8-4. Η γλυπτική και η ζωγραφική των κλασικών χρόνων

ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

4. Η ΓΛYΠΤIΚΗ ΚΑI Η ΖΩΓΡΑΦIΚΗ ΤΩΝ ΚΛΑΣIΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

1. Τα Γράμματα

Απλή αναφορά στα νέα είδη του λόγου (ιστορία, φιλοσοφία, ρητορική, δραματική ποίηση) και τους κυριότερους εκπροσώπους

2. Οι τέχνες

3. Η αρχιτεκτονική των κλασικών χρόνων

4. Η γλυπτική και η ζωγραφική των κλασικών χρόνων

Διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Οι τρεις περίοδοι της κλασικής τέχνης (απλή αναφορά)

Η εμφάνιση του κορινθιακού ρυθμού, σ. 111

Τα έργα της Ακρόπολης, σ. 111

Το αρχαίο θέατρο, σ. 112

Η γλυπτική, σσ. 113-115

Υποστηρικτικό υλικό:

-Εικόνες οικοδομημάτων και γλυπτών, ώστε να αναγνωριστούν και να καταγραφούν τα βασικά χαρακτηριστικά τους, αλλά και να συγκριθούν με έργα της αρχαϊκής περιόδου.

Για σχετικό υλικό, βλ:

«Η Αρχαία ελληνική τέχνη και η ακτινοβολία της», στο Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: εδώ

Η ζωφόρος του Παρθενώνα: εδώ

Εικονική περιήγηση στην Ακρόπολη: εδώ

Αρχαία ελληνικά θέατρα: εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Επιλέξτε έναν αρχαιολογικό χώρο της περιοχής σας και παρουσιάστε τον, υποθέτοντας ότι ξεναγείτε σε αυτόν συνομήλικούς σας μαθητές και μαθήτριες από άλλο μέρος.

-Αναζητήστε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της περιοχής σας γλυπτά της κλασικής περιόδου και παρουσιάστε τα.

3 ώρες

χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323|

Αναπαράσταση του φειδιακού Δία της Ολυμπίας.
Ο Φειδίας, γιος του Χαρμίδη και στενός φίλος και συνεργάτης του Περικλή στην ανοικοδόμηση της αθηναϊκής ακρόπολης με λαμπρά μνημεία, διακρινόταν για την επιτυχία του στην απεικόνιση των θεών. Τα διασημότερα έργα του ήταν τα κολοσσιαία λατρευτικά χρυσελεφάντινα αγάλματα του Δία στην Ολυμπία και της Αθηνάς Παρθένου
στον Παρθενώνα.

Μετά τους περσικούς πολέμους και σε όλη τη διάρκεια του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ., φθάνουν σε μεγάλη ακμή οι καλές τέχνες στον ελληνικό χώρο. Στην Ολυμπία, στην Ακρόπολη, στους Δελφούς και σε άλλα μεγαλύτερα ή μικρότερα ιερά οι ανασκαφές έφεραν στο φως αριστουργηματικά αγάλματα και ανάγλυφα.

Το μάρμαρο και ο ορείχαλκος εξακολουθούν να αποτελούν τα κυριότερα υλικά της γλυπτικής. Για τα λατρευτικά αγάλματα των θεών όμως που κάποτε είχαν κολοσσιαίο μέγεθος, χρησιμοποιούνταν το ελεφαντοστό για τα γυμνά μέρη των μορφών και φύλλα από χρυσάφι για τα ενδύματά τους. Τέτοια χρυσελεφάντινα αγάλματα ήταν το άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου στον Παρθενώνα και του Δία στην Ολυμπία, και τα δύο έργα του Φειδία.

