Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 2η

Οι Προσωκρατικοί δεν ασχολήθηκαν μόνο με ερωτήματα σχετικά με την αρχή και τη δομή του κόσμου, αλλά διερεύνησαν την ανθρώπινη φύση και τις δυνατότητες της ανθρώπινης γνώσης. Τον προβληματισμό τους για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης, για την αλήθεια και την πλάνη θα γνωρίσουμε στην ενότητα αυτή μέσα από τον ποιητικό λόγο του Παρμενίδη, τον οποίο μπορούμε να συγκρίνουμε με τον ποιητικό λόγο του Εμπεδοκλή που επηρεάσθηκε απ' αυτόν. Θα γνωρίσουμε, παράλληλα, τις σχετικές με το θέμα αυτό απόψεις του Ξενοφάνη και του Δημόκριτου.

KEIMENO

1 Το ποιητικό ταξίδι του Παρμενίδη: Οδοί της γνώσης και της πλάνης¹

Κι η θεά με καλοδέχτηκε, πήρε το χέρι το δεξί μου
στο δικό της και με τούτα τα λόγια με προσφώνησε:
«Καλώς όρισες, νέε, εσύ που έρχεσαι στο σπίτι μου συνοδεμένος
από αθάνατους ηνίοχους, με τ' άλογα που σε κουβαλούν.
∆ε σ' έβαλε μοίρα κακἠ σ' αυτό τον δρόμο, που τόσο μακριά
είναι απ' των ανθρώπων τα βἠματα,
αλλά η δικαιοσύνη². Πρέπει όλα να τα μάθεις,
την ήσυχη καρδιά της στρογγυλής Αλήθειας³
και τις ιδέες των θνητών τις ψεύτικες⁴.
Αλλά θα μάθεις και πώς πρέπει να 'ναι οι γνώμες των ανθρώπων
για να έχουν βάση και να διαπερνούν τα πάντα»⁵.

(Παρμενίδης, Περὶ φύσεως, Προοίμιον, στ. 22-32)

ό,τι λέγεται και νοείται πρέπει αναγκαία να είναι·
γιατί υπάρχει μόνο το είναι, το μηδέν δεν υπάρχει⁶.

(Παρμενίδης, Περὶ φύσεως, απόσπ. 6)

2 Ξενοφάνης: Αλήθεια και πιθανή γνώση

Κανένας άνθρωπος δεν ξέρει, ούτε κανείς θα γνωρίσει την αλήθεια (το
σαφἐς) για τους θεούς και για όλα τα πράγματα για τα οποία μιλώ. Κι αν
κάποιος συμβεί να πει την πλήρη αλήθεια, ο ίδιος δε γνωρίζει. Πιθανή
γνώση⁷ μονάχα υπάρχει για όλα τα πράγματα.

