Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 4η

Στην ενότητα αυτή θα συζητήσουμε τη διάκριση που έκανε ο σοφιστής Αντιφών¹ ανάμεση στη φύση και το νόμο, καθώς και τις αντιλήψεις των Σοφιστών για τη δικαιοσύνη. Τα θέματα αυτά σχετίζονται με προβληματισμούς της αρχαίας και της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας και τη νομιμοποίηση της κρατικής εξουσίας.

KEIMENO

1 H αντίθεση Νόμου και Φύσης

∆ικαιοσύνη είναι να μην παραβαίνεις τους νόμους και τα έθιμα της πόλης², της οποίας είσαι πολίτης³. Ο άνθρωπος θα αποκόμιζε από τη δικαιοσύνη την πιο μεγάλη ωφέλεια⁴ για το άτομό του, αν μπροστά σε άλλους ανθρώπους τηρούσε τους νόμους ως κάτι σημαντικό, ενώ αντίθετα, άμα είναι μόνος του χωρίς άλλους μπροστά του, ακολουθούσε τις επιταγές της φύσης. Γιατί οι επιταγές του νόμου είναι αυθαίρετες, ενώ της φύσης είναι αναγκαίες κι οι επιταγές των νόμων είναι συμβατικές⁵ και όχι από τη φύση, ενώ οι επιταγές της φύσης⁶ είναι ακριβώς το αντίθετο […] Όποιος παραβαίνει τους νόμους και τα έθιμα⁷, αν δεν υποπέσει στην αντίληψη αυτών που τα έχουν αποδεχθεί, αποφεύγει και την ντροπή και την τιμωρία⁸ ενώ, αν δε μείνει απαρατήρητος, δεν τα αποφεύγει. Απεναντίας, άμα παραβιάζει τις εγγενείς απαιτήσεις της φύσης πέρα από ένα όριο, το κακό γι' αυτόν δε μετριάζεται διόλου, αν μείνει απαρατήρητος απ' όλους τους ανθρώπους, ούτε γίνεται μεγαλύτερο, αν υποπέσει στην αντίληψη όλων των ανθρώπων.

(Ἀντιφῶν, απόσπ. 44Α)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Ο σοφιστής Αντιφών ο Aθηναίος (5ος αι. π.X.) ήταν δάσκαλος του τυράννου Διονυσίου στις Συρακούσες και ένας από τους συνομιλητές του Σωκράτη. Κυριότερα έργα του είναι το Περὶ ἀληθείας και το Περὶ ὁμονοίας. Στο κείμενο της ενότητας αναφέρεται στην αντίθεση ανάμεσα στον νόμο και τη φύση, στη συμβατικότητα των κοινωνικών θεσμών και τη φυσική πραγματικότητα. Tο φύσει ήταν γι' αυτόν η πραγματικότητα και η αλήθεια, ενώ το νόμῳ ήταν απλή συνθήκη, την οποία μπορεί κανείς να αλλάζει σύμφωνα με το συμφέρον του.
Δικαιοσύνη είναι… της πόλης: δίνεται ένας ορισμός της δικαιοσύνης που ήταν διαδεδομένος στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Η δικαιοσύνη ταυτίζεται με τα νόμιμα της καθεμιάς πόλης, δηλαδή με τους νόμους και τα έθιμά της.
Πολίτης: η ιδιότητα του πολίτη προϋποθέτει την πόλη-κράτος και πολίτευμα που στηρίζεται στους νόμους. H πόλη είναι ανώτερη οργάνωση με ιδιαίτερη φυσιογνωμία και λειτουργικότητα που αναδεικνύει πολίτες με πολιτική σκέψη και βούληση.
Την πιο μεγάλη ωφέλεια: ο Αντιφών υιοθετεί την κοινή παραδοχή ότι με τις πράξεις του ο άνθρωπος επιδιώκει τη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια γι' αυτόν τον ίδιο και κάνει διάκριση ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο.
Συμβατικές: διατυπώνεται η ιδέα ότι ο νόμος είναι καρπός μιας συμφωνίας, μιας σύμβασης. Επομένως, σύμφωνα με τον Αντιφώντα, η νομοθεσία έχει τεχνητό και αυθαίρετο χαρακτήρα. Τον 17ο και 18ο αι. διατυπώθηκε από τους φιλοσόφους Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, η οποία υποστηρίζει ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες στηρίζονται σε ένα είδος συμφωνίας για την ίδρυση της οργανωμένης πολιτικής κοινότητας (κράτος).
Οι επιταγές της φύσης: εννοεί κυρίως τις βιολογικές λειτουργίες και δραστηριότητες, τις οποίες πολλές φορές περιορίζουν οι νόμοι, όπως επισημαίνει λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο: «Έχουν θεσπιστεί νόμοι για τα μάτια, τι πρέπει να βλέπουν και τι δεν πρέπει […] το ίδιο και για τα αυτιά, τι πρέπει να ακούνε και τι δεν πρέπει […] και για τη γλώσσα, τι πρέπει να λέει και τι δεν πρέπει […] και για τα πόδια, πού πρέπει να πηγαίνουν και πού δεν πρέπει […] και για το νου, τι πρέπει να επιθυμεί και τι δεν πρέπει».
Τους νόμους και τα έθιμα: το γραπτό δίκαιο αφενός και, αφετέρου, οι άγραφοι νόμοι των ηθών και των κανόνων της ορθής συμπεριφοράς.
Ντροπή και τιμωρία (αἰσχύνη και ζημία): αναφορά στην κοινωνική αποδοκιμασία και τη δικαστική τιμωρία από τη νομοθεσία, η οποία με τους νόμους τιμωρεί μια αξιόποινη πράξη.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 O μύθος του Πρωταγόρα για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας

