Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 4η

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις απόψεις του Ηράκλειτου για τον πόλεμο, ως κοσμική και κοινωνική δύναμη, καθώς και για το νόμο και τη δικαιοσύνη, που συνδέονται με την πολιτική πραγματικότητα της εποχής του¹. Θα γνωρίσουμε, επίσης, τις πολιτικές αντιλήψεις του Δημόκριτου για το δημοκρατικό πολίτευμα και την ευθύνη των πολιτών για τη διασφάλιση της σωστής λειτουργίας του.

KEIMENO

1 Πόλεμος πατήρ πάντων

O πόλεμος²είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων και μερικούς τους έκανε θεούς, άλλους ανθρώπους· μερικούς τους έκανε δούλους, άλλους ελεύθερους.

(Ἡράκλειτος, απόσπ. 53)

2 Πόλη και νόμος

(α) Όσοι μιλούν μυαλωμένα³ πρέπει να στηρίζονται σ' αυτό που είναι κοινό σε όλους, πως μια πόλη πρέπει να στηρίζεται στον νόμο της, και με πολύ μεγαλύτερη εμπιστοσύνη· γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από έναν νόμο, τον θείο⁴· γιατί αυτός έχει όση δύναμη θέλει και όχι μόνο φτάνει για όλους, παρά μένει και υπόλοιπο.

(Ἡράκλειτος, απόσπ. 114)

(β) O λαός⁵ πρέπει να υπερασπίζεται τον νόμο⁶ όπως τα τείχη της πόλης.

(Ἡράκλειτος, απόσπ. 44)

3 Mια καλά κυβερνημένη πόλη

Πρέπει να δίνουμε τη μεγαλύτερη σημασία στα ζητήματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι καλή η διακυβέρνησή της⁷, και να αποφεύγονται οι φιλονικίες, που καταπατούν την ισότητα και η βίαιη επιβολή μιας ισχύος που βλάπτει το κοινό καλό⁸. Mια καλά κυβερνημένη πόλη είναι η μεγαλύτερη εγγύηση· περιέχει μέσα της τα πάντα, και όταν διατηρείται σώα, διατηρούνται σώα και όλα τα υπόλοιπα, ενώ όταν καταρρέει, καταρρέουν μαζί της τα πάντα.

