Στην ενότητα αυτή διερευνάται, αρχικά, ένα από τα λίγα αποσπάσματα των έργων του Πρωταγόρα που έχει διασωθεί, η φράση του «μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος» (πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος), άποψη που συνδέεται και με τη συζήτηση των Σοφιστών για τους θεούς και έχει εισαγάγει τον υποκειμενισμό και τον σχετικισμό στη φιλοσοφία. Θα πρέπει, βέβαια, να έχουμε υπόψη μας τις απόψεις για την παραδοσιακή θεολογία και τους θεούς του Ξενοφάνη ―που σχολιάστηκαν στο πρώτο κεφάλαιο. Αξιοποιώντας την Εισαγωγή αλλά και την προηγούμενη γνώση δίνεται η δυνατότητα να ερμηνεύσουμε τις γνώμες των Σοφιστών για τους θεούς και να τις συνδέσουμε με τις έννοιες του αγνωστικισμού και του σχετικισμού.

Η φιλοσοφική ερμηνεία του πρώτου κειμένου γίνεται με ερωτήσεις που αναδεικνύουν το θέμα της επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους μέσω του λόγου, ο οποίος γνωστοποιεί σ' αυτούς κάποιες αντικειμενικές (π.χ. τι χρώμα έχει η ντομάτα;) αλήθειες για τα πράγματα, αλλά και αποδεικνύει ότι η ανθρώπινη εμπειρία είναι αναπόφευκτα υποκειμενική (τι γεύση έχει η λευκή σοκολάτα; Ποια γεύση είναι καλύτερη, της λευκής ή της μαύρης;).

Σχέση γλώσσας-αλήθειας

Συζητείται η διαφορά γευστικών προτιμήσεων ή προτιμήσεων που αφορούν στην ένδυση ή τις προτιμήσεις μορφών τέχνης (τι είδους κινηματογραφικές ταινίες σας αρέσουν), που φανερώνουν πως ο άνθρωπος, ανάλογα με το περιβάλλον που ζει, τις επιδράσεις που έχει υποστεί μέσω της παιδείας και αγωγής, έχει προτιμήσεις διαφορετικές και αυτό γιατί η προσωπική εμπειρία στηρίζεται στα δεδομένα των δικών μου αισθήσεων και είναι εξίσου αληθινή με την εμπειρία κάθε άλλου ανθρώπου (π.χ. η γεύση του κρασιού, του τυριού, τι είναι το ωραίο και το άσχημο, το καλό και το κακό). Η αναγνώριση της συμβατικής φύσης των θεσμών και της κοινωνίας οδηγεί στο ερώτημα κατά πόσο η συγκρότηση του ατόμου είναι προϊόν κοινωνικών συμβάσεων ή απόδειξη μιας σταθερής φύσης που καθορίζει τη συμπεριφορά του. Οι Σοφιστές εισηγούνται με τον τρόπο αυτό το σχετικισμό και τον αγνωστικισμό (Φιλοσοφική αντίληψη η οποία αρνείται την αντικειμενική γνώση του κόσμου, του θεού και της αληθινής ουσίας των όντων.).

Μετά την ανάλυση της θέσης αυτής των Σοφιστών μπορεί να αναφερθεί και η άλλη άποψη (Αντιφών), ότι υπεράνω των νόμων και των θεσμών τοποθετούνται κάποιοι ηθικοί κανόνες, που προσιδιάζουν στην ίδια τη φύση του ανθρώπου, όπως η φιλία, η ομόνοια, ο σεβασμός στους γονείς, οι οποίοι έχουν καθολική ισχύ, είναι αποδεκτοί από όλους και τους οποίους πρέπει να ακολουθεί το άτομο. Ο ίδιος ο Πρωταγόρας επιχειρεί επίσης να μετριάσει τον σχετικισμό του ως προς τη γνώση και τις αισθήσεις, αναγνωρίζοντας ως κριτήριο αντικειμενικότητας την «ομοφωνία των πολλών», η οποία σε όλα τα θέματα αποδεικνύει ότι «οι επιταγές της φύσης είναι αναγκαίες, ενώ οι επιταγές του νόμου αυθαίρετες και συμβατικές» (βλ. Αντιφών, απόσπ. 44, το οποίο μελετάμε στην επόμενη ενότητα).