Μ' αυτά λοιπόν τα εφόδια ζούσαν τον πρώτο καιρό οι άνθρωποι σκόρπιοι· πολιτείες δεν υπήρχαν. Το αποτέλεσμα ήταν να τους αφανίζουν τα θηρία [...] ένιωσαν έτσι την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να χτίζουν πολιτείες για να σωθούν. Κάθε φορά όμως που συγκεντρώνονταν αδικούσαν ο ένας τον άλλο, γιατί δεν κάτεχαν την πολιτική τέχνη, με αποτέλεσμα να σκορπίζονται πάλι και να αφανίζονται. Τότε ο ∆ίας, που ανησυχούσε μήπως το γένος μας χαθεί ολότελα από το πρόσωπο της γης, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να μονοιάσουν οι πολιτείες και να φιλιώσουν οι άνθρωποι.

(Πλάτων, Πρωταγόρας, 320 c κ.ε., 322 d-d)

2 O νόμος είναι συνθήκη

O νόμος καταντά απλώς σύμβαση και εγγύηση για τα δικαιώματα του ενός απέναντι στον άλλο.

(Λυκόφρων, απόσπ. 3)

3 Η κατάσταση της φύσης κατά τον Xομπς

Είναι λοιπόν φανερό ότι όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγμένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου. Και μάλιστα αυτός ο πόλεμος είναι πόλεμος των πάντων εναντίον πάντων. Διότι ο πόλεμος δε συνίσταται μόνο σε μάχες ή στην έμπρακτη σύγκρουση· αλλά καλύπτει όλο το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η βούληση για ένοπλη αναμέτρηση είναι επαρκώς γνωστή.

(Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν ή Ύλη, Mορφή και Eξουσία μιας Eκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Kοινότητας, τόμ. A', εισαγ. Aιμ. Mεταξόπουλος, μτφρ. Γρ. Πασχαλίδης και Aιμ. Mεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, Aθήνα 1989, σελ. 195-196)

4 Oι απαρχές των πολιτικών κοινωνιών κατά τον Λοκ

Επειδή οι άνθρωποι είναι, πως ελέχθη, εκ φύσεως ελεύθεροι, ίσοι και ανεξάρτητοι, κανένας δεν μπορεί να τεθεί έξω από αυτή την κατάσταση και να υπαχθεί στην πολιτική εξουσία κάποιου άλλου, χωρίς τη συγκατάθεσή του. Ο μόνος τρόπος, με τον οποίο οιοσδήποτε απεκδύεται της φυσικής του ελευθερίας και αναδέχεται τα δεσμά της πολιτικής κοινωνίας, είναι η σύναψη συμφωνίας με άλλους ανθρώπους για να συνενωθούν και να συμπήξουν μία κοινότητα, ούτως ώστε να κατορθώσουν να ζουν με άνεση, ασφάλεια και ειρήνη αναμεταξύ τους, έχοντας εξασφαλίσει την απόλαυση των ιδιοκτησιών τους και μεγαλύτερη ασφάλεια έναντι όσων δεν μετέχουν στην κοινότητά τους.

(Τζον Λοκ, Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως,
Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, εισαγ.–μτφρ.–σχόλια Πασχ. M. Kιτρομηλίδης, εκδ. Γνώση, Aθήνα 1990, σελ. 157)

5 Tο κοινωνικό συμβόλαιο κατά τον Ρουσσώ

[...] Ό,τι χάνει ο άνθρωπος με το κοινωνικό συμβόλαιο, είναι η φυσική του ελευθερία και ένα απεριόριστο δικαίωμα σε όσα του αρέσουν και μπορεί να τα αποκτήσει· ό,τι κερδίζει είναι η ελευθερία του πολίτη και η ιδιοκτησία όσων κατέχει.

(Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Το κοινωνικό συμβόλαιο,
επιμ.–σημ.–εισαγ.–επίμετρο Bασ. Γρηγοροπούλου, μτφρ. Bασ. Γρηγοροπούλου και Aλβ. Σταϊνχάουερ, εκδ. Πόλις, Aθήνα 2004, σελ. 67)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Γιατί η φύση και ο νόμος βρίσκονται σε αντίθεση, κατά τον Αντιφώντα;
Ποιος είναι ο ρόλος των νόμων στην κοινωνία, την πολιτεία και την ατομική ζωή, σύμφωνα με τον Αντιφώντα; Συμφωνείτε με την άποψή του;
Στο παράλληλο κείμενο (1) ο σοφιστής Πρωταγόρας διατυπώνει μια άποψη για τη δικαιοσύνη και τη σημασία της στη ζωή των ανθρώπων. Να τη συγκρίνετε με την άποψη του Αντιφώντα και να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στους δυο σοφιστές.
Mε ποιον τρόπο οι άνθρωποι ξεπέρασαν το πρωτόγονο στάδιο ζωής και οδηγήθηκαν στην πολιτική οργάνωση; [Παράλληλο κείμενο (1)].

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

O Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς θεωρούσε πως ο πόλεμος είναι «πόλεμος των πάντων εναντίον πάντων» και πως ο άνθρωπος είναι εχθρός κάθε άλλου ανθρώπου. [Παράλληλο κείμενο (3)]. Αν δεχτούμε αυτή την άποψη, σε ποια συμπεράσματα μπορούμε να οδηγηθούμε για την ανθρώπινη κατάσταση και την κοινωνική συμβίωση; Mπορείτε να θυμηθείτε ποιος προσωκρατικός φιλόσοφος έκανε λόγο για τον πόλεμο και πώς τον εννοούσε;
Υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ του Λυκόφρονα και του Ρουσσώ σχετικά με τις απόψεις τους για την κοινωνική συμβίωση;
Mπορείτε να βρείτε κοινά σημεία στις απόψεις του Λυκόφρονα και του Άγγλου φιλοσόφου Λοκ; [Παράλληλα κείμενα (2) και (4)].