(∆ημόκριτος, απόσπ. 252)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

O Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο περίπου το 544/540 π.X., σε εποχή μεγάλης ακμής της πόλης, που δημιουργήθηκε από το εμπόριο. Γόνος παλιάς βασιλικής οικογένειας είδε με δυσαρέσκεια την άνοδο των δημοκρατικών στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Oι βιογραφικές πληροφορίες για τη μισανθρωπία και αλαζονεία του προέρχονται από σχετικές απαξιωτικές διατυπώσεις του. Πολύ δημοφιλής η ρήση του Τὰ πάντα ῥεῖ.
O πόλεμος (έρις, ανταγωνισμός) είναι προσφιλής μεταφορά στον Hράκλειτο. Ως δράση και αντίδραση αντίθετων δυνάμεων, εξασφαλίζει κατά τον Ηράκλειτο την αλλαγή, την τάξη και την αρμονία του κόσμου. Eίναι η σύγκρουση ανάμεσα σε ζεύγη αντίθετων εννοιών και καταστάσεων που φέρνει όμως την αρμονία (λ.χ. βίος-θάνατος, ἀρχή-πέρας, κόρος-λιμός, δίκη-ἔρις, εἰρήνη-πόλεμος). Εκφράζει τη συνεχή αλλαγή όλων των πραγμάτων και των καταστάσεων, τον μετρημένο ανταγωνισμό στον φυσικό και στον κοινωνικό κόσμο. O πόλεμος, δηλαδή η σύγκρουση, που διέπει όλα τα συμβάντα και ρυθμίζει τη λειτουργία της φύσης, είναι επίσης κοινός, δηλαδή καθολικός παράγοντας, που ρυθμίζει τις διαφορές και τις συγκρούσεις των ανθρώπων. Ενεργεί κατά ανάλογο τρόπο με τον λόγο («λόγον ξυνόν»), που συνέχει τους ανθρώπους και τον κόσμο.
Όσοι μιλούν μυαλωμένα: εδώ ο Ηράκλειτος τονίζει τη σημασία του νου, της κοινής λογικής, που είναι κοινό κριτήριο όλων των ανθρώπων, και τον παρομοιάζει με τον νόμο από τον οποίο αντλεί κύρος η πολιτική κοινότητα. O νόμος πρέπει, όπως και ο λόγος, να είναι απρόσωπος, αμερόληπτος και οικουμενικός.
Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι… έναν νόμο, τον θείο: κατά τον Ηράκλειτο, το κύρος των ανθρώπινων νόμων είναι περιορισμένο, αφού αυτοί διαφέρουν από πόλη σε πόλη και από εποχή σε εποχή. Oι ανθρώπινοι νόμοι αντλούν το κύρος τους από τον θείο, τον οικουμενικό νόμο που συμφωνεί με τον Λόγο.
O λαός: έτσι αποδίδεται η λέξη δῆμος, δηλαδή το σύνολο των πολιτών που ζουν σε μια οργανωμένη πολιτική κοινωνία, την πόλη-κράτος.
Nόμος: εδώ νοείται ως «νόμιμον», δηλαδή κάτι σύμφωνο με την παράδοση, το συμβατικό.
Kαλή διακυβέρνηση: ο Δημόκριτος ήταν δημοκρατικός και πίστευε στην πολιτική σύμπνοια των πολιτών. Aναφέρεται εδώ σε μια ευνομούμενη και δημοκρατική πόλη, όπου οι πολίτες έχουν ενεργό συμμετοχή στα κοινά και η ατομική ευδαιμονία εξαρτάται από την ευδαιμονία της πόλης.
Tο κοινό καλό: κατά την έκφραση του κειμένου, το χρηστὸν τοῦ ξυνοῦ, είναι ο λόγος ύπαρξης της δημοκρατικής πολιτείας.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 H αξία της δημοκρατίας

Η φτώχεια στα δημοκρατικά καθεστώτα είναι τόσο προτιμότερη από τη λεγόμενη ευημερία που εξασφαλίζουν οι τύραννοι όσο προτιμότερη είναι η ελευθερία από τη δουλεία.

(Δημόκριτος, απόσπ. 251)

2 Πειθώ Λόγου, Nόμος και ανθρώπινες πράξεις

Όποιος χρησιμοποιεί, για να προωθήσει την αρετή, τις παραινέσεις και την πειθώ του λόγου, θα 'χει καλύτερα αποτελέσματα, παρά αν χρησιμοποιήσει τον νόμο και τον καταναγκασμό. Γιατί είναι πολύ πιθανό να αμαρτάνει κρυφά εκείνος που μόνο ο νόμος τον αποτρέπει από την αδικία, ενώ εκείνος που οδηγείται από την πίστη στο πρέπον, δε θα κάνει τίποτα άπρεπο ούτε κρυφά ούτε φανερά. Γι' αυτό, όποιος κάνει το σωστό με σύνεση κι επίγνωση αναδεικνύεται γενναίος και ευθύς άνθρωπος.

(Δημόκριτος, απόσπ. 181)

3 Nόμοι, ελευθερία και ανθρώπινες κακίες

Oι νόμοι δε θα εμπόδιζαν τους ανθρώπους να ζουν όπως θα ήθελε ο καθένας, αν οι άνθρωποι δεν έβλαπταν ο ένας τον άλλο· διότι ο φθόνος προκαλεί την έναρξη της διαμάχης.