Δύο χρυσελεφάντινα έργα του Φειδία: Το άγαλμα της Αθηνάς στον Παρθενώνα και το άγαλμα του Δία στην Ολυμπία (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Ο ΣΤΡΑΒΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΙΑ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ

Μέγιστον δὲ τούτων ὑπῆρξε τὸ τοῦ Διὸς ξόανον ὃ ἐποίει Φειδίας Χαρμίδου ᾿Aθηναῖος ἐλεφάντινον, τηλικοῦτον τὸ μέγεθος, ὡς καῖπερ μεγίστου ὄντος τοῦ νεῶ δοκεῖν ἀστοχῆσαι τῆς συμμετρίας τὸν τεχνίτην, καθήμενον ποιήσαντα, ἁπτόμενον δὲ σχεδόν τι τῇ κορυφῇ τῆς ὁροφῆς, ὥστ’ ἔμφασιν ποιεῖν, ἐάν ὀρθὸς γένηται, διαναστὰς ἀποστεγάσειν τὸν νεών.

Το μεγαλύτερο δε από όλα αυτά υπήρξε το άγαλμα του Δία που φιλοτέχνησε ο Φειδίας, ο γιος του Χαρμίδη από την Αθήνα, από ελεφαντοστό, που ήταν τόσο μεγάλου μεγέθους, ώστε παρόλο που και ο ναός ήταν πάρα πολύ μεγάλος, να φαίνεται ότι απέτυχε ο τεχνίτης στις αναλογίες, αφού τον παρέστησε καθιστό να ακουμπά σχεδόν με το κεφάλι του στην οροφή, ώστε να προξενεί την εντύπωση ότι εάν σηκωνόταν και στεκόταν όρθιος θα ξεσκέπαζε τον ναό (θα κατέστρεφε τη στέγη του ναού).

(VIII 353, μετάφραση Γ. Κοκκορού-Αλευρά)

Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ (1ος ΑΙ. μ.Χ.)
ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑ

῎H θεὸς ἦλθ’ ἐπὶ γῆν ἐξ οὐρανοῦ εἰκόνα δείξων,
Φειδία, ἤ σὺ γ’ ἔβης τὸν θεὸν ὀψόμενος.
Ή ο θεός ήρθε από τον ουρανό για να δείξει την εικόνα του,
Φειδία, ή συ ανέβηκες (στον ουρανό εννοείται) για να δεις τον θεό.

(μετάφραση Γ. Κοκκορού-Αλευρά)

Το επίγραμμα αυτό φανερώνει την πολύ μεγάλη επιτυχία που είχε το άγαλμα του Δία της Ολυμπίας, σύμφωνα με τον Φίλιππο δηλαδή, ήταν η τέλεια απεικόνιση του θεού. Ο Φειδίας θεωρούνταν ο γλύπτης που φιλοτεχνούσε τα πιο πετυχημένα αγάλματα θεών.

113

Δισκοβόλος, Διαδούμενος

Τους κούρους της αρχαϊκής περιόδου αντικαθιστούν τώρα τα αγάλματα των γυμνών αθλητών σε ποικίλες στάσεις –δισκοβόλοι και δορυφόροι κυρίως–, πολύ συχνά παριστάνονται πολεμιστές, κυρίως όμως ήρωες, άλλοτε ντυμένοι και άλλοτε γυμνοί. Επίσης πολύ συχνές είναι οι απεικονίσεις μυθολογικών μορφών, ανδρικών και γυναικείων, ιδιαίτερα του Ηρακλή, και βέβαια οι θεοί του Ολύμπου. Τις κομψές αρχαϊκές κόρες με τα λεπτά ιωνικά ενδύματα διαδέχονται ηρωίδες της μυθολογίας με τον βαρύ, μάλλινο και απέριττο δωρικό πέπλο.

Τα αρχαία κείμενα και οι επιγραφές μας έκαναν γνωστά τα ονόματα μεγάλων καλλιτεχνών των κλασικών χρόνων. Ο Αθηναίος Μύρων, ο στενός φίλος και συνεργάτης του Περικλή Φειδίας, ο Πολύκλειτος από το Άργος, ο Πραξιτέλης και ο Λεωχάρης από την Αθήνα, ο Σκόπας από την Πάρο και ο Λύσιππος από τη Σικυώνα, είναι τα μεγαλύτερα ονόματα στον χώρο της γλυπτικής.