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Να αναζητήσετε στα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που ανθολογούνται στο βιβλίο της Λογοτεχνίας της Γ' Γυμνασίου, απόψεις σχετικές με τα θέματα που συζητήθηκαν στην ενότητα αυτή (διχόνοια, ομόνοια, νόμοι, δικαιοσύνη, ανθρώπινα δικαιώματα, ισότητα). Να συγκρίνετε τις απόψεις αυτές με όσα δίδασκαν οι Σοφιστές.

O μυθικός Προμηθεύς, γιος του τιτάνα Iαπετού, αδελφός του Eπιμηθέα και του Άτλαντα, τόλμησε να εναντιωθεί στον ∆ία, κλέβοντας τη φωτιά και δίνοντάς την στους ανθρώπους. O ∆ίας τον τιμώρησε αλυσοδένοντάς τον στον Kαύκασο, όπου ένας αετός τού έτρωγε το συκώτι. Tον ελευθέρωσε ο Hρακλής από τα δεινά του και τον παρουσίασε στον ∆ία και τους άλλους θεούς.

Λεπτομέρεια από παράσταση της Tιτανομαχίας του ζωγραφικού διάκοσμου της Aκαδημίας Aθηνών, όπου εικονίζεται ο Προμηθέας Πυρφόρος να φέρνει τη φωτιά και το φως στους ανθρώπους. Έργο του Xρ. Γκρήπενκερλ, μαθητή του Pαλ (19ος αι.).

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΑΙΔΩΣ:

ντροπή (λ.χ. Όμηρος), σεβασμός απέναντι στους άλλους, φιλοτιμία, σεβασμός στους άγραφους νόμους.

ΑΙΣΧΥΝΗ (αἶσχος) (όπως η αιδώς):

1. ντροπή, αποδοκιμασία. 2. ατιμία που γίνεται προς κάποιον· όνειδος.

ΔΙΚΗ (ρίζα δικ- του δείκνυμι):

ορθό, δίκαιο, δικαιοσύνη, νόμος.

ΝΟΜΟΣ:

μεταγράφεται από τα αρχαία ως «νόμος» ή σύμβαση ή έθιμο ανάλογα με τα συμφραζόμενα.

ΟΜΟΝΟΙΑ (ὁμοῦ + νοῦς):

πολιτική συναίνεση που βασίζεται στην ομοφροσύνη όλων των πολιτών ως προς τα πρότυπα τρόπου ζωής.

ΦΥΣΙΣ:

ο όρος που οι Ίωνες επιστήμονες χρησιμοποιούσαν για το σύνολο της πραγματικότητας ή για την πιο σταθερή υλική πηγή της ή για τα συστατικά στοιχεία της.

H Nέμεσις και μια σύντροφός της. Λεπτομέρεια από αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα, στον οποίο, ενώ η Aφροδίτη συμβουλεύει την Eλένη, η Nέμεσις δείχνει καταδικαστικά τη Σπαρτιάτισσα βασίλισσα. Ερυθρόμορφος αμφορέας του Ζωγράφου της Ειμαρμένης, περ. 430 π.X. Βερολίνο, Eθνικό Mουσείο, Nr. 30036.

Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes), Άγγλος ηθικός και πολιτικός φιλόσοφος (1588-1679). Κυριότερο έργο του: Λεβιάθαν (1651). Σε αυτό ασχολείται με θεμελιώδη ερωτήματα της πολιτικής σκέψης: τι είναι μια οργανωμένη κοινότητα ανθρώπων, τι τη δημιουργεί, τι τη συντηρεί ή την καταστρέφει; Tι είναι ισχύς, τι είναι εξουσία, τι είναι οι θεσμοί κ.ά.

Η γκραβούρα (χαρακτικό αντίτυπο) του τέρατος της Aποκαλύψεως Λεβιάθαν (το οποίο συμβολίζει την απόλυτη μοναρχία), όπως απεικονίζεται στο ομώνυμο έργο του Χομπς, στο οποίο αυτός υποστηρίζει ότι το κράτος είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα, απαραίτητο για την προστασία των πολιτών.