(Δημόκριτος, απόσπ. 245)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Τι είναι ο πόλεμος, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, και πώς επηρεάζει τη φύση και την κοινωνία;
Να εντοπίσετε αντιθέσεις, αναλογίες και μεταφορές στα αποσπάσματα του Ηράκλειτου.
Για ποιο λόγο αποκαλείται «σκοτεινός φιλόσοφος» ο Hράκλειτος;
Πώς εξασφαλίζεται η ευημερία της πόλης σύμφωνα με τον Δημόκριτο; Συμφωνεί με την άποψη του Hράκλειτου για το κύρος του νόμου (κείμενο 2β);
Ποια σημασία, από αυτές που σημειώνονται στο γλωσσάριο, έχει η λέξη «λόγος» στα παρακάτω αποφθέγματα προσωκρατικών φιλοσόφων;

λόγος ἢ ἒν τὸ σοφὸν (Hράκλειτος).

«ούτε ο έξοχος λόγος μπορεί να σβήσει μια αισχρή πράξη ούτε μια καλή πράξη μπορεί να μολυνθεί από έναν υβριστικό λόγο» (Δημόκριτος).

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Aφού μελετήσετε τα αποσπάσματα του Δημόκριτου στα παράλληλα κείμενα (1), (2) και (3), να σχολιάσετε αν οι πολιτικές του απόψεις συνδέονται με την ηθική του και αν έχουν ισχύ στην εποχή μας.
«Oι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, των ατόμων και των ομάδων, ιδιαίτερα μάλιστα των κρατών, προσδιορίζονται, κατά βάση, από μία επιθυμία αναγνώρισης, που συνεπάγεται, κατ' ανάγκη, περιπλοκή σε αγώνα ζωής και θανάτου: η καθεμία από τις ανταγωνιστικές δυνάμεις φέρνει την άλλη σε κίνδυνο» (Θ. Bέικος, Eν πολέμω, Aθήνα 1993, σελ. 27).
Συζητήστε το θέμα της ανταγωνιστικότητας και της διαπάλης στην κοινωνία και στα κράτη, το οποίο τίθεται στο παραπάνω κείμενο.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Να μελετήσετε τις παράπλευρες εικόνες και να σκεφτείτε σε ποιο θέμα αναφέρονται και ποια συναισθήματα εκφράζει καθεμιά. Nα χωριστείτε σε δύο ομάδες και να συγκεντρώσετε παραδείγματα εικαστικών και λογοτεχνικών έργων που έχουν ως κύριο θέμα τους τον θάνατο ή τον πόλεμο (π.χ. ζωγραφικούς πίνακες, τίτλους και υποθέσεις από τραγωδίες και κωμωδίες). Πώς παρουσιάζεται ο πόλεμος και ο θάνατος μέσα από σύγχρονα εικαστικά, λογοτεχνικά ή κινηματογραφικά έργα;

ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ

544/40 - 484/80 π.Χ.
O Hράκλειτος ονομάζεται «σκοτεινός φιλόσοφος», επειδή ο λόγος του ήταν αινιγματικός και αποφθεγματικός. Θεωρούσε πως ο χαρακτήρας του ανθρώπου καθορίζει τη μοίρα του (Λεπτομέρεια από τη νωπογραφία του Pαφαήλ H Σχολή των Aθηνών, 16ος αι., Ρώμη, Bατικανό).

«μάχεσθαι χρὴ τὸν δῆμον ὑπὲρ τοῦ νόμου ὃκωσπερ τείχεος».

(Ἡράκλειτος, απόσπ. 44)

Ηράκλειτος

ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ

Aπό ρωμαϊκό αντίγραφο ανδριάντα του φιλοσόφου, 4ος αι. π.X. (Mουσείο Hρακλείου Kρήτης).

O ∆ίας (Zευς) ήταν θεός του Oυρανού και η ενσάρκωση του υπερανθρώπινου νόμου. Oι κεραυνοί του ενδυναμώνουν τη θεία ∆ίκη. Eδώ, σε ζωγραφική απεικόνιση της εποχής που άρχισε η ελληνική φιλοσοφία, νικά τον Tυφώνα, ο οποίος παριστάνει την αταξία (Mόναχο, Aρχαιολογικό Mουσείο).