Ο Κανόνας του Πολυκλείτου (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Γλυπτά των σημαντικότερων εκπρόσωπων της κλασικής γλυπτικής

Γλυπτά από τις ζωφόρους και τις μετόπες του Παρθενώνα.
Την ευθύνη για το γλυπτό διάκοσμο του ναού είχε ο γλύπτης Φειδίας.

Γλυπτά από το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο)
Την ευθύνη για τον γλυπτό διάκοσμο είχαν ο Σκόπας, ο Βρύαξης, ο Λεωχάρης και ο Τιμόθεος

Ερυθρόμορφο αγγείο (στάμνος) με αναχώρηση πολεμιστή.
Ο βουβός πόνος των αγαπημένων προσώπων για τον αποχωρισμό τους
εκφράζει χαρακτηριστικά το πνεύμα της κλασικής τέχνης. 430 π.Χ. (Μόναχο)

Ώριμη κλασική αγγειογραφία (ΙΜΕ)
Αντικείμενα κεραμικής τέχνης
Η τοιχογραφία της Αρπαγής της Περσεφόνης (Βεργίνα) (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Η τοιχογραφία του κυνηγιού (Βεργίνα) (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Ο Πολύγνωτος από τη Θάσο, ο Μίκων, ο Απολλόδωρος, και ο Νικίας από την Αθήνα, ο Παρράσιος από την Έφεσο, ο Ζεύξις από τη Μ. Ελλάδα, ο Απελλής από την Κολοφώνα, ο Ευφράνωρ, και πολλοί άλλοι ακόμη λιγότερο γνωστοί, ζωγραφίζουν γνωστά μυθολογικά θέματα. Οι μεγάλοι πίνακές τους που στόλιζαν δημόσια κτίρια, όπως είναι η Ποικίλη Στοά στην Αγορά της Αθήνας και η Λέσχη των Κνιδίων στους Δελφούς, επηρέασαν και τους ζωγράφους των ερυθρόμορφων αθηναϊκών αγγείων.
Έτσι και την ταπεινότερη τέχνη της αγγειογραφίας διαπερνά το μεγαλόπρεπο, εξιδανικευμένο αλλά πάντοτε μετρημένο και συγκρατημένο ύφος της κλασικής τέχνης. Χάρη μάλιστα και στις παραστάσεις των αγγείων μπορούμε σήμερα να σχηματίσουμε μία αμυδρή εικόνα για τη μεγάλη ζωγραφική αυτής της περιόδου, ιδιαίτερα του 5^ου αιώνα π.Χ., αφού δεν μας έχουν σωθεί αρχαία έργα ζωγραφικής, εκτός βέβαια από τις θαυμάσιες τοιχογραφίες των μακεδονικών τάφων της Βεργίνας που χρονολογούνται στον 4ο αιώνα π.Χ. και αποκαλύφθηκαν σχετικά πρόσφατα.

Ενδεικτικά παραδείγματα της κλασικής αγγειογραφίας
Πρώιμη περίοδος

Κλασική περίοδος

Ύστερη κλασική περίοδος

Δείγματα ζωγραφικής, Τοιχογραφίες από τη Βεργίνα

114

Ο κουρασμένος Ηρακλής
Αριστερά: Ο Απόλλων Belvedere. Αντίγραφο ρωμαϊκών χρόνων ενός χάλκινου αγάλματος του Λεωχάρη (330-320 π.Χ.). Κρατούσε τόξο στο αριστερό και κλαδί δάφνης στο δεξί χέρι. (Ρώμη, Μουσείο Βατικανού)
Δεξιά: Ο κουρασμένος Ηρακλής. Κολοσσιαίων διαστάσεων ρωμαϊκό αντίγραφο ενός χάλκινου έργου του Λύσιππου (320 π.Χ.). Ο Ηρακλής αποκαμωμένος από την πραγματοποίηση και του δωδέκατου άθλου -τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων (πιθανόν πορτοκάλια)- στηρίζεται στο ρόπαλό του ενώ στο αριστερό χέρι κρατά πίσω του ένα μήλο. (Ιταλία, Νεάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Ο Ερμής του Πραξιτέλη. O Θεός προσφέρει ένα τσαμπί σταφύλι στον νήπιο Διόνυσο. (340 π.Χ.). (Μουσείο Ολυμπίας)