A. Λορεντζέττι (Ambrogio Lorenzetti, 14ος αι.), συμβολική απεικόνιση της ειρήνης στην πόλη από νωπογραφία στο Palazzo Publico της Σιένας (λεπτομέρεια). Η ομόνοια (ειρήνη), που προέρχεται από τη φιλία (τους συνεκτικούς δεσμούς των πολιτών), είναι απαραίτητη για την ευημερία του κράτους και εξίσου σημαντική με τη δικαιοσύνη.

Kεφαλή από ανδριάντα του Θουκυδίδη. O ιστορικός Θουκυδίδης (460-399 π.X.) έχει επίσης χαρακτηριστεί και ως σοφιστής, εξαιτίας των φιλοσοφικών παρατηρήσεών του για την ανθρώπινη φύση και κοινωνία. O Xομπς έχει βαθύτατα επηρεαστεί από το έργο του Ιστορία, κυρίως από το μέρος που ονομάζεται «Παθολογία του πολέμου». Oι παρατηρήσεις του Θουκυδίδη για την ανθρώπινη φύση αντανακλώνται στην υπόθεση του Xομπς για την κατάσταση της φύσης. ∆εν είναι τυχαίο ότι ο Χομπς δημοσίευσε την πρώτη μετάφραση του έργου του Θουκυδίδη στην αγγλική γλώσσα, η οποία μέχρι σήμερα χρησιμοποιείται ευρέως.

Σε αυτή τη διδακτική ενότητα μας ενδιαφέρει να γίνουν κατανοητές οι πολιτικές θεωρίες των Σοφιστών και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, του Αντιφώντα, σε σχέση με την αντίθεση νόμου - φύσης. Διακρίνονται στο απόσπασμα δύο θέσεις: υπέρ του νόμου και εναντίον της φύσης, υπέρ της φύσης και εναντίον του νόμου. Μας ενδιαφέρει επίσης να γίνουν κατανοητά, σε γενικές γραμμές, τα θέματα για την κοινωνική οργάνωση και την κοινωνική συνθήκη, όπως τίθενται στη νεότερη φιλοσοφία από τους Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ αναφορικά με τη φυσική κατάσταση, τις απαρχές των πολιτικών κοινωνιών και τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, ώστε να γίνει αντιληπτή η διαχρονικότητα και εξέλιξη των αντιλήψεων της σοφιστικής κίνησης και της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, γενικότερα. Αναφορές στις απόψεις αυτές θα γίνουν και στα επόμενα κεφάλαια (κυρίως στον Αριστοτέλη, ώστε να καταδειχτεί η διαφοροποίηση των δύο απόψεων).

Επισημαίνεται, από άποψη φιλοσοφική, η αντίθεση συμβατικού και φυσικού, που έχει ήδη τονιστεί από τους Προσωκρατικούς, που είναι έκφραση του διαλόγου (θέση – αντίθεση - διαλεκτική τού υπέρ και του κατά). Υπογραμμίζουμε την επανάληψη των ίδιων λέξεων (νόμος - φύση) και την κύρια προβληματική του κειμένου για την πολιτική οργάνωση του κράτους και την αναγκαιότητα της δικαιοσύνης.

1 H διάκριση ανάμεσα στη φύση και τον νόμο

Ο Αντιφών υποστηρίζει πως αν ρυθμίζει κανείς τη ζωή του σύμφωνα με το δίκαιο, αντιστρατεύεται τη φύση, αφού αυτό που απαιτεί ο νόμος είναι αντίθετο από τη φύση, η οποία συμβάλλει στην ελευθερία. Σ' αυτόν η αντίθεση νόμου - φύσης είναι έντονη. Η δικαιοσύνη θεωρεί ότι είναι μια σχετική και συμβατική έννοια που προβάλλεται με απόλυτο κύρος και εξαναγκάζει τους ανθρώπους με νόμους δυνάστες να κάνουν πράγματα αντίθετα από τη φύση τους, που νοείται γενικότερα ως η ανθρώπινη φύση. H ανθρώπινη φύση δημιουργεί δεσμούς που είναι στενότεροι από τους κοινωνικούς δεσμούς, που στηρίζονται στον νόμο (κοινωνική συνθήκη). H σύγκριση, ωστόσο, αυτή μόνο στον Αντιφώντα υποστηρίζεται και με συγκεκριμένα παραδείγματα, φαίνεται όμως πως ήταν ευρέως διαδεδομένη στην Αθήνα της εποχής αυτής.