1 Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος

Η φράση αυτή βρίσκεται στην αρχή ενός από τα συγγράμματα του Πρωταγόρα που δεν έχει διασωθεί, που ονομαζόταν Ἀλήθεια ή Καταβάλλοντες [Λόγοι]. Η ερμηνεία της φράσης υπήρξε θέμα συζήτησης από την εποχή του Πλάτωνα μέχρι και τις μέρες μας. Δηλώνει ότι κάθε άτομο χωριστά μπορεί να εκφέρει γνώμη για τα πράγματα και αυτό που έχει σημασία δεν είναι η ύπαρξη ή η μη ύπαρξη αυτών των πραγμάτων ή των ιδιοτήτων τους, αλλά το πώς είναι και το πώς δεν είναι, δηλ. ποια κατηγορήματα μπορούν να τους αποδοθούν σε προτάσεις του τύπου υποκείμενο - κατηγόρημα (λ.χ. ο άνεμος είναι ψυχρός ή θερμός - το μέλι είναι γλυκό ή πικρό). Με αυτή τη φράση εκφράζεται ο σχετικισμός για θέματα που σχετίζονται με την εμπειρία και την αντίληψη των αισθήσεων. Σύμφωνα με τον σχετικισμό, τα φαινόμενα μεταβάλλονται από τη μια στιγμή στην άλλη, καθώς και η αντίληψή τους από τον έναν άνθρωπο στον άλλον. Οι σύγχρονοι σχετικιστές διακηρύσσουν ότι κάθε άτομο δημιουργεί το δικό του αξιακό σύστημα και ο καθένας έχει τις δικές του πεποιθήσεις. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει πως η γνώση έχει σχετικό κύρος στον χώρο, τον χρόνο, την κοινωνία, την κουλτούρα, την ιστορική εποχή, το εννοιολογικό πλαίσιο ή την προσωπική εκπαίδευση. Θεωρούν πως ό,τι εκτιμάται ως γνώση εξαρτάται απ' την ισχύ μιας ή περισσότερων από τις παραπάνω μεταβλητές. Βασική θέση του σχετικισμού είναι ότι η αλήθεια και η ορθολογική αιτιολόγηση των σκοπών της γνώσης είναι σχετικές με τα κριτήρια που χρησιμοποιούμε για την αξιολόγηση αυτών των σκοπών. Τις απαρχές της θεωρίας του σχετικισμού με τη γνωστή φράση «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» τις ανιχνεύουμε στον σοφιστή Πρωταγόρα (Θεαίτητος 152 α 2-5, 152 α 6-9). Ο Πρωταγόρας, ειδικότερα, θεώρησε πως οι αισθήσεις είναι κύρια πηγή της γνώσης και πρώτος χρησιμοποίησε την αντίφαση, τους αντικείμενους λόγους, οι οποίοι θεμελιώνονται σε μια βασική παρατήρηση, ότι τα διάφορα αισθανόμενα ή κρίνοντα υποκείμενα σχηματίζουν διαφορετική το ένα από το άλλο γνώμη και ότι, τελικά, οι γνώμες τους εστιάζονται γύρω από δύο αντίθετες για το ίδιο αντικείμενο απόψεις (εἶναι –μὴ εἶναι, κακὸν εἶναι - ἀγαθὸν εἶναι). Η αποδοχή και των δύο αντικείμενων λόγων δημιουργεί, ωστόσο, αδιέξοδο για τη γνώση και την πράξη. Τη λύση στο αδιέξοδο αυτό έδωσε ο ίδιος ο Πρωταγόρας με το κοινῇ δόξαν, δηλαδή δεχόμενος ως κριτήριο αλήθειας τη γνώμη της κοινότητας, της ομάδας, των σοφότερων. Με τον τρόπο αυτό, το επιστημονικώς ισχύον θα το καθορίσει η επιστημονική κοινότητα, όπως το κοινωνικώς και πολιτικώς ισχύον, η πολιτική και κοινωνική ομάδα, αντίστοιχα. Έτσι, μπορούμε να δεχτούμε πως η αλήθεια αλλάζει συμβαδίζοντας με την «κοινή δόξα» και, αν υπάρχουν κάποιες αιώνιες αλήθειες, είναι αποδεκτές επειδή έχουν τύχει της ομοφωνίας των πολλών, υπήρξαν δηλαδή αποδέκτες semper et ubique (πάντοτε και οπουδήποτε).