(Ξενοφάνης, απόσπ. 34)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Aπό το ποίημα του Παρμενίδη Περὶ φύσεως έχουν σωθεί το Προοίμιο και δύο μέρη που ονομάζονται «ο δρόμος της αλήθειας» και ο «δρόμος της δοξασίας». Στο Προοίμιο, που είναι περιγραφή εμπνευσμένη από τον Hσίοδο του φανταστικού ταξιδιού ενός νέου, του Κούρου, ο Παρμενίδης (που ταυτίζεται με τον ήρωα) ταξιδεύει ανεβασμένος πάνω σε ένα άρμα το οποίο σέρνουν άλογα. Ακολουθεί τον δρόμο του Ήλιου και διαγράφει μια πορεία που τον φέρνει στην πύλη η οποία χωρίζει τον δρόμο της Νύχτας από τον δρόμο της Ημέρας. O ποιητής διαλέγει τον δρόμο της Ημέρας και φτάνει στη χώρα του φωτός, όπου τον υποδέχεται μια ανώνυμη θεά, ίσως η Δίκη, η οποία τον ξεναγεί στον κόσμο της αλήθειας (τοῦ ὄντος) και στον κόσμο της φαινομενικής πραγματικότητας (τῆς δόξης).
Μοίρα – δικαιοσύνη: αναφορά στις μυθολογικές δυνάμεις Mοίρα και Δίκη προηγούμενων μύθων και ποιητικών αναφορών και υπαινιγμός στη σχέση Δίκης-Aλήθειας. O Παρμενίδης θέλει να κάνει υπέρβαση της εμπειρίας, να εγκαταλείψει τον γνώριμο κόσμο της καθημερινής πραγματικότητας, όπου η νύχτα (σκοτάδι) εναλλάσσεται με την ημέρα (φως), εναλλαγή που διέπεται από την Ανάγκη ή Δίκη, που εγγυάται την κοσμική τάξη.
Στρογγυλή Aλήθεια: εὔκυκλος, επειδή την παρακολουθεί κανείς διαγράφοντας έναν κύκλο και φτάνοντας πάλι στο σημείο απ' όπου ξεκίνησε. Η σφαίρα είναι ως γνωστό το τέλειο σχήμα. Αποτελεί την τέλεια δομή, αφού τα πάντα ισορροπούν από το μέσον προς όλες τις κατευθύνσεις.
Τις ιδέες των θνητών τις ψεύτικες: ο Παρμενίδης θεωρεί ότι οι πίστεις, οι πεποιθήσεις, οι γνώμες των ανθρώπων δεν αντανακλούν μια αντικειμενική αλήθεια και ότι είναι ψευδείς, προϊόντα συμβάσεων, που δημιουργεί το ανθρώπινο μυαλό.
Aλλά θα μάθεις… διαπερνούν τα πάντα: εκτός από τον δρόμο της αλήθειας και αυτόν της πλάνης η θεά δείχνει, τέλος, και έναν άλλο δρόμο, αυτόν που ακολουθούν οι άνθρωποι, οι οποίοι στηρίζονται στη λογική εξήγηση και την έρευνα. Στο ποίημά του ο Παρμενίδης συνδυάζει το αίτημα της έρευνας του φυσικού κόσμου με την αναγκαιότητα της αντικειμενικής αλήθειας, σύμφωνα με την οποία κάτι είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει. Tίποτε δε γεννιέται από το κενό. O ίδιος υποστηρίζει, επίσης, ότι ο άνθρωπος είναι μια πραγματικότητα μέσα στον φυσικό κόσμο.
Υπάρχει μόνο το είναι, το μηδέν δεν υπάρχει: το ρήμα «είναι», που χρησιμοποιείται στο ποίημα, έχει δύο σημασίες, την υπαρκτική (υπάρχει) και τη συνδετική (Α είναι χ). Το «μη είναι», δηλαδή το μηδέν, απορρίπτεται από τον Παρμενίδη, ο οποίος θεωρεί ότι μόνο με τη νόηση (τὸ νοεῖν) μπορούμε να μάθουμε την ουσία των όντων και να φθάσουμε στην αλήθεια. Απορρίπτει έτσι τη γνώση που στηρίζεται στην εμπειρία και τις αισθήσεις. Γι' αυτόν, η έσχατη πραγματικότητα είναι γεμάτη από το ον, αδιάβρωτη από το μηδέν και το κενό.
Πιθανή γνώση: ο Ξενοφάνης διακρίνει εδώ τη γνώση από τη γνώμη (δόξα) που είναι εικασία και παρέχει πιθανή γνώση.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Τα όρια της ανθρώπινης γνώσης

Στενά τα όρια των δυνάμεων του ανθρώπου
και πολλά τα δεινά που στομώνουν τη σκέψη του.
Ένα τόσο δα κομμάτι της ζωής βλέπουν οι άνθρωποι όσο ζουν,
κι ύστερα, γοργοθάνατοι, πετούν σαν καπνός,
σίγουροι μόνο γι' αυτό που σύντυχε ο καθένας τους
καθώς πλανιούνται εδώ κι εκεί· ποιος τάχα καυχιέται πως βρήκε το όλο;

Έλα τώρα και κοίτα καλά πόσο φανερό είν' το καθένα,
χωρίς ούτε την όραση να εμπιστεύεσαι πιο πολύ απ' την ακοή,
ούτε την πολυθόρυβη ακοή να βάζεις πιο πάνω απ' της γλώσσας τη σαφήνεια,
ούτε ν' αρνιέσαι την πίστη σου σε κάποιο άλλο όργανο
που πέρασμα είναι για τη νόηση, αλλ' άδραξε το καθετί όπως φανερώνεται.