H αντίθεση φύσης και νόμου υπάρχει π.χ. και στην κωμωδία του Αριστοφάνη Νεφέλες (στ. 937 και 961), έργο που παρουσιάστηκε το 423 π.Χ., όπου εμφανίζεται το Λάθος να καυχιέται ότι ήταν το πρώτο που συνέλαβε την ιδέα να αντικρούσει τους νόμους και τους κανόνες της δικαιοσύνης (στ. 1039-40). Επίσης, φαίνεται να επικροτείται το Λάθος, γιατί ενθαρρύνει τους θιασώτες του να «πράξουν όπως προστάζει η φύση, να χοροπηδήσουν, να ευθυμήσουν, να γελάσουν και να μην περιορίζονται από τις συμβατικές αντιλήψεις που καθορίζουν τι είναι επονείδιστο (νόμιζε μηδὲν αἰσχρόν, στ. 1078-8). H δημόσια συζήτηση του Oρθού και του Λάθους, μεταξύ Δίκαιου Λόγου και Άδικου Λόγου, που κάνει ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες, έχει ως πρότυπο τη σοφιστική μέθοδο της παρουσίασης επιχειρημάτων υπέρ και κατά ενός δεδομένου ζητήματος, που πρώτος χρησιμοποίησε ο Πρωταγόρας. Πρόκειται για παρωδία της διδασκαλίας των Σοφιστών και για αναμέτρηση ανάμεσα στην «αρχαία παιδεία» και την «καινή παιδεία» των Σοφιστών (Αριστοφάνης, Νεφέλες, στ. 937 και 961). (Βλ. σχετικά με το σχόλιο Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, τόμ. 4, εκδ. Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και Ελληνικά Γράμματα, 2005, σελ. 115). Η αντίθεση νόμου και φύσης γίνεται σαφώς από τους Προσωκρατικούς, κυρίως όμως από τους Σοφιστές.

Για την αντίθεση νόμου και φύσης ο Guthrie παρατηρεί: «Η συζήτηση για τη θρησκεία στρεφόταν γύρω από το πρόβλημα αν οι θεοί υπήρχαν φύσει -πραγματικά- ή μόνο νόμῳ, δηλαδή συμβατικά καθιερωμένοι από τους ανθρώπους. Σχετικά με την πολιτική οργάνωση, το πρόβλημα ήταν αν οι πολιτείες δημιουργήθηκαν με θεϊκή εντολή, από φυσική αναγκαιότητα ή νόμῳ, δηλ. συμβατικά από συμφωνία των ανθρώπων. Στο θέμα του κοσμοπολιτισμού, εξεταζόταν αν οι διαιρέσεις του ανθρώπινου γένους είναι φυσικές ή απλώς θέμα νόμου. Σχετικά με την ισότητα, αν η εξουσία ενός ανθρώπου πάνω σε έναν άλλο (δουλεία) ή ενός λαού πάνω σε άλλον (κυριαρχία) είναι φυσική και αναπόφευκτη ή την επιβάλλει απλώς ο νόμος κ.ο.κ». (βλ. Guthrie, ό.π., σελ. 83). Ο ίδιος επίσης σημειώνει: «Για μεθοδολογικούς λόγους μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κύριες θέσεις: υπέρ του νόμου και εναντίον της φύσεως, υπέρ της φύσεως και εναντίον του νόμου και μια στάση άτεγκτου ρεαλισμού ή θετικισμού που, χωρίς να παίρνει μέρος στη διαμάχη, δηλώνει ότι οι ισχυρότεροι θα εκμεταλλεύονται πάντα τους πιο αδύνατους και θα ονομάζουν νόμο και δικαιοσύνη οτιδήποτε θεσπίζουν για να εξυπηρετήσουν το συμφέρον τους. Η ονομασία θα ισχύει όσο καιρό διατηρούν τη δύναμή τους» (βλ. Guthrie, ό.π., σελ. 86).

