Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 3η

Στην ενότητα αυτή θα μελετήσουμε τις αντιλήψεις του Δημόκριτου για την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου και για τις αρετές που εξασφαλίζουν την προσωπική και κοινωνική ευδαιμονία. Θα συζητήσουμε επίσης τις ηθικές αντιλήψεις του Ξενοφάνη και του Ηράκλειτου, οι οποίοι πριν από αυτόν τονίζουν την αξία των ηθικών αρετών στη ζωή των ανθρώπων.

KEIMENO

1 Περί εὐθυμίας¹

O άνθρωπος που θέλει να έχει ψυχική γαλήνη (εὐθυμία)² δεν πρέπει να κάνει πολλά, ούτε στην ιδιωτική του ούτε στη δημόσια ζωή, ούτε να επιδιώκει πράγματα που ξεπερνούν τις φυσικές του δυνάμεις. Πρέπει να προσέχει ώστε, ακόμα και αν η τύχη βρεθεί στον δρόμο του και του υποδείξει περισσότερα, αυτός να μπορεί με τη φρόνησή του³ να την αφήσει κατά μέρος και να μην απλώσει το χέρι του σε περισσότερα από όσα του επιτρέπουν οι δυνάμεις του. Γιατί το σωστό φορτίο⁴ είναι ασφαλέστερο από το μεγάλο φορτίο.

(∆ημόκριτος, απόσπ. 3)

2 Ψυχική γαλήνη και σύμμετρη ζωή

Γιατί την ψυχική γαλήνη τη φέρνει στους ανθρώπους η συγκρατημένη διασκέδαση και η σύμμετρη ζωή⁵. Η στέρηση και η υπεραφθονία τείνουν να μετατρέπονται στο αντίθετό τους και να προκαλούν στην ψυχή μεγάλες κινήσεις⁶· και οι ψυχές που κινούνται σε μεγάλη έκταση δεν είναι ούτε ευσταθείς ούτε γαλήνιες […] Να μη δίνει μεγάλη σημασία στα όσα ζηλεύουν ή θαυμάζουν οι πολλοί και να μην τα σκέφτεται συνεχώς. Να κοιτάζει πώς ζουν οι ταλαίπωροι και να συναισθάνεται πόσο υποφέρουν […] Γι' αυτό ακριβώς δεν πρέπει κανείς να ψάχνει για πράγματα που είναι μακριά του, παρά να ικανοποιείται με τα όσα είναι κοντά του, συγκρίνοντας τη ζωή του με τη ζωή εκείνων που βρίσκονται σε χειρότερη θέση…