(Ἐμπεδοκλῆς, Περὶ φύσεως, απόσπ. 2, 3)

2 Γνήσια και σκοτεινή γνώση στην εμπειρία των αισθήσεων

Υπάρχουν δυο μορφές γνώσης, η μια γνήσια, η άλλη σκοτεινή. Και στη σκοτεινή ανήκουν όλα αυτά που ακολουθούν: όραση, ακοή, οσμή, γεύση, αφή. Η άλλη, η γνήσια, είναι ξέχωρη απ' αυτήν. Όταν η σκοτεινή μορφή δεν μπορεί πλέον να δει τίποτε άλλο απειροελάχιστο ούτε να ακούσει ούτε να μυρίσει ούτε να γευτεί ούτε να αντιληφθεί με την αφή, αλλά πρέπει να αναζητεί κάτι πιο λεπτό, τότε έρχεται η γνήσια μορφή γνώσης, μια και έχει όργανο να σκεφτεί πιο λεπτά.

(Δημόκριτος, απόσπ. 11)

3 Ο θεός του Ξενοφάνη

Ένας θεός, ο μέγιστος ανάμεσα στους θεούς και στους ανθρώπους, καθόλου όμοιος με τους θνητούς στο σώμα στο πνεύμα […] Βλέπει, σκέφτεται και ακούει ολόκληρος.

(Ξενοφάνης, απόσπ. 23Β, 24Β)

4 «Στους θεούς του ο άνθρωπος εικονίζει τον εαυτό του…»

Οι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους είναι πλακουτσομύτηδες και μαύροι, οι Θράκες ότι οι δικοί τους θεοί είναι γαλανομάτηδες και κοκκινοτρίχηδες.

(Ξενοφάνης, απόσπ. 16)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Ποια είναι η άποψη του Παρμενίδη για την αλήθεια και την πλάνη;
O Παρμενίδης χρησιμοποιεί το ρήμα «είναι» ως υπαρκτικό και συνδετικό. Εμείς χρησιμοποιούμε στον καθημερινό λόγο το ρήμα «είναι» με περισσότερες σημασίες. Mε τη βοήθεια ενός λεξικού αναζητήστε δέκα τουλάχιστον τέτοιες φράσεις και προσπαθήστε να τις αντικαταστήσετε με άλλες ισοδύναμης σημασίας (π.χ. ήταν να φύγω = επρόκειτο, ήθελα να φύγω / επαναστάτησε με όλο του το είναι κ.ά.).
Mε ποια μέσα γνωρίζει ο άνθρωπος τα πράγματα, σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, και γιατί χαρακτηρίζει ο Δημόκριτος τη γνώση «γνήσια» και «σκοτεινή»; Παράλληλα κείμενα (1) και (2)].
Ποια εικόνα του θείου εισάγει ο Ξενοφάνης; Πώς θεωρεί αυτός ότι αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τους θεούς; [Παράλληλα κείμενα (3) και (4)].

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Για ποιους λόγους νομίζετε ότι ο Παρμενίδης και ο Eμπεδοκλής έγραψαν σε έμμετρο ποιητικό λόγο; Nα απαντήσετε γραπτά σε δύο παραγράφους, αξιοποιώντας όσα γνωρίζετε για την επίδραση της επικής ποίησης, τον ρόλο των ραψωδών και τους τρόπους διάδοσης της γνώσης στην αρχαϊκή εποχή.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Με αφορμή το παράλληλο κείμενο (4) και τις εικόνες που παρατίθενται, να αναζητήσετε υλικό που να δείχνει τις διαφορές στην απεικόνιση των θεών από τους Αιγυπτίους και τους Έλληνες.

Παρμενίδης

ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ

(540/15 - 470/50 π.Χ.) Γεννήθηκε στην Eλέα της Kάτω Iταλίας. Yπήρξε εμπνευστής της ελεατικής φιλοσοφίας, η οποία αντιπαραθέτει τις αλήθειες που συνάγονται για την πραγματικότητα προς την απατηλή πολλαπλότητα και μεταβλητότητα των φαινομένων.