1 O «μύθος του Πρωταγόρα»

Κατά τον Πρωταγόρα, ο άνθρωπος ξεκίνησε από μια φυσική κατάσταση και προχώρησε σε μια κατάσταση πολιτισμού, που συνεχώς προόδευε. Στον μύθο, που ο ίδιος αφηγείται στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα, υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι αρχικά ζούσαν χωριστά, όμως σταδιακά προσπάθησαν να σχηματίσουν για αυτοπροστασία ομάδες. Όταν το έκαναν, άρχισαν να αδικούν ο ένας τον άλλο, με συνέπεια να διαλυθούν και να αφανίζονται. Όμως, ο Ζευς έστειλε σ' αυτούς δύο ηθικές αρετές, την αιδώ και τη δίκη, για να τις μοιραστούν. Έτσι, η δικαιοσύνη και ο νόμος απέβησαν αναγκαία προϋπόθεση για τη διατήρηση των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο Πρωταγόρας υπερασπίζεται εδώ τον νόμο σε σχέση με τη φύση και υποστηρίζει στο πλαίσιο αυτό στη συνέχεια ότι η πολιτική αρετή, που ο ίδιος διδάσκει, μαθαίνεται ως αποτέλεσμα μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ο Πρωταγόρας έχει υπέρμετρο σεβασμό για τις δημοκρατικές αρετές της δικαιοσύνης, για τη γνώμη των άλλων ανθρώπων και τις διαδικασίες ειρηνικής πειθούς ως θεμέλια της κοινοτικής ζωής και η αναγκαιότητα της κοινοτικής ζωής για την ίδια την επιβίωση του ανθρώπινου γένους (βλ. Guthrie, Οι Σοφιστές, μτφρ. Δαμιανός Τσεκουράκης, εκδ. MIET, Αθήνα, 1989, σελ. 327).

2 Ο νόμος είναι συνθήκη (Λυκόφρων)

Ο σοφιστής Λυκόφρων υποστηρίζει στο απόσπασμα αυτό πως ο νόμος γίνεται συμφωνία και εγγύηση, για να υπάρχει δικαιοσύνη μεταξύ των πολιτών, για να εξασφαλιστούν τα δικαιώματά τους. Είναι μια άποψη που θεωρείται πως προαναγγέλλει τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, η οποία διαμορφώθηκε κατά την εποχή του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, δηλαδή τον 18ο αιώνα, κυρίως από τον Γάλλο φιλόσοφο Ρουσσώ.