(∆ημόκριτος, αποσπ. 191)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Περί ευθυμίας: ο Δημόκριτος ήταν από τα Άβδηρα της Θράκης (460-370 π.X.). Το απόσπασμα αυτό θεωρείται ως η αρχή του έργου του Περὶ εὐθυμίης (ιωνική διάλεκτος), έργο πρακτικής ηθικής, όπου συνήθως εντάσσονται πραγματείες που δίνουν συμβουλές, λ.χ. για την υπερνίκηση της οργής, αλλά και «παραμυθίες» που έχουν ως σκοπό να γιατρέψουν τη λύπη.
Στο κείμενο της ενότητας τονίζεται ότι η σημαντικότερη αρετή του ανθρώπου είναι η «ευθυμία», που οδηγεί σε ψυχική γαλήνη, δηλαδή κατάσταση που επιτυγχάνεται με την αυτογνωσία, με την επίγνωση των φυσικών ικανοτήτων και με τη φρόνηση.
O Δημόκριτος θεωρούσε πως «η ευτυχία και η δυστυχία είναι καταστάσεις της ψυχής» και ότι η ευδαιμονία δε συνίσταται στην απόκτηση υλικών αγαθών αλλά στην καλλιέργεια της ψυχής και του νου. Eίναι ο πρώτος στοχαστής που θέτει κάποιο αγαθό ως σκοπό ζωής, δηλ. την ευθυμία (από τη λέξη θυμός=καρδιά), την ψυχική γαλήνη.
Φρόνηση: ο Δημόκριτος προτρέπει σε βίο λιτό και μετρημένο και θεωρεί πολύ σημαντική για τη ζωή του ανθρώπου τη φρόνηση, την παιδεία και την απλότητα του χαρακτήρα.
Σωστό φορτίο (εὐογκίη): οι έννοιες του μέτρου και της λιτότητας κυριαρχούν στην ηθική του Δημόκριτου, η οποία υποδεικνύει τον σωστό τρόπο ζωής αλλά και κανόνες συμπεριφοράς στα εύπορα στρώματα της κοινωνίας των Aβδήρων χρησιμοποιώντας όρους της φυσικής φιλοσοφίας.
Συγκρατημένη διασκέδαση και σύμμετρη ζωή: συνιστά την τήρηση του μέτρου και στην επιδίωξη των απολαύσεων. Oι δοξογράφοι του Δημόκριτου (Διογένης ο Λαέρτιος, Στοβαίος κ.ά., βλ. σχετικά και Γενική Eισαγωγή) δίνουν διάφορες λέξεις, όπως εὐθυμίη, εὐεστώ, ἁρμονία, συμμετρία, τέρψις, ἀταραξία, ἀθαμβία, για να περιγράψουν την αρετή της ψυχικής γαλήνης που οδηγεί, κατά τον Δημόκριτο, στην ευδαιμονία.
Ψυχή – μεγάλες κινήσεις: οι Προσωκρατικοί αναπτύσσουν την αναλογία (αναλογικός συλλογισμός) και από την παρατήρηση της φύσης και των νόμων της οδηγούνται στη διερεύνηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και πράξης εξηγώντας τις ψυχικές καταστάσεις με τρόπο ανάλογο προς τα φυσικά φαινόμενα. O Δημόκριτος έστρεψε την προσοχή προς τα μέσα, προς τη διερεύνηση της κατάστασης της ψυχής, όπως έκανε και ο Σωκράτης, καθώς θα δούμε στο κεφάλαιο 3, ενότητα 1η.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Ήθος και αρετές

Μα έτσι πολύ αλογάριαστα το συνηθίζουν κι ούτ' είν' δίκιο
να προτιμούν τη δύναμη απ' τη συνετή σοφία.
Γιατί ούτε κι αν μες στους λαούς ένας τεχνίτης ήταν
καλός στο πένταθλον ή στη γροθιά ή και στην πάλη,
ούτε στη γρηγοράδα των ποδιών, που προτιμιέται
απ' όλα τα έργα των αντρών μες στον αγώνα,
γι' αυτό δε θα ευνομούσε πιότερον η πόλη.
Μικρό μονάχα χάρισμα στην πάλη θα γινόταν
στις όχθες αν κανείς της Πίσας τον αγώνα ενίκα.
Γιατί όλα τούτα δεν παχαίνουν τις σοδειές της πόλης.

(Ξενοφάνης, απόσπ. 2)

2 O χαρακτήρας του ανθρώπου είναι η μοίρα του. (Ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων)

(Ἡράκλειτος, απόσπ. 119)

3 Ερεύνησα τον εαυτό μου. (Ἐδιζησάμην ἐμεωυτόν)

Ἡράκλειτος, απόσπ. 101)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Για ποιον λόγο ο Δημόκριτος αποκαλείται «γελαστός φιλόσοφος»;
Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στην τύχη και τη φρόνηση, σύμφωνα με τον Δημόκριτο;
Γιατί, κατά τη γνώμη σας, η στέρηση και η υπεραφθονία «προκαλούν στην ψυχή μεγάλες κινήσεις»
Ποια στάση ζωής, γενικά, και ποιες συγκεκριμένες αρετές προτείνει ο Δημόκριτος; Συμφωνείτε με τις απόψεις του;
Να σχολιάσετε γραπτώς την άποψη του Hράκλειτου ότι «ο χαρακτήρας του ανθρώπου είναι η μοίρα του»