Λεπτομέρεια από τη νωπογραφία του Ραφαήλ
Η Σχολή των Αθηνών
από την Αίθουσα της Υπογραφής στα παπικά διαμερίσματα του Βατικανού (16ος αι., Ρώμη, Bατικανό), στην οποία απεικονίζεται ο Παρμενίδης.

Oι ιππικοί αγώνες, και κυρίως οι αρματοδρομίες, ήταν το πιο θεαματικό και δημοφιλές αγώνισμα. Eδώ αγώνες αρματοδρομίας από αττικό μελανόμορφο αμφορέα του τέλους του 5ου αι. π.X. (Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο). H εικόνα του άρματος που το κατευθύνει ο ηνίοχος είναι πολύ συνηθισμένη στα φιλοσοφικά κείμενα της αρχαιότητας. Eδώ ο ηνίοχος, φορώντας τον τυπικό λευκό χιτώνα, οδηγεί το τέθριππο της νίκης.

Τέθριππο άρμα του Απόλλωνα από δωρική ζωφόρο με γλυπτές μετόπες από τον ναό του Σεληνούντα (περίπου 550-540 π.Χ.. Αρχαιολογικό Μουσείο Σικελίας).

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΑΛΗΘΕΙΑ (α + λανθάνω):

αντίθετο του ψεύδους, αντιστοιχία πράγματος και νου.

ΑΛΗΘΗΣ:

1. αληθινός, ακριβής, 2. πραγματικός.

ΔΙΚΗ (ρίζα δικ– του δείκνυμι):

ορθό, δίκαιο, δικαιοσύνη.

MOIPA:

1. πεπρωμένο, 2. ειμαρμένη, 3. μέρος, μερίδιο, 4. ανταμοιβή.

NOEIN (< νοώ):

1. συλλαμβάνω με τον νου, 2. έχω κατά νου, σκέπτομαι να…

NOHΣΗ:

ο νους, η ικανότητα για σκέψη ή η ίδια η σκέψη.

ON:

κατά τον Παρμενίδη, το ὄν είναι οτιδήποτε υπάρχει πραγματικά· οτιδήποτε δεν υπάρχει πραγματικά είναι μή ὄν, μηδέν.

ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ:

κλάδος της φιλοσοφίας που μελετά την έννοια του ὄντος και την ουσία των πραγμάτων.

Στον Παρμενίδη ο νους (νόος) είναι η έδρα της γνωστικής αναζήτησης, αποτελεί έδρα και της νόησης και του λόγου ως διανόησης και λεκτικής έκφρασης. Πρώτος ο Eμπεδοκλής χρησιμοποίησε την έκφραση «ὀρθός λόγος», όπως φαίνεται στην πρόταση: «Kριτήριον εἶναι τῆς ἀληθείας οὐ τὰς αἰσθήσεις, ἀλλὰ τὸν ὀρθόν λὸγον». (Σέξτος ο Eμπειρικός, Προς Mαθηματικούς, 7, 122)

Ορειχάλκινη κεφαλή της Aφροδίτης (2ος ή 1ος αι. π.X., Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο).

Απεικόνιση του Αιγύπτιου θεού Θευθ ή Θωθ. Αριστερά εικονίζεται με κεφάλι μπαμπουίνου και δεξιά με κεφάλι πτηνού (ίβιδας) και με ένα μισοφέγγαρο πάνω στο κεφάλι του. Ήταν ο γραφέας των θεών, εφευρέτης των τεχνών και των επιστημών και δάσκαλος της μαγείας.

Άγαλμα της Eφέσιας Άρτεμης, στο οποίο είναι φανερές οι ανατολικές επιδράσεις. Στο ναό της αφιέρωσε ο Hράκλειτος το βιβλίο του Περὶ Φύσεως. Οι θεοί των Ελλήνων είχαν τα ελαττώματα των θνητών, ανθρώπινη μορφή (ανθρωπομορφισμός) και δεν ενέπνεαν φόβο ή τρόμο, όπως οι θεοί άλλων θρησκειών.