Ο Ερμής του Πραξιτέλη (Άρθρα, Αρχαιολογία και Τέχνες)
Ο θεός Ερμής

115

Άδης-Περσεφόνη
Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη-Πλούτωνα. Τοιχογραφία από τον μικρό μακεδονικό τάφο της Βεργίνας. 340-330 π.Χ.
Ο θεός του Κάτω Κόσμου αρπάζει βίαια την Περσεφόνη και την ανεβάζει στο άρμα του.
Δεξιά κατατρομαγμένη συντρόφισσα της Περσεφόνης. Πιθανόν έργο του μεγάλου ζωγράφου Νικόμαχου.
(Βεργίνα, τάφος Α’)

Ο θεός Πλούτων

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΘΑΝΑΤΩΣΗΣ ΤΩΝ ΝΙΟΒΙΔΩΝ

Ο θάνατος των Νιοβιδών
Η θανάτωση των παιδιών της Νιόβης, παράσταση επηρεασμένη από τη μεγάλη ζωγραφική του Πολύγνωτου και του Μίκωνα.
Παρίσι, Μουσείο Λούβρου

Η ιστορία βρίσκεται ήδη στον Όμηρο: τα δώδεκα παιδιά της (ενν. της Νιόβης), έξι κορίτσια και έξη αγόρια, αφανίστηκαν. Ο Απόλλων με το ασημένιο τόξο του σκότωσε τους γιους και η Άρτεμις από μίσος προς τη Νιόβη σκότωσε τα κορίτσια, γιατί άρχισαν έναν ανταγωνισμό με τη Λητώ. Η Νιόβη υπερηφανευόταν ότι γέννησε πολλά παιδιά, ενώ η Λητώ μόνο δύο. Εννιά μέρες κοίτονταν στο αίμα οι σκοτωμένοι και δεν βρέθηκε κανείς να τους θάψη γιατί ο γιος του Κρόνου μεταμόρφωσε τους ανθρώπους εκεί γύρω σε πέτρες. Τη δεκάτη μέρα οι ίδιοι οι ουράνιοι θεοί θάψανε τους νεκρούς. Η Νιόβη αποκαμωμένη από το κλάμα τη μέρα τούτη έκοψε τη νηστεία της. Αλλά μεταμορφώθηκε σε λιθάρι, που τώρα βρίσκεται στην οροσειρά Σίπυλο και εξακολουθεί να υποφέρη. Αυτό είναι το θέλημα των θεών.

Κ. Κερένυι, Η Μυθολογία των Ελλήνων, μετάφραση Δ. Σταθόπουλου (Εκδ. Γαλαξία, Αθήνα 1968)

ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Η κλασική εποχή έχει να επιδείξει πρωτοφανή ανάπτυξη σ’ όλους τους τομείς της πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Οι ιστορικοί αναζητούν την ουσία της ανθρώπινης δράσης, οι φιλόσοφοι στρέφουν το ενδιαφέρον τους στον ίδιο τον άνθρωπο και οι τραγικοί ποιητές εκφράζουν τα μεγάλα πάθη. Η τέχνη αποβαίνει για πολλούς αιώνες πρότυπο και μέτρο που επηρέασε την παγκόσμια δημιουργία στους τομείς της αρχιτεκτονικής, της πλαστικής και της ζωγραφικής.