2 Υπάρχουν και φαίνονται σύμφωνα... του άλλου

Ο Πλάτων στον διάλογο Θεαίτητος, από τον οποίο είναι και το απόσπασμα που παρατίθεται, καταγράφει τη γνωστή φράση του Πρωταγόρα και προσθέτει ότι αυτή σημαίνει πως «τα πράγματα είναι για μένα τέτοια όπως φαίνονται σε μένα, και για σένα όπως φαίνονται σε σένα». Γενικότερα, ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι αυτό που μετριέται σχετικά με τα πράγματα δεν είναι η ύπαρξή τους ή μη, αλλά το πώς είναι ή δεν είναι τα πράγματα, δηλ. ποιες ιδιότητες μπορούν να τους αποδοθούν από τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Άλλωστε, ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τον όρο άνθρωπος που δηλώνει το κάθε άτομο και δεν αντιμετωπίζει το άτομο ως κάτι αφηρημένο αλλά ως μέλος μιας κοινότητας. Στη συνέχεια του ίδιου κειμένου, εντοπίζει την πηγή του δικαίου και της ηθικής στη δυνατότητα της πολιτικής κοινότητας να διαμορφώνει θεμελιώδεις κανόνες του κοινωνικού βίου, οι οποίοι όμως υπόκεινται σε αναθεωρήσεις και εγγυώνται την ομαλότητα και την τάξη μέσα στην πολιτεία, περιορίζει συνεπώς και την υποκειμενικότητα και την αυθαιρεσία. Θεωρεί επίσης πως η συμβίωση σε μια κοινωνία επιβάλλει την πολιτική τέχνη και συγκεκριμένες ηθικές αρχές, οι οποίες οδηγούν στην επικράτηση της ειρήνης και της συμφιλίωσης των πολιτών. Οι απόψεις αυτές μετριάζουν την υποκειμενικότητα που ο Πρωταγόρας με τη γνωστή φράση του εξέφρασε για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης (Βλ. Θ. Βέικος, Φύση και κοινωνία, εκδ. Σμίλη, Αθήνα 1991 και Kerferd, Η σοφιστική κίνηση, μτφρ. Π. Φαναράς, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996).

3 Σχετικά με τα παραθέματα των σοφιστών Πρωταγόρα, Πρόδικου και Κριτία για τους θεούς