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Σε ένα από τα αποσπάσματα του Δημόκριτου διαβάζουμε: «Oι άνθρωποι έπλασαν το είδωλο της τύχης, για να δικαιολογήσουν την αβουλία τους. Γιατί σπάνια η τύχη αντιμάχεται τη φρόνηση, αλλά τα πιο πολλά στη ζωή τα κατευθύνει η συνετή οξυδέρκεια». Σχολιάστε γραπτώς την άποψη αυτή, λαμβάνοντας υπόψη και τη λαϊκή αντίληψη ότι «η τύχη βοηθάει τους τολμηρούς».
O Δημόκριτος συμβουλεύει να συγκρίνουμε τον εαυτό μας με όσους βρίσκονται σε χειρότερη θέση από εμάς και να αρκούμαστε σε αυτά που έχουμε. Tι εννοεί ο Δημόκριτος μ' αυτό και τι επιδιώκει; Συζητήστε επίσης την αντίθετη άποψη, δηλαδή ότι, για να προοδεύσουμε και να βελτιωθούμε, χρειάζεται να παρατηρούμε αυτούς που είναι καλύτεροι από εμάς και να ακολουθούμε το παράδειγμά τους.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Ξενοφάνης απορρίπτει το ιδανικό της εποχής του, δηλαδή τη δόξα του Oλυμπιονίκη, και αντιπαραθέτει προς την αθλητική δύναμη τη «σοφία», η οποία είναι κατ' αυτόν μια νέα αρετή που εξασφαλίζει την ευδαιμονία της πόλης. Συζητήστε την άποψή του λαμβάνοντας υπόψη ποιες ηθικές αξίες και αρετές προβάλλονται στην εποχή μας από τα MME.

ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ

(460-370 π.Χ.) Pωμαϊκό αντίγραφο χάλκινης προτομής του 3ου αιώνα π.X. (Nάπολη, Eθνικό Mουσείο).

«εὐδαιμονίη ψυχῆς καὶ κακοδαιμονίη».

ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ

H λογοτεχνική και εικαστική παράδοση τον αναπαριστάνει ως τον «γελαστό φιλόσοφο», επειδή στην ηθική του μιλάει για την ευθυμία και τη συγκρατημένη διασκέδαση. Πίνακας του Oλλανδού ζωγράφου της εποχής του μπαρόκ Hendrick ter Brugghen (1588-1629), 1628. Σ' αυτόν τον πίνακα ο ζωγράφος αναφέρεται στη φυσική και στην ηθική φιλοσοφία του ∆ημόκριτου (Άμστερνταμ, Rijksmuseum – Stichtung, SK-A-2783)

Ο ∆ιόνυσος, θεός της χαράς και της ευθυμίας, στη ράχη ενός πάνθηρα. Μωσαϊκό από την οικία του ∆ιόνυσου στη ∆ήλο (1ος αι. π.Χ.). Η λατρεία του ∆ιόνυσου και του Ορφέα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Θράκη.

Στο τέλος της αρχαϊκής εποχής διαδίδονται οι διδασκαλίες των ορφικών για τη μεταθανάτια ζωή. O μυθικός αρχηγός της κίνησης ήταν ο Oρφέας, ο οποίος εικονίζεται εδώ σε αγγειογραφία του 5ου αιώνα π.X. να παίζει λύρα και να τραγουδά καθισμένος σε βράχο, ενώ Θράκες πολεμιστές τον ακούνε γοητευμένοι (∆υτ. Bερολίνο, Aρχαιολογικό Mουσείο).

Ο αποχαιρετισμός του πολεμιστή. Ο Έκτορας εξοπλίζεται για τη μάχη, ενώ τον παρακολουθούν ο Πρίαμος και η Εκάβη. Ερυθρόμορφος αμφορέας τύπου Α, έργο του Ευθυμίδη. Γύρω στο 500 π.Χ. (Μόναχο, Antiquarium Museum).