O Ερμής ζυγίζει τον Αχιλλέα και τον Έκτορα (ψυχοστασία). Σκηνή από τον Τρωικό πόλεμο (Ιλιάδα X, 271-6). Στο αριστερό μέρος ο ∆ίας, κρατώντας τους κεραυνούς, παρακολουθεί την κρίση, ενώ στο δεξιό μέρος εικονίζεται η Aθηνά ή η Θέτις. H ανθρώπινη αρετή της ανδρείας κρίνεται με τα κοινά μέτρα και σταθμά.
Χαλκογραφία, Victor Duruy, 1887, Getty Museum

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΔΗΜΟΣ:

1. λαός, 2. συγκέντρωση λαού.

ΛΟΓΟΣ:

1. οτιδήποτε λέγεται ή γράφεται, 2. αναφορά, φήμη, δόξα, 3. υπολογισμός και εκτίμηση, 4. αιτία, λόγος, επιχείρημα, 5. ανταπόκριση, σχέση αναλογίας, 6. γενική αρχή ή κανόνας, 7. λογική ικανότητα.

ΝΟΜΙΜΟΝ:

δίκαιο

ΝΟΜΟΣ :

από το νέμω): 1. νόμος, 2. έθος, συνήθεια, 3. συνθήκη.

ΠΟΛΙΣ:

1. πολιτεία/κράτος, 2. πολιτική κοινωνία..

ιερός νόμος

Aποσπάσματα ιερού νόμου από την Aκρόπολη των Aθηνών, 485/4 π.X. (Eπιγραφικό Mουσείο, EM 6794). Oι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν οργανικά και ανόργανα υλικά γραφής, όπως τα θραύσματα από αγγεία (όστρακα), οι λείες πέτρες, πλάκες από σχιστόλιθο και μέταλλα, αλλά έγραφαν και σε πινακίδες από ξύλο, σε φύλλα δένδρων, όπως ο πάπυρος, και σε δέρμα.

Ε. Mουνκ (1863-1944), Η κραυγή. (Όσλο, Eθνική Πινακοθήκη). Tο πιο χαρακτηριστικό έργο του Nορβηγού ζωγράφου και χαράκτη στο οποίο ο ρυθμός των χρωμάτων και των γραμμών, οι οποίες στροβιλίζονται, απεικονίζουν απόγνωση και αγωνία. Το πρόσωπο είναι παραμορφωμένο, θυμίζει το πρόσωπο του θανάτου και εκφράζει την πνευματική αγωνία του καλλιτέχνη.

Ο Θάνατος και ο Ύπνος μεταφέρουν το σώμα του νεκρού Σαρπηδόνα στο μνήμα του. Αττική λήκυθος λευκού εδάφους του Ζωγράφου του Θανάτου (επώνυμο αγγείο) γύρω στα 430 π.Χ., Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.

Ο θάνατος του Ορφέα. Eρυθρόμορφη υδρία του Ζωγράφου των Νιοβιδών, περίπου 460 π.Χ., Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 90.156.

Οι θεματικοί άξονες, με βάση τους οποίους θα γίνει η προσέγγιση του κειμένου, μπορούν να είναι:

- Ο προσδιορισμός των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του αποφθεγματικού ύφους μέσα από τα αποσπάσματα (στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση) που παρατίθενται στις σελίδες της ενότητας.

- Οι έννοιες του πολέμου, του νόμου και του λόγου στον Ηράκλειτο.

- Η αξία της δημοκρατίας και της πειθούς του λόγου, καθώς και της δικαιοσύνης στον Δημόκριτο.

- Η σύνδεση της ηθικής με την πολιτική, των αντιλήψεων των Προσωκρατικών με σύγχρονα προβλήματα της κοινωνίας και της πολιτικής ζωής.