Η πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών συνδέεται με την πορεία της ανθρώπινης γνώσης, γι' αυτό και ποικίλα ζητήματα σχετικά με την καταγωγή, τη λειτουργία και τον σκοπό της θρησκείας και του πολιτισμού συνδέονται με την εξέταση γνωσιολογικών ζητημάτων. O Πρωταγόρας δεν αμφισβητεί την ύπαρξη των θεών, αλλά τη γνώση που μπορεί να έχει ο άνθρωπος γι' αυτούς, λαμβάνοντας υπόψη ότι αυτή είναι περιορισμένη. O Πρόδικος εδώ αναφέρεται στις επινοήσεις των ανθρώπων, οι οποίοι ταύτιζαν τους θεούς με τα υλικά στοιχεία, τα οποία προσωποποιούσαν. O Κριτίας δεν αρνείται την ύπαρξη των θεών, αλλά μιλάει για τον ρόλο των ποιητών και νομοθετών στη δημιουργία ηθικού νόμου, ηθικού δηλαδή κώδικα που αποτρέπει τους ανθρώπους από την αδικία, εξαιτίας του φόβου της θεϊκής τιμωρίας. Κατά κάποιον τρόπο, το δίκαιο στηρίζεται έτσι στον φόβο του θεού και όχι του νόμου, αν και οδηγός των πράξεων πρέπει να είναι η συνείδηση των ανθρώπων. O Κριτίας, θείος του Πλάτωνα και μαθητής του Σωκράτη, ποιητής, ρήτορας και ένας από τους Τριάκοντα τυράννους, ισχυριζόταν ότι κάποιος πανούργος άνθρωπος επινόησε τους θεούς και τους νόμους, για να μη διαπράττονται αδικίες. Όμως, οι άνθρωποι είναι σωστό να πράττουν το αγαθό με την αυτοσυνειδησία και την ελευθερία της βούλησης, πράγμα που έχει ιδιαίτερη αξία.

4-6 Λόγω της ωφελιμότητας τους, επινόησαν

Οι αντιλήψεις του Πρόδικου και του Κριτία για τους θεούς, διατυπώθηκαν σ' έναν πολιτισμό, όπου ο κόσμος ήταν πάντοτε γεμάτος θεούς και σ' ένα πλαίσιο αναζήτησης των αιτίων για τα φυσικά φαινόμενα και εξήγησης των δυνάμεων της φύσης με όρους που υπερβαίνουν τα ανθρώπινα μέτρα [ήδη ο Θαλής είχε δηλώσει ότι τα «πάντα είναι γεμάτα θεούς» (Αριστοτέλης, Περί ψυχής, 1.5 11α8) και ο Ησίοδος στη Θεογονία παρουσίαζε μια γενεαλογία των θεών αλλά και εξελικτική ιστορία του σύμπαντος]. Βλ. το παράθεμα που ακολουθεί: «Η θεωρία του Πρόδικου εξηγεί θετικά τη θρησκεία από τα υλικά ενδιαφέροντα των ανθρώπων και δίνει μια λογική, νατουραλιστική ερμηνεία της θρησκευτικής πίστης, η θεωρία του Κριτία εξηγεί αρνητικά τη θρησκεία, σαν μέσο που επινοήθηκε πονηρά για να εξαναγκάζει τους ανθρώπους να υποτάσσονται αγόγγυστα στο νόμο. Και οι δύο υπονομεύουν τα θεμέλια της κατεστημένης ελληνικής θρησκείας δείχνοντας τον συμβατικό της χαρακτήρα» (Βλ. Θ. Βέικος, Φύση και κοινωνία, ό.π., σελ. 126). Για την εξορθολογισμένη θεολογία των Προσωκρατικών και κάποιων Σοφιστών, οι οποίοι στοχάστηκαν πάνω στη φύση του θείου και την προέλευση της θρησκείας, και πρότειναν την ιδέα του θείου ως πνεύματος αιώνιου που εποπτεύει τα πάντα και κρίνει τους ανθρώπους για τις πράξεις τους (βλ. Sarah Broadie, «H εξορθολογισμένη θεολογία», στο Α.Α. Long, Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Συναγωγή συστατικών μελετημάτων, μτφρ. Θ. Νικολαΐδης-Τ. Τυφλόπουλος, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 2005, σελ. 301-325). Σ' αυτό το τελευταίο άρθρο αναφέρεται πως η άποψη ότι ο θεός αποτελεί επινόηση ενός ιδιοφυούς ανθρώπου, προέρχεται από τον Σίσυφο, δράμα της ίδιας περιόδου που άλλοτε αποδίδεται στον Ευριπίδη και άλλοτε στον Κριτία. Εντασσόμενο το παράθεμα του παράλληλου κειμένου στα παρακείμενά του έχει ως ακολούθως: «...όταν οι νόμοι απέτρεψαν τους ανθρώπους από τις ανοιχτές πράξεις βίας, αλλά αυτοί συνέχισαν να την εφαρμόζουν στα κρυφά, πιστεύω ότι ένας άνθρωπος επινόησε για τους ανθρώπους τον φόβο (απέναντι στους θεούς), ώστε να υπάρχει κάτι που να φοβίζει τους κακοήθεις, ακόμα και όταν αυτοί ενεργούν, μιλούν ή σκέπτονται κρυφά. Γι' αυτό λοιπόν πρότεινε την ιδέα του θείου, ότι δηλαδή υπάρχει ένα πνεύμα που απολαμβάνει την αιωνιότητα, που βλέπει και ακούει με τον νου, διαθέτει απεριόριστη σοφία και εποπτεύει τα πάντα, φορέας μιας θείας φύσης... Το κακό που μηχανεύεσαι στη σιωπή δε θα μείνει απαρατήρητο από τους θεούς· γιατί είναι υπερβολικά ευφυείς. Ως κατοικία τους όρισε έναν τόπο που προκαλούσε μεγάλη εντύπωση στους ανθρώπους... τον ουράνιο θόλο, όπου αντιλήφθηκε τις αστραπές και τους τρομακτικούς ήχους του κεραυνού, το έναστρο πρόσωπο και τη μορφή του ουρανού που με σπάνια επιδεξιότητα φιλοτέχνησε ο χρόνος... Με αυτόν, προπάντων, τον τρόπο νομίζω ότι κάποιος έπεισε τους ανθρώπους να πιστεύουν πως υπάρχει γένος των θεών». Βλ. S. Broadie, ό.π., σελ. 324. [Μπορεί να συζητηθεί αυτό το απόσπασμα και συγκριτικά με όσα αναφέρει ο Πρωταγόρας στον γνωστό μύθο του τον σχετικό με την αιδώ και τη δικαιοσύνη στην 4η ενότητα, παράλληλο κείμενο (1)].

