχου και η ανάγκη να ξεκαθαρίσει τη θέση της η Πηνελόπη), και να κεντρίζουν έτσι το ενδιαφέρον του ακροατή για την εξέλιξη. Αυτά τα νήματα παίρνει στα χέρια του ο ποιητής και αναλαμβάνει να τα πλέξει, αλλά και να δώσει λύσεις ως το τέλος του έργου του.

 

Αοιδοί

Από τους στίχους 361-92/<325-52> διαπιστώνεται ότι ο αοιδός (ο Φήμιος εδώ):

• θέλγει, γενικά, τους ακροατές του αυτοσχεδιάζοντας «μ’ ό,τι βάζει ο νους του», ενώ, ειδικά, με «τον πικρό νόστο των Aχαιών», συγκινεί την Πηνελόπη, η οποία διαμαρτύρεται επειδή ο Φήμιος επιμένει να τραγουδά ένα λυπητερό τραγούδι, που της «σπαράζει την καρδιά»·

• συνήθως τα τραγούδια του αναφέρονται σε ἔργ᾿ ἀνδρῶν τε θεῶν τε·

• «οι άνθρωποι τιμούν και προτιμούν [...] το τραγούδι [...] το τελευταίο», όπως πάντα·

• έχει τιμητική θέση στα ανάκτορα και την υποστήριξη του οικοδεσπότη.

Είναι λοιπόν πολύτιμος επαγγελματίας ένας φημισμένος αοιδός (όπως πάντα ο καλός τραγουδιστής).

 

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

 

1. Οι αοιδοί της Οδύσσειας

 

«Πέρα από τους ανώνυμους αοιδούς, το έπος αυτό διαθέτει δύο επώνυμους αοιδούς: τον Φήμιο στο παλάτι της Ιθάκης· τον Δημόδοκο στην αυλή και στην αγορά των Φαιάκων. Oι αοιδές των δύο αυτών αοιδών δεν είναι μόνο, ανεξαιρέτως, διηγητικές, αλλά και συνδέονται, εμμέσως ή αμέσως, με τον κεντρικό ήρωα του έπους, προκαλώντας δηλωμένες αντιδράσεις των ακροατών τους.

Tα δύο εξάλλου παραδείγματα επαγγελματιών αοιδών στην Οδύσσεια μπορούν, ή πρέπει, να θεωρηθούν συμπληρωματικά μεταξύ τους. Στο πολιτικά αντιφατικό περιβάλλον της Ιθάκης αναλογεί ο αντιφατικός επίσης Φήμιος – ένας τραγουδιστής που εξαναγκάζεται να διασκεδάζει τους μνηστήρες με τις αοιδές του και σώζεται από τον Oδυσσέα στη σκηνή της Mνηστηροφονίας την τελευταία στιγμή, προβάλλοντας την αυτοδίδακτη διηγητική του τέχνη, πλάι στην εύνοια των Mουσών, για να δικαιολογήσει τη συμβιβαστική του στάση μέσα στο παλάτι της Iθάκης [...]. Στο υπερπολιτισμένο και σχεδόν ουτοπικό περιβάλλον της Σχερίας αντιστοιχεί ο τυφλός Δημόδοκος, αυλικός αοιδός, στον οποίο αποδίδονται οι προσήκουσες τιμές δίχως καμιά επιφύλαξη για τον
ρόλο του.» (Mαρωνίτης 4, σ. 12, Γ΄· βλ. και Μαρωνίτης — Πόλκας, σσ. 54-65, Β΄).

 

 

 α, στ. 319 - 382 Τηλέμαχος, Πηνελόπη, Μνηστήρες

 

Η μεταμόρφωση του Τηλεμάχου

 

Η επίδραση της Αθηνάς στον Τηλέμαχο επέχει την αξία μεταμόρφωσης. Όταν η Αθηνά αποχωρεί, ο Τηλέμαχος έχει πια αναγνωρίσει τη θεϊκή της φύση (323) —εκ των υστέρων, όπως συμβαίνει πάντοτε στους θνητούς. Η Αθηνά έχει ήδη γεμίσει την καρδιά του με μένος και θάρσος (321). Τον έχει οπλίσει με μνήμη για τον πατέρα του ισχυρότερη από ποτέ (321-2). Μετά την επίσκεψη του Μέντη, ο Τηλέμαχος είναι σαν να έχει γνωρίσει τον Οδυσσέα και η γνωριμία αυτή ενισχύει την προσήλωσή του στον στόχο της ανακάλυψης της τύχης του. Η μνήμη άλλωστε είναι εχέγγυο επιβίωσης στην Οδύσσεια, ενώ η λήθη ισοδυναμεί με τον θάνατο.

 

Δεν ισχύει, λοιπόν, ακριβώς η παλαιά άποψη ότι ο Τηλέμαχος ωριμάζει κατά την πορεία των ταξιδιών του στην Τηλεμάχεια: η Τηλεμάχεια δεν είναι ακριβώς «μυθιστόρημα ενηλικίωσης» (Bildungsroman). Από την επαφή του με τον Μέντη ο Τηλέμαχος είναι έτοιμος πια να διεκδικήσει τη θέση του στον κόσμο των ηρώων. Αυτό το νόημα έχουν τα ταξίδια του. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι η πρώτη κίνηση του Τηλεμάχου μετά την αποχώρηση του Μέντη είναι να στραφεί προς τους Μνηστήρες. Η κίνησή του μάλιστα περιγράφεται στο αρχαίο κείμενο με ρήμα που υποδηλώνει επιθετικές διαθέσεις: ἐπῴχετο (ἐποίχομαι). Ο πρώην παθητικός και μελαγχολικός Τηλέμαχος έχει πια αλλάξει.