1 O λόγος και το ύφος του Ηράκλειτου - Η θεωρία του Ηράκλειτου για το πυρ

Σώζονται περίπου εκατό αποσπάσματα από το μοναδικό σύγγραμμα που γνωρίζουμε ότι άφησε ο Ηράκλειτος στο ιερό της Εφέσιας Αρτέμιδος, σύμβολο ελληνικού και ανατολικού πολιτισμού. Το έργο αυτό έχει τον τίτλο Περί φύσεως και διαιρείται σε τρία μέρη: για το σύμπαν, για την πολιτική και για τη θεολογία. Πρόκειται για αποσπασματικές διατυπώσεις χωρίς μορφολογική συνάφεια ή νοηματική συνοχή, κατά το πρότυπο -ίσως- παλιών συλλογών αποφθεγμάτων (υποθήκαι). Χαρακτηρίζονται γενικά από εξαιρετική λιτότητα, απλό και καθημερινό λεξιλόγιο, σύντομες, αντιθετικές ονοματικές φράσεις και εικόνες από την καθημερινότητα (λ.χ., ὁδὸς ἄνω κάτω μία καὶ ὡυτή).

Οι ερμηνευτικές αβεβαιότητες και μεταφραστικές δυσκολίες, που οφείλονται στη μορφή του λόγου, στο περίτεχνο ύφος και στον πολυσήμαντο χαρακτήρα των όρων, προσήψαν στον Ηράκλειτο την επωνυμία «σκοτεινός». Σε αυτό συντελεί και το γεγονός ότι ο Ηράκλειτος φαίνεται να χρησιμοποιεί σκόπιμα την πολυσημία και την αμφισημία των λέξεων, τη συντακτική ελαστικότητα και τα τεχνάσματα της γλώσσας (π.χ. παρηχήσεις).

Ο Ηράκλειτος θεωρούσε τον κόσμο ως ύλη και ενέργεια (πυρ), ως κίνηση (ποταμός, πόλεμος, αρμονία), με νομοτέλεια (λόγος, το σοφόν, μέτρον, θείος νόμος), βλ. Φυσική Γ' Γυμνασίου, κεφ. 3, «Έργο και Ενέργεια».

2 O πόλεμος (η έρις και η πάλη των αντιθέτων)

Το απόσπασμα 53, το οποίο ανθολογείται, αποτελεί προσπάθεια να οριστεί ο νόμος της αντιθετικότητας. Ο κόσμος κινείται κατ' αυτόν ακατάσχετα. Η αλλαγή του κόσμου, όπως και της κοινωνίας, αποτελεί το συνεχές και σταθερό χαρακτηριστικό της πορείας του. (Τὰ πάντα ρεῖ). Ο πόλεμος (ἔρις) είναι ένας όρος που δηλώνει τον κοινό κανόνα όλων των πραγμάτων. Είναι, κατά τον Ηράκλειτο, η κινητήρια δύναμη που ωθεί όλα τα πράγματα σε αέναη αλλαγή, δηλαδή μια παγκόσμια αναγκαιότητα. Ως γενεσιουργός δύναμη διέπει όλα τα συμβάντα, είναι βασιλιάς και πατέρας με παιδιά όλα τα πράγματα, ανάμεσα σ' αυτά και τους ανθρώπους. Προσωρινές διακοπές του πολέμου ή επιμέρους ισοπαλίες δεν αναιρούν κατά τον Ηράκλειτο την παγκόσμια ισχύ του. Στο απόσπ. 114, που παρατίθεται, προβάλλεται απ' αυτόν η σημασία του νόμου και της νομιμότητας για τη διασφάλιση της ασφάλειας και του ομαλού βίου στην πόλη, δηλαδή στην πολιτεία. Το γεγονός ότι στον κόσμο φαίνεται να κυριαρχεί η έριδα (σύγκρουση και ανταγωνισμός) δε σημαίνει πως ο κόσμος διέπεται από μια αρχή κακού. Η έριδα, ως βάση της κοσμικής διαδικασίας, αποτελεί και τη βάση της κοσμικής δικαιοσύνης, αφού ένας κόσμος ειρήνης δε θα είχε βέβαια ανάγκη από δικαιοσύνη. Έτσι, ο πόλεμος (έρις) είναι ουσιαστική προϋπόθεση ενός ενοποιημένου κόσμου, γιατί χωρίς τη συνυφασμένη με τον κόσμο αλλαγή ανάμεσα στα αντίθετα δε θα είχαμε την ενότητα των αντιθέτων, που είναι η ανώτατη αρχή συγκρότησης του κόσμου.

Αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι ο Ηράκλειτος ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας της Εφέσου, ότι έζησε εκεί την άνοδο των δημοκρατικών, μιας νέας πολιτικής κατάστασης που αυτός δεν ενέκρινε, γιατί δεν πίστευε στην ικανότητα των πολλών να κυβερνούν. Πρόβαλε ίσως την ιδέα του πολέμου, επειδή έζησε την κοινωνική και πολιτική διαμάχη της κοινότητας όπου ζούσε, σε μια εποχή όμως κωδικοποίησης των νόμων που οδήγησε σε συζητήσεις γύρω από το φυσικό και εθιμικό ή συμβατικό δίκαιο (βλ. Θ. Βέικος, Φύση και κοινωνία, εκδ. Σμίλη, Αθήνα 1991).

3 Όσοι μιλούν μυαλωμένα (Νόμος και λόγος)

Όπως ο λόγος, δηλαδή η λογική, είναι για όλους, ισχυροποιεί τις απόψεις όλων όσοι τον χρησιμοποιούν, έτσι και ο νόμος δίνει κύρος στις αποφάσεις της πόλης, όταν έχει τις ιδιότητες του λόγου (απρόσωπος, οικουμενικός και αμερόληπτος).

Δεν είναι σαφές τι εννοούσε ο Ηράκλειτος με τον νόμο. Οι πολιτικές αναταραχές και διαμάχες, που δοκίμασε ο ίδιος στην εποχή του, εν μέρει μόνο μπορούν να εξηγήσουν τη θεωρία του για τον πόλεμο και την έριδα ως βάση και της κοινωνικής ζωής. O Ηράκλειτος αξιοποίησε την εμπειρία του καιρού του, η οποία οδήγησε από τη φυλετική αριστοκρατία και την αγροτική μοναρχία στην εξουσία των πολλών. O ίδιος εκδήλωσε δημόσια την οργή του, όταν οι δημοκρατικοί ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της Εφέσου και εξόρισαν τον αριστοκρατικό φίλο του Ερμόδωρο. Μιλάει περιφρονητικά για την αφροσύνη των πολλών και εκθειάζει την αξία του έξοχου άνδρα, που χαρακτηρίζεται από ήθος, γνώση και φρόνηση, χρησιμοποιώντας κριτήρια ορθολογικά και ηθικά, όπως φανερώνουν οι χαρακτηρισμοί του για τους πολλούς και τους λίγους (συνετοί-ασύνετοι, φρόνιμοι-ανόητοι, μυημένοι στο λόγο-αμύητοι, αλλά και καλοί-κακοί), (Θ. Βέικος, Φύση και κοινωνία, ό.π.). O Ηράκλειτος δεν πολιτεύτηκε ποτέ στη ζωή του, ούτε δέχθηκε πολιτικά αξιώματα και τιμές (Κωνσταντίνος Τσάτσος, Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, εκδ. Εστία, 5η έκδ., Αθήνα, 1965, σελ. 48).

4 O λόγος στον Ηράκλειτο: είναι γνωστή η πολυσημία της λέξης λόγος στην αρχαία γλώσσα. Στον Ηράκλειτο ο λόγος είναι κυρίως:

α. Το πρότυπο σχήμα και ο τύπος που εξασφαλίζει την ενότητα των αντιθέτων. Κοινό μέτρο και αναλογία στη διάταξη της βαθιάς δομής όλων των πραγμάτων.

β. Κοινός νόμος της αιώνιας ροής, που ρυθμίζει τους μετασχηματισμούς και τις έριδες μέσα από την πολεμική σύγκρουση των αντιθέτων. Ως παγκόσμιος, διέπει τη φύση, το θείο και τους ανθρώπους (τη συμπεριφορά, τις σκέψεις και τις πράξεις τους).

γ. Προφορική έκφραση της σκέψης, τρόπος σκέψης. Είναι η «σωστή γλώσσα» που πρέπει να μιλήσει η ψυχή (θεωρία ή αλήθεια), προκειμένου να διεισδύσει στο κρυμμένο νόημα των πραγμάτων.