Ο Παρμενίδης (540/15 - 470/50 π.Χ.) ήταν μαθητής του Ξενοφάνη (570-475 π.Χ.), και το ποίημα Περί φύσεως διασώθηκε αποσπασματικά και αναφέρεται στο θέμα της αλήθειας και της πραγματικότητας. Για τον Παρμενίδη οι αισθήσεις δε μας αποκαλύπτουν την πραγματικότητα, την οποία ο φιλόσοφος μπορεί να αποκαλύψει με τη σκέψη. Το απόσπασμα αποτελεί την αρχή του προοιμίου του ποιήματος. Το μοτίβο του ταξιδιού στηρίζεται στο ομηρικό μοτίβο της οδού, του νόστου και της πομπής. Ο φιλοσοφικός λόγος παρουσιάζεται ως θεϊκή αποκάλυψη μιας ανώνυμης θεάς, ως δογματική και αναμφισβήτητη αλήθεια.

1. Κατά τη διάρκεια της ανάλυσης σημειώνεται η βασική δομή στον λόγο της θεάς: η προσφώνηση, η αναφορά στο μέσον της μετάβασης, τα χαρακτηριστικά του προορισμού, η αφορμή για το ταξίδι και ο σκοπός του ταξιδιού.

2. Να υποδειχθεί ο φιλικός και διδακτικός τόνος στον λόγο της θεάς και να συγκριθεί η εικόνα του άρματος που μεταφέρει τον Κούρο ή τον ποιητή με ανάλογες σκηνές από το έπος (Όμηρος) και την τραγωδία, που είναι γνωστές στους μαθητές. Να προσεχθούν οι λέξεις που περιγράφουν τον τόπο προορισμού, την αφορμή/προϋπόθεση του ταξιδιού και την εξαιρετική μοίρα του ποιητή, που του επέτρεψε την πρόσβαση στο βασίλειο της αλήθειας. Ο στίχος από τον «δρόμο της αλήθειας» προσεγγίζεται σε συνάφεια με τους δυο τελευταίους στίχους από το προοίμιο και υποδεικνύεται η σημασία που έχουν οι βαθιές αντιθέσεις και διχοτομίες (κοντά-μακριά, εξαιρετική μοίρα του ποιητή-κοινοί θνητοί, στρογγυλή αλήθεια-ψεύτικες ιδέες, το είναι-το μηδέν).

3. Σύνθεση, αναδιατύπωση σε ελεύθερο λόγο από τους μαθητές: με το ποιητικό ταξίδι στην απόμακρη χώρα της αλήθειας, αποκαλύπτεται η πλήρης αλήθεια, που είναι εντελώς διαφορετική από τις ασταθείς γνώμες (εικασίες) των ανθρώπων στην καθημερινή τους ζωή. Οι άνθρωποι όμως μπορούν να έχουν καλύτερη γνώση των πραγμάτων, αν ακολουθούν τον δρόμο της λογικής και δεν αντιφάσκουν στα λόγια τους.

4. Προέκταση: Προκύπτει το ερώτημα αν αυτός είναι ο μοναδικός δρόμος για τη γνώση. Στα παράλληλα κείμενα οι μαθητές αναζητούν και υπογραμμίζουν επιπλέον πηγές της γνώσης μας: τις προσωπικές εμπειρίες της ζωής (αλλά και την ανάμνησή της), τις αισθητηριακές εμπειρίες, τη διανοητική προσπάθεια διερεύνησης των πραγμάτων, την επικοινωνία μέσω της γλώσσας και ενδεχομένως την αυθεντία ορισμένων λόγων, την καθαρή νόηση, όταν δεν υπάρχουν εμπειρικά δεδομένα. Καμιά από αυτές τις πηγές δεν εγγυάται την «πλήρη» αλήθεια.

5. Έχει αναδυθεί το ερώτημα «Τελικά, τι ξέρουμε στ' αλήθεια και πόσο σίγουροι είμαστε γι' αυτά που γνωρίζουμε;». Σύντομη συζήτηση γύρω από τους τρόπους με τους οποίους κάθε φορά τεκμηριώνουμε την αλήθεια των ισχυρισμών μας και αναζητούμε τη μεγαλύτερη δυνατή συναίνεση από τους άλλους στους μείζονες τομείς της καθημερινής, της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής, των επιστημών, της φιλοσοφίας.