 

Η αναβάθμιση του Τηλεμάχου εκδηλώνεται και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τη μητέρα του. Όταν η Πηνελόπη κατεβαίνει από το υπερώο, για να σταματήσει το τραγούδι του Φημίου (βλ. παρακάτω), ο Τηλέμαχος την αποπαίρνει με λόγια που υποστηρίζουν το δικαίωμα του Φημίου στην ἀοιδήν, κυρίως όμως τονίζουν την υποχρέωση να ακούει κανείς θλιβερές ιστορίες (346-53). Η αντοχή αυτή είναι, όπως γνωρίζουμε, βασικό γνώρισμα του οδυσσειακού ήρωα. Τα λόγια που ακολουθούν είναι ακόμη σημαντικότερα: ο Τηλέμαχος προστάζει τη μητέρα του να επιστρέψει στον οἶκον και να αφήσει τα λόγια για τους άνδρες (356-9). Επαναφέροντας μάλιστα για δεύτερη φορά τη λέξη-κλειδί, οἶκος, διατρανώνει με έμφαση ότι αυτός πάνω από όλους (μάλιστα δ’ ἐμοί, 359) κατέχει στον οἶκον το κράτος. Η αντίδραση της Πηνελόπης σημειώνεται με το ίδιο ακριβώς ρήμα το οποίο είχε χρησιμοποιηθεί και για να περιγράψει την αντίδραση του Τηλεμάχου στη θεϊκή αναχώρηση της Αθηνάς: θαμβήσασα (360). Η σύνδεση ανάμεσα στις δύο σκηνές δεν θα μπορούσε να γίνει πιο σαφής.

 

Όταν πια ο Τηλέμαχος απευθύνεται προς τους Μνηστήρες, τα λόγια του έχουν δύναμη και εμπνέουν στους Μνηστήρες ανησυχία και θαυμασμό (382): ένα ακόμη ρήμα από την ίδια οικογένεια λέξεων (θαυμάζω-θαμβῶ) αποδίδει τη θαυματική μεταμόρφωση του Τηλεμάχου. Ο Τηλέμαχος δίνει στους Μνηστήρες χρόνο να ακούσουν το τραγούδι (η παραχώρηση είναι κι αυτή έκφραση εξουσίας: ο Τηλέμαχος ελέγχει το παιγνίδι), αλλά τους ανακοινώνει ότι την επομένη θα τους επιδώσει εν μέσω αγοράς τελεσίγραφο: ήρθε η ώρα να φύγουν και να σταματήσουν να ρημάζουν το βιος του πατέρα του. Αν δεν υπακούσουν, την τιμωρία δεν θα την επιβάλει αυτός, αλλά ο ίδιος ο Δίας ο κολαστής (368-80).

 

H Πηνελόπη

 

Στην ενότητα αυτή οι ακροατές/αναγνώστες έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με την Πηνελόπη: τη σύζυγο του Οδυσσέα, αλλά και τον γυναικείο του παράλληλο, μορφή εφάμιλλη με τον σύζυγό της σε σθένος και μῆτιν. Η πρώτη της πράξη είναι ταυτόχρονα χειρονομία εξουσίας, αλλά και ένδειξη τραγικού πάθους (δακρύσασα, 336): κατεβαίνει από το υπερώο συνοδευόμενη από τις ἀμφιπόλους της (ένδειξη ότι δεν πρόκειται για τυχαία γυναίκα) και διατάζει τον αοιδό Φήμιο να σταματήσει την λυγρὴν ἀοιδήν (340-1) για τον Ἀχαιῶν νόστον (326). Η Πηνελόπη έχει στην καρδιά της, επισημαίνει, πένθος ἄλαστον (342). Με παρόμοιο τρόπο, θυμόμαστε, θα αγγίξει αργότερα και τον Οδυσσέα το τραγούδι του Δημοδόκου (θ, 83-6). Ήδη από το άλφα εμφαίνεται η συγγένεια του πάθους που βιώνουν Οδυσσέας και Πηνελόπη.

 

Σημαντική λεπτομέρεια: η Πηνελόπη κινείται ανάμεσα σε ξένους άνδρες με ύποπτη, ενδεχομένως, ελευθερία. Ο ποιητής αντιλαμβάνεται ότι η κίνησή της ξενίζει και αμέσως διασκεδάζει τις εντυπώσεις: όση ώρα η Πηνελόπη απευθύνεται στον Φήμιο και την λοιπή ανδρική ομήγυρη, έχει καλυμμένο το πρόσωπό της με τα λιπαρὰ κρήδεμνα (334). Η Πηνελόπη είναι σεμνή και με την αρχαία και με τη σύγχρονη έννοια της λέξης: μαζεμένη (ξέρει τη θέση της και τα όριά της), αλλά και μεγαλοπρεπής.

 

Η Πηνελόπη είναι βεβαίως η κορωνίδα των γυναικείων μορφών της Οδύσσειας. Για να γίνει αντιληπτή η Πηνελόπη, χρειάζεται να τη «διαβάσουμε» παράλληλα: (α) με την Κλυταιμνήστρα και την Ελένη, τα δύο παραδείγματα συζυγικής απιστίας (Ελένη και Κλυταιμνήστρα παρεκβαίνουν από τον οἶκο για διαφορετικούς λόγους)· (β) τις τρεις γυναικείες μορφές που απειλούν να εκτρέψουν τον Οδυσσέα από τον νόστον, την Κίρκη, την Καλυψώ και πάνω από όλα τη Ναυσικά. Περισσότερη ανάλυση για το θέμα παρέχεται σε σημειώματα στις ραψωδίες ε, ζ και ψ.