3 Η θεωρία του Χομπς

Μπορεί να συγκριθεί με την άποψη του σοφιστή Θρασύμαχου: «Δικαιοσύνη είναι το συμφέρον του ισχυρότερου», την οποία θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, ενότητα 2η: Αρχικά, η άποψη που προβάλλει ο σοφιστής Θρασύμαχος φαίνεται αφελής και θα μπορούσε να ερμηνευθεί ότι υποστηρίζει ότι το τι είναι καλό ή δίκαιο το καθορίζει το συμφέρον του καθενός μας. Συνεπώς, θεωρούμε πως πρέπει να πράττουμε ό,τι εξυπηρετεί τις προσωπικές ανάγκες μας, δηλαδή ότι εξυπηρετεί τον καθένα μας. Η άποψη του Θρασύμαχου όμως είναι πιο σύνθετη, και γι' αυτό άλλωστε παρουσιάζει φιλοσοφικό ενδιαφέρον και συνδέεται με τη θεωρία του Χομπς για την κατάσταση της φύσης. Σε γενικές γραμμές, η άποψη για τη δικαιοσύνη, την οποία φέρεται να υποστηρίζει στην Πολιτεία ο Θρασύμαχος, είναι ότι ο ισχυρός κυβερνά και νομοθετεί έχοντας ως μοναδικό γνώμονα το συμφέρον του. Κατ' αυτόν τον τρόπο, το λογιζόμενο ως δίκαιο και η δικαιοσύνη ταυτίζονται με το συμφέρον του πιο ισχυρού. Οι ερμηνευτικές δυσκολίες που προκύπτουν με αυτή την άποψη —η οποία παρουσιάζει μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον, καθώς αντανακλά άμεσα την ελληνική πολιτική πραγματικότητα στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, όπως αυτή αποτυπώνεται στις σελίδες του Θουκυδίδη— συνίστανται στο να προσδιοριστεί με βεβαιότητα η βαθύτερη πρόθεση του Θρασύμαχου και η ουσία της άποψής του: αν, δηλαδή, πρόκειται για ορισμό της δικαιοσύνης, για ανάλυση ουσιωδών γνωρισμάτων της, για ριζική αμφισβήτηση της δικαιοσύνης ή απλώς για μια κυνική διαπίστωση σχετικά με αυτήν και ακόμα, αν όσα υποστηρίζει ο Θρασύμαχος στο πρώτο βιβλίο της πλατωνικής Πολιτείας για την δικαιοσύνη (για το θέμα αυτό θα μιλήσουμε στο κεφάλαιο 3, ενότητα 2η), συνιστούν μια μηδενιστική ηθική θεωρία ή μια θεωρία φυσικού δικαίου ή ακόμη φανερώνουν προσήλωση στο γράμμα του νόμου, έκφραση ψυχολογικών εγωισμών κ.ά. Το πρόβλημα αυτό έχει απασχολήσει την έρευνα εδώ και πολλές δεκαετίες.

4 Κατάσταση της φύσης

Η προ-πολιτική κατάσταση, η κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι βρίσκονταν πριν δημιουργήσουν την πολιτική κοινωνία, δηλαδή το κράτος. Το κράτος είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα για τους θεωρητικούς του κοινωνικού συμβολαίου. Ας επισημανθεί το πρόβλημα αυτό στο παρόν κεφάλαιο, ώστε να αναπτυχθεί διεξοδικότερα στο κεφάλαιο για τον Αριστοτέλη [Σημ.: Ο όρος «κράτος», αν και σύγχρονος, χρησιμοποιείται και για την αρχαία πόλη-κράτος, αφού κράτος σημαίνει την πολιτική κοινωνία (αφαιρετική χρήση, σε αντιδιαστολή, π.χ., με την έκφραση «έθνος-κράτος»). Κατ' αυτόν τον τρόπο, οι μαθητές μπορούν να κάνουν εύκολα τη σύνδεση με τη σύγχρονη κοινωνία και τα σύγχρονα πολιτικά θέματα].

5 Σύνδεση με τον Θουκυδίδη

Ο ιστορικός Θουκυδίδης (460-400 π.Χ.) στοχεύει στο έργο του να εξηγήσει την κοινωνική και την ιστορική πρόοδο ―και κυρίως τις αναταραχές που προκαλούνται από τους πολέμους και τις επαναστάσεις― σύμφωνα με τους βασικούς νόμους της ανθρώπινης φύσης. Μία θεωρία για την ανθρώπινη φύση χρειάζεται να δείξει ότι μπορεί να εξηγήσει την ποικιλία των κοινωνικών και των ιστορικών φαινομένων που παρατηρούνται. Ο Θουκυδίδης προσπαθεί να δείξει ότι ο ιστορικός λόγος του είναι σε θέση να εξηγήσει την ποικιλία και την πολυπλοκότητα των κοινωνικών και των ιστορικών συγκρούσεων.