H πάλη συγκαταλέγεται ανάμεσα στα παλαιότερα αγωνίσματα. Eδώ ο παλαιστής με τεχνική λαβή προσπαθεί να καταβάλει τον αντίπαλό του. Παράσταση από ερυθρόμορφη κύλικα του 430 π.X. περίπου (Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο).

«Εὐδαιμονίη οὐκ ἐν βοσκήμασι οἰκεῖ οὐδὲ ἐν χρυσῷ. Ψυχὴ οἰκητἠριον δαίμονος». (∆ημόκριτος)

«ῥώμης γὰρ ἀμείνων ἀνδρῶν ἠδ' ἵππων ἡμετέρη σοφίη». (Ξενοφάνης)

Έλληνας οπλίτης μάχεται με Πέρση. Αττική ερυθρόμορφη οινοχόη του Ζωγράφου του Σικάγο, γύρω στα 450 π.Χ. (Βοστόνη, Mουσείο Καλών Τεχνών, 13.196).

ΓΛΩΣΣAΡΙO

AΘAMBIA:

θάρρος, τόλμη, αταραξία, αφοβία.

AΡMONIA:

συναρμογή, συνταίριασμα.

ΔΑΙΜΩΝ:

θεός, θεότης, θείον

EYΔAIMONIA:

(συνών. ευθυμία, αντίθ. κακοδαιμονία, δυστυχία): ευτυχία.

ΕΥΕΣΤΩ :

ευστάθεια ψυχής, ευδαιμονία, παράγεται από το «εὖ ἑστάναι τὸν οἶκον».

ΕΥΘΥΜΙΑ:

ευφροσύνη, σύμμετρη κατάσταση της ψυχής, ψυχική γαλήνη

ΗΘΙΚΗ:

κλάδος της φιλοσοφίας που σχετίζεται με το πρέπον (το δέον) και την ανθρώπινη πράξη.

ΗΘΟΣ:

φύση, χαρακτήρας.

Μετά την ήττα του Κροίσου, βασιλιά των Λυδών, από τον Κύρο, βασιλιά της Περσίας, οι ελληνικές πόλεις της Ασίας εντάχθηκαν στο περσικό κράτος και ο Κροίσος καταδικάστηκε σε θάνατο επί της πυράς, αλλά σώθηκε την τελευταία στιγμή. O Kροίσος τιμωρήθηκε για την έλλειψη μετριοφροσύνης, σύμφωνα με τον Hρόδοτο. Παράσταση σε αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα τύπου Α του Ζωγράφου Μύσωνα, (αρχές του 5ου αι. π.Χ., Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, G197).

Για να προσεγγίσουν, να μελετήσουν, να απολαύσουν και να αξιολογήσουν οι μαθητές τα φιλοσοφικά κείμενα του Δημόκριτου, που τους δίνονται, προτείνεται ενδεικτικά να χρησιμοποιηθούν ως αφόρμηση οι επιγραμματικές φράσεις του και το εικονιστικό υλικό της ενότητας, με αναφορά στον χαρακτηρισμό αυτού ως «γελαστού φιλοσόφου».