Νόμος και αρετές κατά τον Δημόκριτο: για τον Δημόκριτο (σύμφωνα και με τη φυσική του φιλοσοφία), στη βάση της κοινωνικής ζωής δε βρίσκεται κάποιο κοινωνικό συμβόλαιο (για τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου θα μιλήσουμε στο κεφ. 2, ενότητα 4η, Βιβλ. μαθ., σελ. 53 και Βιβλ. εκπ., σελ. 42-44), αλλά η φυσική αρχή «όμοιος στο όμοιο», ο συναγελασμός των ομοίων που παρατηρείται και στα πράγματα της φύσης. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η συμμετοχή όλων στην κοινωνική ζωή. O Δημόκριτος εκφράζει την προτίμησή του για τη δημοκρατία που τη θεωρεί, σε αντιπαράθεση με την τυραννία, το καλύτερο σχήμα διακυβέρνησης. Στο απόσπ. 251 η ελευθερία σημαίνει γι' αυτόν ελευθερία γνώμης, κατάσταση ισορροπίας και μέτρου και είναι για την πολιτεία ό,τι η ευθυμία για το άτομο. Σταθερές της δημοκρατίας θεωρεί, άλλωστε, αυτός την ισονομία, την ελευθερία και την ομόνοια. Στο απόσπ. 245 επισημαίνει επίσης το πρόβλημα των ανταγωνισμών των πολιτικών παρατάξεων, τις συνέπειες του εσωτερικού πολέμου, που είναι κατ' αυτόν αποτέλεσμα φθόνου. Συνειδητοποιώντας, συνεπώς, την αξία της ομόνοιας αλλά και τα οδυνηρά αποτελέσματα από τους ανταγωνισμούς ανάμεσα σε πολιτικές παρατάξεις και πρόσωπα, προτείνει την ισότητα, η οποία οδηγεί σε άμβλυνση των διαφορών [Βλ. Στοβαίος, Ανθολ., 193 (Δημ. Β. 255): «Όταν οι πλούσιοι έχουν τη γενναιοψυχία να συντρέχουν τους φτωχούς στις ανάγκες τους, να τους βοηθούν και να τους ευεργετούν, τότε πια και συμπάθεια υπάρχει και συμπαράσταση και σταθερότητα και αμοιβαία βοήθεια και ομόνοια ανάμεσα στους πολίτες και άλλα αναρίθμητα αγαθά». Βλ. F. Enriques-Manlio Mazzioti, Οι θεωρίες του Δημόκριτου του Αβδηρίτη (Κείμενα και Υπομνήματα), Ξάνθη 1982, σελ. 272]. Βλ. Άννα Κελεσίδου, Η επικαιρότητα της θεώρησης της έννοιας της δημοκρατίας από τον Δημόκριτο και τον Αρχύτα: στο Η επικαιρότητα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997, σελ. 126 κ.εξ. Αναζητώντας τα ψυχολογικά κίνητρα της χρηστής συμπεριφοράς ο Δημόκριτος περιγράφει τον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο με ψυχολογικούς / συναισθηματικούς όρους, πράγμα που είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό της δημοκρίτειας ηθικής: αναζητά τον αποκλεισμό αντικοινωνικών στάσεων, όπως ο φθόνος, που μπορεί να καταστρέψει την πόλη με τους πολιτικούς ανταγωνισμούς που προκαλεί. Βρίσκει ως αντίδοτο τις παραινέσεις και την πειθώ, την πίστη στο πρέπον, την κατανόηση και τη σύνεση. Αυτές οι ατομικές αρετές εξασφαλίζουν και στο άτομο μεγαλύτερη γαλήνη και στην πόλη την ομόνοια που εγγυάται την κοινή ασφάλεια. Γίνεται φανερό ότι αυτός συνέδεε την ηθική με την πολιτική και κοινωνική ζωή και θεωρούσε τον ενάρετο άνθρωπο εγγυητή της κοινωνικής δικαιοσύνης.