7 Θρησκεία και φιλοσοφικός στοχασμός

Ο προβληματισμός των Σοφιστών για την προέλευση του θεού αναπτύσσεται ευκαιριακά, είτε επειδή θέλουν να ανατρέψουν για λόγους διδακτικούς απόψεις ξεπερασμένες στην εποχή τους είτε γιατί θέλουν να πολεμήσουν τη λαϊκή δεισιδαιμονία που έχει εξαρτήσει τον λαό από τον μύθο και τον έχει καταδικάσει σε μοιρολατρία. Σχετικά με το πρόβλημα της γένεσης της θρησκείας, οι Σοφιστές ασκούν στην παραδοσιακή θρησκεία κριτική οξύτερη από μερικούς Προσωκρατικούς, όπως λ.χ. ο Ξενοφάνης. Ο Πρόδικος, ο Κριτίας και εν μέρει ο Πρωταγόρας φαίνεται να αντιμετωπίζουν τη θρησκεία κυρίως ως ανθρωπολογικό, επιδεκτικό εξήγησης, φαινόμενο και υιοθετούν μια αγνωστικιστική στάση στο πρόβλημα της ύπαρξης των θεών. Για τον Έλληνα του 5ου αι. π.Χ. θεός και φύση ταυτίζονται μέσα από τη λειτουργία του σύμπαντος και οτιδήποτε υπάρχει γύρω τους μπορεί να είναι εξίσου έργο του Δία, της Αθηνάς ή της Ανάγκης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η θεωρία του Πρόδικου για την προέλευση της θρησκείας, σύμφωνα με την οποία, σε ένα πρωτόγονο στάδιο, οι άνθρωποι λάτρευαν ως θεούς πράγματα που τους έτρεφαν και τους ωφελούσαν, όπως τους καρπούς, τον ήλιο, τα ποτάμια και άλλα. Σ' ένα δεύτερο στάδιο θεοποίησαν εκείνους, οι οποίοι επινόησαν τις ωφέλιμες τέχνες, όπως είναι η γεωργία, η αμπελουργία, η μεταλλουργία, και τους λάτρεψαν με ανθρώπινη μορφή, όπως τη Δήμητρα, τον Ήφαιστο, τον Διόνυσο κ.ά. Γενικά, οι Σοφιστές κατηγορήθηκαν στην εποχή τους ως άθεοι και οι απόψεις τους αντικρούστηκαν από τον Πλάτωνα στο βιβλίο I των Νόμων ως καταλυτικές της θρησκευτικής πίστης (Βλ. Kerferd, Η σοφιστική κίνηση, ό.π., και Θ. Βέικος, Φύση και κοινωνία, ό.π., σελ. 124-126).