Βασιζόμενοι στον τίτλο της ενότητας διατυπώνουμε επιγραμματικά το πρόβλημα, στο οποίο αναφέρονται τα αποσπάσματα και σχολιάζουμε αν αυτό είναι κοινό ή διαχρονικό ή αν απασχολεί τον σύγχρονο άνθρωπο και ιδιαίτερα τη νεολαία.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ηθική του Δημόκριτου συνδέεται με τις πολιτικές του αντιλήψεις αλλά και με βασικές θέσεις της ατομικής θεωρίας του, που φανερώνουν σχέσεις της ηθικής και της φυσικής του θεωρίας [για τη σχέση αυτή βλ. και G. Vlastos, «Ethics and Physics in Democritus», Philosophical Review, 54 (1945), σελ. 578 κ.ε. και 55 (1946), σελ. 53 κ.ε.] θα εντοπίσουμε στο κείμενο τις λέξεις που αναφέρονται σε συγκεκριμένες ηθικές αρετές, όπως η φρόνηση, η σωφροσύνη, η αταραξία της ψυχής και το ήθος της χαράς (ευθυμίη), η αυτάρκεια, η αυτογνωσία, η απλότητα του χαρακτήρα, η φιλία, η συνεργασία και η ομόνοια, οι οποίες πρέπει να κοσμούν τον άνθρωπο κατά τον Δημόκριτο. Θα τις συνδέσουμε με την ιδιωτική και τη δημόσια ζωή των εύπορων στρωμάτων της κοινωνίας των Αβδήρων και γενικότερα της ελληνικής κοινωνίας του 5ου αι. π.Χ. Η ήρεμη γαλήνη και η εσωτερική αρμονία, με τα δικά του λόγια η εὐεστώ (εὖ + εἰμί) και η εὐθυμίη, είναι ο στόχος τη ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας του Δημόκριτου, ο οποίος θεωρεί πως η ευτυχία, η εὐδαιμονίη, του ανθρώπου αλλά και της πόλης, αποκτάται με ένα μέτρο ευχαρίστησης που οι πολίτες ακολουθούν σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, με τη μεσότητα που βρίσκεται, όπως και η αριστοτελική αρετή, μεταξύ υπερβολής και έλλειψης.

Σύνθεση, αναδιατύπωση: Οι πολίτες πρέπει να καταλάβουν, συγκρίνοντας με άλλους ανθρώπους και με καταστάσεις της ιδιωτικής ή κοινωνικής και πολιτικής ζωής, ότι τα πλούτη και τα υλικά αγαθά δε φέρνουν από μόνα τους την ευτυχία και ότι την ψυχική ισορροπία την εξασφαλίζουν μόνο οι μετρημένες απολαύσεις. Για τον Δημόκριτο, οι άνθρωποι μπορούν να έχουν καλύτερη ζωή, αν έχουν φρόνηση (σοφία) και σύνεση, και αν αποφεύγουν την υπερβολή. Η ορθή στάση απέναντι στη ζωή απαλλάσσει τον άνθρωπο από το άγχος (λ.χ. της πλεονεξίας) και από τον φόβο (λ.χ. της παρανομίας), εξασφαλίζει ψυχική πληρότητα και ηρεμία. Προέκταση: Στο πρόβλημα, αν η αρετή είναι έμφυτη ή επίκτητη, ο Δημόκριτος υποστηρίζει, χωρίς να παραγνωρίζει τη σημασία της φύσης, την αξία της αγωγής. Η πόλη έχει ανάγκη από μορφωμένους πολίτες, γι' αυτό και η μόρφωση είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη των διανοητικών, πολιτικών και ηθικών δυνατοτήτων (απόσπ. 33: ἡ φύσις και ἡ διδαχὴ παραπλήσιον ἐστί. καὶ ἡ διδαχὴ μεταρυσμοῖ τὸν ἄνθρωπον, μεταρυσμοῦσα δὲ φυσιοποιεῖ). Ο Δημόκριτος θεωρεί, ωστόσο, ότι η παρουσία του νόμου είναι αναγκαία για να ρυθμίζει τη συμπεριφορά των πολιτών και να εγγυάται την αρμονική ζωή του κοινωνικού συνόλου. Δέχεται παράλληλα πως η «αιδώς» και όχι ο φόβος, είναι αυτή που πιο πολύ από οτιδήποτε άλλο συνέχει την αρετή και συγκρατεί την κοινωνία ως συνεκτικός δεσμός της (απόσπ. 41: μὴ διὰ φόβον ἀλλὰ διὰ τὸ δέον ἀπέχεσθαι ἁμαρτημάτων. Βλ. επίσης απόσπ. 179, αλλά και 178, 182, 184, 208, 279.