116

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Να συγκρίνετε:
α) το άγαλμα ενός κούρου με το άγαλμα του Διαδούμενου του Πολύκλειτου

β) το άγαλμα μιας κόρης με το άγαλμα της Καρυάτιδας του Ερεχθείου

γ) το άγαλμα της Καρυάτιδας με το άγαλμα της Νίκης του Παιωνίου.
2. Να αναζητήσετε παραστάσεις αρχαίων αγγείων με σκηνές από τη θρησκευτική και καθημερινή ζωή, καθώς και από τη μυθολογία. Να περιγραφούν και να συζητηθούν σε σχέση με αντίστοιχες σκηνές της σύγχρονης ζωής.

Γνώρισε τα γλυπτά του ναού του Δία στην Ολυμπία
Γνώρισε τα γλυπτά του Παρθενώνα
Γνώρισε τα γλυπτά του ναού της Αθηνάς Νίκης
Γνώρισε τα γλυπτά της ζωφόρου του Παρθενώνα παίζοντας
Επίσημη ιστοσελίδα του Μουσείου Βασιλικών Τάφων των Αιγών. Πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
Μάθε για τα είδη των αγγείων
Μελέτησε την αγγειογραφία της κλασικής περιόδου

Γνώρισε τα είδη των αγγείων παίζοντας, 1^η άσκηση
Γνώρισε τα είδη των αγγείων παίζοντας, 2^η άσκηση
10 παζλ για τον Παρθενώνα

Κείμενα για τις τέχνες των κλασικών χρόνων

«Ο όρος "κλασσικός" προέρχεται από τη λατινική λέξη "classicus" που σήμαινε πολίτης υψηλής κοινωνικής τάξεως. Η χρήση της, με τη σημερινή σημασία για τις εικαστικές τέχνες άρχισε μόλις τον 17^ο αι. μ.Χ., μολονότι η έννοια του "κλασσικού", του έργου δηλαδή που φθάνει την άκρα τελειότητα, είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ήδη από τον 4^ο αι. π.Χ. και να μεταβάλλει περιεχόμενο μέσα στους αιώνες που ακολούθησαν τον αρχαίο κόσμο.....

...Γιατί η παλαιά έκφραση "χρυσούς αιών του Περικλέους", αν περιορισθεί στην ακριβέστερη διατύπωση "γενεά του Περικλέους", παύει να αποτελεί ρητορική ωραιολογία και μεταβάλλεται σε μια ορθή και βαρυσήμαντη ιστορική διαπίστωση. Γιατί η κλασσική τέχνη, περισσότερο από κάθε άλλη, απλώνεται σε όλη την έκταση της ζωής και αγκαλιάζει όλες τις εκδηλώσεις της, με άλλα λόγια για να πραγματωθεί απαιτεί συμμετοχή όλων των δυνάμεων του λαού στο σύνολό του. Η ισορρόπηση των αντίμαχων μορφικών στοιχείων που παρατηρούμε στα έργα της "κλασσικής γενεάς", αποτελεί μια μερική εκδήλωση της γενικής ισορροπίας που έχει επιτευχθεί στη σύγκρουση των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων που συγκροτούν την πολιτεία. Το αρμονικό συνταίριασμα και η εύρυθμη σύζευξη των πνευματικών και καλλιτεχνικών στοιχείων σε μορφές που αποπνέουν ομορφιά και μέγεθος συνάμα προϋποθέτουν ψυχική και πνευματική ευφορία, που γεννιέται μέσα σε κοινωνίες και πολιτείες με δημοκρατικούς θεσμούς και συνείδηση της μοναδικής αξίας της ανθρώπινης προσωπικότητας, με άρρηκτη συνοχή των μελών τους, με φρόνημα ελεύθερο και πειθαρχημένο, με πίστη στις δυνάμεις τους και με καθολική και πρόθυμη συμμετοχή στα κοινά. Τέτοια ήταν η κοινωνία και η πολιτεία της αθηναϊκής δημοκρατίας στα χρόνια του Περικλέους, όπως τον γνωρίζουμε από τον περίφημο "Επιτάφιο" του Θουκυδίδου.

Μ. Ανδρόνικος στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνoυς, «Κλασσικός Ελληνισμός», τόμ. Γ2 (Αθήνα 1972) σελ. 271-272.