1 Μέτρον και κριτήριον

Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τον «άνθρωπο» (γένος), που σχημάτισε την κοινωνία, ως μέτρο (κριτήριο) για την ανάπτυξή της και θεωρεί πως αυτή υπόκειται σε διαρκή μεταβολή και πρόοδο. Προβάλλοντας ως μέτρο τον άνθρωπο της πόλης ήθελε να δείξει τη συμβατικότητα και σχετικότητα των κοινωνικών και πολιτικών πραγμάτων. Η έννοια του μέτρου, που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας, θα αντικατασταθεί αργότερα στην ελληνική φιλοσοφική ορολογία από την έννοια κριτήριο [βλ. παράλληλο κείμενο (1)].

2 Πλάνες των αισθήσεων - Σχετικότητα των κριτηρίων

Όσοι εμπειρικοί φιλόσοφοι έχουν καταλήξει σ' έναν σκεπτικισμό γύρω από τη δυνατότητα της βεβαιότητας της γνώσης μέσω των αισθήσεων, στηρίζονται στο γεγονός ότι οι αισθήσεις μας συχνά μας απατούν, π.χ. η ράβδος που βυθίζεται σε ένα ποτήρι νερό φαίνεται κεκαμμένη, ενώ δεν είναι. Οι ψευδαισθήσεις, που μας δημιουργούνται από εικόνες που έχουν πρόθεση να μας εξαπατήσουν, όπως τα σχήματα που παρατίθενται στο Βιβλίο του μαθητή, σελ. 48, μας οδηγούν στη διαπίστωση πως η ανάγνωση μορφών τέχνης, που σκοπεύουν στην επικοινωνία, ορισμένες φορές παρουσιάζει σοβαρές δυσκολίες για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με τις συμβάσεις τους. Είναι βασικά θέμα αγωγής να μπορέσει το κοινό να εξοικειωθεί με μια συγκεκριμένη μορφή τέχνης, π.χ. τα κόμικς ή την αφηρημένη ζωγραφική, να μάθει ένα συγκεκριμένο κώδικα και να δεχτεί το μήνυμα που εμπεριέχεται σ' αυτόν (Βλ. Ε. Gombrich, Τέχνη και Ψευδαίσθηση, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1995).

3 Όλα τα πράγματα στην κατάλληλη περίσταση είναι σωστά, στην ακατάλληλη αταίριαστα

Οι δισσοί λόγοι (οἱ ἀντικειμενικοὶ λόγοι, οἱ ἄμφω λόγοι) ήταν μέρος της τεχνικής που χρησιμοποιούσαν οι Σοφιστές. Το καθετί εξαρτάται από τη χρήση του. Με τις απόψεις αυτές συμβαδίζει και η έννοια του «καιρού», της κατάλληλης στιγμής, την οποία επικαλούνται οι Σοφιστές και ανευρίσκεται και στην Παλαιά Διαθήκη (Εκκλησιαστής Γ', 4: καιρὸς τοῦ καθελεῖν καὶ καιρὸς τοῦ οἰκοδομήσαι) και σε κείμενα της αρχαίας και βυζαντινής γραμματείας (καιρός, καίριος, άκαιρος, καιρικότητα). Για την έννοια του καιρού, βλ. Θουκυδίδης 2, 34, 4 και E. Μουτσόπουλος, Φιλοσοφία της καιρικότητας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1984.