Στα παράλληλα κείμενα, οι μαθητές αναζητούν ηθικές αρετές που δημιουργούν προϋποθέσεις για την ευδαιμονία του ανθρώπου (απόσπ. από το ποίημα του Ξενοφάνη) και συνδέοντας με τις εμπειρίες τους από τη ζωή και την επικαιρότητα ανάγονται και σε προσδιορισμό των ιδιωμάτων, δηλαδή των αρετών, του ηγεμόνα ή του πολιτικού. Στο παράθεμα βλέπουμε πως ο Ξενοφάνης τονίζει την αξία της σοφίας, η οποία συμβάλλει στην ευνομία και την αντιθέτει στη σωματική δύναμη, αντίθετα με τον Όμηρο ο οποίος τόνιζε την αξία της πολεμικής αρετής (Ιλιάδα Λ 784 - Z 208). Εδώ μπορεί να τεθεί το ερώτημα: Τι κάνει τη ζωή άξια για να τη ζει κανείς;, στο οποίο μπορούμε να απαντήσουμε: 1. τα καλά της ψυχής, οι ψυχικές και σωματικές αρετές, 2. τα αγαθά του σώματος, υγεία, ομορφιά, δύναμη και 3. τα εξωτερικά αγαθά, πλούτος, καταγωγή, τιμή, πολιτική δύναμη, οικογένεια, φίλοι.

1 O Δημόκριτος και το έργο του:

Ο Δημόκριτος χαρακτηριζόταν ως «γελαστός φιλόσοφος» (γελασῖνος) λόγω της ηθικής του που στηρίζεται στην έννοια της ευθυμίας και ο Ηράκλειτος ως «σκοτεινός» λόγω του αποφθεγματικού του λόγου. Στο απόσπ. 68 Α 221.34 διαβάζουμε: «Στους... σοφούς αντί οργής έρχονταν στον Ηράκλειτο δάκρυα, στο Δημόκριτο γέλιο... άλλους να βρεις που συγκέρασαν τα λόγια καλύτερα είναι αδύνατο. Ο Ηράκλειτος είναι πολύ σκοτεινός. Καθόλου όμως δεν είναι ο Δημόκριτος (τοῖς σοφοῖς ἀντὶ ὀργῆς Ἡρακλείτῳ μὲν δάκρυα, Δημοκρίτῳ δὲ γέλως ἐπῄει). Για τους χαρακτηρισμούς αυτούς γράφει ο Horace Walpole (18ος αι.): «Αυτός ο κόσμος είναι μια κωμωδία γι' αυτούς που σκέπτονται, μια τραγωδία γι' αυτούς που αισθάνονται - μια απάντηση στο γιατί ο Δημόκριτος γελούσε και ο Ηράκλειτος θρηνούσε».

Από τα εξήντα έργα του Δημόκριτου που αναφέρει ο κατάλογος του Θρασύλλου (DK 68 3), μόνο οκτώ κατατάσσονται στα ηθικά και το γνωστότερο είναι το Περὶ εὐθυμίης. Ο αποφθεγματικός λόγος του Δημόκριτου φανερώνεται σε πολλά αποσπάσματα, όπως λ.χ. στο απόσπ. 191: «Στους ανθρώπους η ευδιαθεσία της ψυχής γεννιέται με τη μετρημένη χαρά και τη συμμετρία της ζωής». Η χαρούμενη διάθεση, η εὐθυμίη, γεννιέται, από τη συμμετρία της ζωής, που δεν επιτρέπει στην πλεονεξία (με συνεπακόλουθα τον φόβο, τον φθόνο και την αγάπη για τη δόξα) ούτε στην πλάνη να ταράξει τη ζωή. Το ήθος της χαράς και της αυτοσυγκράτησης του Δημόκριτου είχε ισχυρή απήχηση στους Κυνικούς και στον Επίκουρο, τους οποίους θα εξετάσουμε στο πέμπτο κεφάλαιο (βλ. Οι Προσωκρατικοί, μτφρ. - σχόλια Κ.Π. Μιχαηλίδης, εκδ. Imago, Αθήνα 1984, ό.π., σελ. 298 κ.ε.).