1 Το ποίημα του Παρμενίδη και η αλληγορία του

Ο Παρμενίδης παρουσίασε τις απόψεις του για την ουσία του κόσμου σ' ένα εξάμετρο διδακτικό ποίημα, από το οποίο μας έχουν διασωθεί σημαντικά αποσπάσματα (περίπου 150 στίχοι) χάρη κυρίως στον Σέξτο τον Εμπειρικό (που διαφύλαξε το προοίμιο) και στον Σιμπλίκιο. Το ποίημα βρίσκεται στην παράδοση που ξεκινά από τον Όμηρο και τον Ησίοδο, απηχεί όμως και επιδράσεις από τη χορικολυρική ποίηση. Οι μελετητές έχουν επισημάνει συχνά ποιητικές αδυναμίες στους στίχους και το ύφος του Παρμενίδη: αυστηρότητα και δυσκαμψία, άκομψη επιβλητικότητα, καθώς και συντακτικές ασάφειες στην προσπάθειά του να εκφράσει έμμετρα αφηρημένες φιλοσοφικές ιδέες. Ο Παρμενίδης, ωστόσο, με το γνωστό ποιητικό μοτίβο της εικόνας του άρματος, δίνει μορφή στη φιλοσοφική του ενόραση. Σύμφωνα με τον Σέξτο τον Εμπειρικό, γιατρό και φιλόσοφο που έζησε τον 2ο αι. μ.Χ. και σχολιάζει πολύ αργότερα, το ταξίδι του Παρμενίδη είναι μια αλληγορία, για να εκφράσει τη μετάβασή του από την άγνοια της Νύχτας στη γνώση της Ημέρας. Την πύλη που χωρίζει τους δύο κόσμους προστατεύει η Δικαιοσύνη, που απαγορεύει την είσοδο σε όσους δεν έχουν δικαίωμα πρόσβασης στη χώρα της γνώσης και της αλήθειας. Πίσω από τις πύλες βασιλεύει η Αλήθεια ή Χρεία. Το ποίημα αναφέρεται επίσης σε μια θεά με πολλά πρόσωπα: Δίκη, Ανάγκη, Μοίρα. Ο κόσμος της Νύχτας είναι ο κόσμος των θνητών, της καθημερινής εμπειρίας, της οφθαλμαπάτης, της μεταβολής και εναλλαγής, των πρόσκαιρων ιδεών, της πλάνης, της γνώμης και της δοξασίας. Ο κόσμος της Ημέρας είναι ο κόσμος που φωτίζεται από το φως του όντος, από τη λάμψη της αμετάβλητης αλήθειας. Για τον Παρμενίδη, το χάσμα ανάμεσα στην αλήθεια και την πλάνη είναι η μόνη πραγματική αντίθεση. Τα εμπόδια σ' αυτή την πνευματική πορεία μπορούν να ξεπεραστούν με την ευελιξία του νου και με τη λογική έρευνα που ελέγχει τις «ψεύτικες ιδέες των θνητών».

2 «Η ολοστρόγγυλη αλήθεια»

«Ο Παρμενίδης θεωρούσε ότι το κενό δεν υπάρχει και ότι ο κόσμος είναι πλήρης. Αποτελείται από ένα αδιαίρετο πεδίο, αφού κάθε διαίρεση σε μέρη μπορεί να οφείλεται μόνο σε χωρισμό των μερών από το κενό. Αυτή είναι η «ολοστρόγγυλη αλήθεια» που αποκαλύπτει η θεά στον Παρμενίδη. Σ' αυτόν τον γεμάτο κόσμο δεν υπάρχει κατ' αυτόν χώρος για κίνηση» (Βλ. Καρλ Πόππερ, Όλοι οι άνθρωποι είναι φιλόσοφοι, μτφρ. Μιχ. Παπανικολάου, εκδ. Μελάνι, Αθήνα 2003, σελ. 169-171).

3 Τις ιδέες των θνητών τις ψεύτικες:

Ο Παρμενίδης δε θέλει να μείνει στην απλή αποφθεγματική ρήση (όπως οι Ίωνες που ξεκινούσαν από την εμπειρία του κόσμου), αλλά θέλει να την αποδείξει λογικά, με τη δύναμη του νου. Η έλλογη οδός είναι αυτή που οδηγεί στο βασίλειο της αλήθειας μέσω της λογικής αναγκαιότητας (Χρεία). Η διανοητική δύναμη του Παρμενίδη βρίσκεται ακριβώς στην ικανότητά του να αναπτύσσει τις σκέψεις του μέσα από την οδό της λογικής. Εγκαινιάζει έτσι τη λογική της απαγωγής, δηλαδή με βάση συγκεκριμένες αρχές που λαμβάνονται ως αληθείς και βέβαιες συνάγονται εξίσου αληθή και βέβαια συμπεράσματα. Η μέθοδος αυτή οδηγεί σε μια μορφή γνώσης καθαρά νοητικής (χωρίς την ανάγκη προσφυγής στις αισθήσεις), ορθολογικής και λογικά αναγκαίας.

4 «Τὸ γὰρ αὐτὸ νοεῖν ἐστίν τε καὶ εἶναι»:

Ο Παρμενίδης ξεκινά από μια μεθοδολογική εξήγηση: κάτι ἔστιν ή οὐκ ἔστιν. Το οὐκ ἔστιν είναι πέρα από την περιοχή της σκέψης μας, είναι αδιανόητο και επομένως δεν μπορεί να εκφραστεί με τη γλώσσα, είναι ανείπωτο. Συνεπώς, η γλώσσα μας φανερώνει τον καθαρό νόμο της αλήθειας, κρύβει όμως ταυτόχρονα και την πηγή της πλάνης. Κάθε φορά που παρεισφρύει στον λόγο μας η χρονικότητα (αυτό ήταν = αυτό δεν είναι πια), ο πληθυντικός (όταν λέμε ότι «το Α και το Β είναι», στην πραγματικότητα εννοούμε ότι «το Α δεν είναι Β») ή η άρνηση, κινδυνεύουμε να ονομάσουμε και να σκεφτούμε το τίποτε, παρόλο που αυτό συνεπάγεται το παράλογο.

1 Τα όρια και οι πηγές της γνώσης στον Ξενοφάνη, τον Εμπεδοκλή και τον Δημόκριτο

Τα σχόλια αναφέρονται στα παράλληλα κείμενα (1), (2) και (3). Στο ίδιο ορθολογικό πνεύμα με τον Παρμενίδη και ο Ξενοφάνης εκφράζει μια άποψη για την περιορισμένη δυνατότητα της ανθρώπινης γνώσης. Γι' αυτό το θέμα ο Εμπεδοκλής μάς δίνει μια συνδυαστική άποψη, σύμφωνη πάντως με τη θεωρία του για την ανάμειξη των βασικών στοιχείων. Φαίνεται να δέχεται τη δυνατότητα μιας αξιόπιστης προσέγγισης της γνώσης και της αλήθειας μέσα από πολλές και διαφορετικές πηγές: τις αισθήσεις και την παρατήρηση των πραγμάτων, (όπως οι Ίωνες φυσιολόγοι προκειμένου να αποφανθούν για τις αρχές των πραγμάτων) τη διάνοια, τη διανοητική σύλληψη (όπως ο Ηράκλειτος που αναζητούσε τον λόγο και τη φύση των πραγμάτων) και, τέλος, τον καθαρό στοχασμό (όπως ο Παρμενίδης). Για τον Δημόκριτο, η γνώση που στηρίζεται στις αισθήσεις είναι ελλιπής και συμπληρώνεται από τη γνώση που παρέχεται μέσω της διάνοιας, η οποία όμως δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τις αισθητηριακές εντυπώσεις.

2 H «ποιητική» του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή

Η χρήση του ποιητικού λόγου, από τον Παρμενίδη και τον Εμπεδοκλή, δικαιολογείται από το γεγονός ότι η ποίηση έχαιρε γοήτρου στις κοινωνίες όπου ζούσαν οι Προσωκρατικοί. Η κληρονομιά της αρχαϊκής ποίησης επέδρασε υποσυνείδητα, για να υπηρετήσει τη μετάδοση της φιλοσοφικής σκέψης σε ορισμένους Προσωκρατικούς, οι οποίοι εκφράζονται με εικόνες και αλληγορίες.