2 Η έννοια του μέτρου στον Δημόκριτο

Η ηθική του Δημόκριτου στηρίζεται στην έννοια του μέτρου και την κατάφαση της ζωής. Ο άνθρωπος που έχει μέτρο υπερνικά τις ακρότητες και δεν περιπίπτει ούτε στον ασκητισμό ούτε στον ηδονισμό ή στην ηθική αδιαφορία των Σοφιστών, τη γνωστή απάθεια των Στωικών, όπως θα δούμε στα κεφ. 2 και 5. Ίδιες αντιλήψεις εκφράζει και ο Ηράκλειτος ο οποίος, εκτός από την έννοια του μέτρου, υποστηρίζει και την αρετή της σωφροσύνης και της σοφίας τού να ομιλεί κανείς και να πράττει κατά φύσιν (απόσπ. 112) αλλά και την αξία του ήθους (απόσπ. 113: «η φρόνηση είναι σ' όλους κοινή», απόσπ. 116: «όλοι οι άνθρωποι έχουν μερίδιο στην αυτογνωσία και τη σωφροσύνη»), βλ. K. Αξελός, Ο Ηράκλειτος και η Φιλοσοφία, Αθήνα 1974, σελ. 71-73. Ο Ηράκλειτος απέρριψε ως γνωστόν τις απολαύσεις της Εφέσου, δεν επεδίωξε αξιώματα και πολιτικές θέσεις και κατέληξε ένας χορτοφάγος μισάνθρωπος.

3 Αναγκαιότητα και τύχη:

Για τον Δημόκριτο, όπως και για τον Λεύκιππο, ο οποίος υπήρξε εισηγητής της ατομικής θεωρίας, η αναγκαιότητα ήταν μια παντοδύναμη αρχή. Ο Δημόκριτος ιδιαίτερα θεωρούσε ότι «καθετί που συμβαίνει είναι καθορισμένο αντικειμενικά και απόλυτα. Αν κάτι θεωρείται τυχαίο, αυτό σημαίνει απλώς πως δεν είμαστε σε θέση να το προσδιορίσουμε αιτιακά. Και δεν είμαστε σε θέση να το προσδιορίσουμε αιτιακά, γιατί πρόκειται για «αίτιο που καθορίζει απειράριθμες δυνατότητες» (βλ. Θ. Βέικος, Οι Προσωκρατικοί, Αθήνα 1988, 5η έκδ., σελ. 224, και Guthrie, ΙΙ, 419). Βλ. σχετικό απόσπ. 67 B 2: οὐδὲν χρῆμα μάτην γίνεται, ἀλλά πάντα ἐκ λόγου τε και ὑπ' ἀνάγκης = Κανένα πράγμα δε γίνεται στα χαμένα, παρά όλα γίνονται για κάποιο λόγο και είναι αναγκαία). O ίδιος απέκλειε την τύχη από την ανθρώπινη ζωή και θεωρούσε πως τα συμβάντα της ζωής πρέπει να τα κατευθύνει το συνετό βλέμμα. Πρέπει, συνεπώς, να αγνοούμε τα νεύματα της τύχης και να μην υπερβαίνουμε τα όρια της φύσης και των ικανοτήτων μας, αλλά να φροντίζουμε την ψυχή μας. O ίδιος υποστήριζε, επίσης, πως η μελέτη της φύσης πρέπει να γίνεται αιτιοκρατικά και πως όλα τα γεγονότα από τη φύση τους εξουσιάζονται από την αναγκαιότητα, τη δίνη, η οποία, ως δινώδης κίνηση (στροβιλισμός), ως αιτία δημιουργίας όλων των πραγμάτων, ονομάζεται από αυτόν ανάγκη. Η ανάγκη φέρνει κατ' αυτόν τα άτομα σε κίνηση.