Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 1η

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις ηθικές αντιλήψεις του Σωκράτη. Θα μελετήσουμε τις απόψεις του για την αυτογνωσία και την καλλιέργεια της ψυχής. Θα δούμε με ποιον τρόπο ο Σωκράτης διερευνούσε τα φιλοσοφικά προβλήματα και ποιος θεωρούσε ότι είναι ο ρόλος της φιλοσοφίας στη ζωή των ανθρώπων και της πολιτείας.

KEIMENO

Αυτογνωσία και ψυχής επιμέλεια

Εγώ, Αθηναίοι, σας εκτιμώ και σας αγαπώ¹, αλλά θα υπακούσω στον θεό² και όχι σε σας και όσο θα αναπνέω και θα έχω τη δύναμη, δε θα σταματήσω να φιλοσοφώ³ και να σας παρακινώ και να κάνω υποδείξεις σε όποιον από σας τύχει να συναντήσω, λέγοντας αυτά που συνηθίζω: «Άνθρωπε σπουδαίε, ενώ είσαι Αθηναίος, πολίτης της μεγαλύτερης και της πιο φημισμένης πόλης για τη σοφία⁴ και την ισχύ της⁵, δεν ντρέπεσαι από τη μια να πασχίζεις να αποκτήσεις όσο γίνεται περισσότερα χρήματα, φήμη και τιμές, ενώ από την άλλη για τη φρόνηση και την αλήθεια⁶ και το πώς η ψυχή σου⁷ θα γίνει όσο το δυνατόν καλύτερη ούτε φροντίζεις ούτε μεριμνάς;» […] Γιατί, να το ξέρετε καλά, αυτά διατάζει ο θεός και εγώ νομίζω ότι ποτέ δεν υπήρξε μεγαλύτερο καλό για την πόλη από τη δική μου δραστηριότητα στην υπηρεσία του θεού⁸. Γιατί εγώ δεν κάνω τίποτε άλλο από το να τριγυρίζω και να προσπαθώ να σας πείσω όλους, νέους και γέρους, να μη φροντίζετε πρώτα από όλα και με τόσο ζήλο για το σώμα σας και τα χρήματα, αλλά για το πώς θα κάνετε την ψυχή σας όσο το δυνατόν καλύτερη⁹. Σας λέω ότι «δε δημιουργείται από τα χρήματα η αρετή¹⁰, αλλά από την αρετή τα χρήματα και όλα τα άλλα αγαθά των ανθρώπων, και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή».

(Πλάτων, Ἀπολογία Σωκράτους, 29d – 30a-b)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Aθηναίοι, σας… αγαπώ: η Απολογία Σωκράτους είναι πρώιμο έργο του Πλάτωνα και θεωρείται ότι απεικονίζει με σαφήνεια το ιστορικό πρόσωπο του Σωκράτη. Σε αυτό ο Πλάτων αναπλάθει τον απολογητικό λόγο του Σωκράτη που εκφωνήθηκε στο λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας κατά τη δίκη του (399 π.Χ.). Εδώ ο Σωκράτης κολακεύει τους Αθηναίους, για να τους πει αμέσως μετά ότι δε θα τους υπακούσει, αν του απαγορεύσουν να φιλοσοφεί.
Θα υπακούσω στον θεό: ο Σωκράτης αναφέρεται εδώ στον θεό ή τους θεούς και άλλοτε στον δαίμονα, κατώτερο θεό, που κατοικεί μέσα του και τον προτρέπει στον ενάρετο και αγαθό βίο, αλλά και στο δαιμόνιο που είναι η ενόραση και η μαντική δύναμη του φιλοσόφου. Ο δαίμων (εκ του δαίω=μοιράζω), που αρχικά σήμαινε αυτόν που διαμοιράζει τις τύχες, ήταν συγκεκριμενοποίηση της μοίρας (μείρομαι=λαμβάνω το μερίδιό μου) και συνάμα δυναμικός παράγοντας επηρεασμού της ανθρώπινης ψυχής.
Δε θα σταματήσω να φιλοσοφώ: η φιλοσοφία για τον Σωκράτη είναι η έρευνα για την αναζήτηση της γνώσης. Eδώ προκαλεί τους δικαστές του, δηλώνοντας πως δε θα υπακούσει σε μια απόφαση της δημοκρατικής πλειοψηφίας που θα του απαγορεύσει τη φιλοσοφική δραστηριότητα.
Φημισμένης πόλης για τη σοφία: η λέξη σοφία υποδηλώνει εδώ τη συνολική πολιτιστική ανωτερότητα της Αθήνας κατά το τέλος του 5ου αι. π.Χ. Γενικά, ο όρος σοφία δηλώνει συνήθως την πιο θεωρητική γνώση, ενώ ο όρος φρόνησις την πιο πρακτική.
Και την ισχύ: την εποχή που γράφτηκε η Απολογία, η ισχύς της Αθήνας δεν ήταν ανάλογη προς τη σοφία της, αφού δεν είχε εξέλθει από την κρίση στην οποία οδηγήθηκε μετά την ήττα του Πελοποννησιακού πολέμου (403 π.X.).
Αλήθεια: στην Απολογία προβάλλεται η ελευθερία της έκφρασης και γίνεται επίκληση προς όλους να λένε την αλήθεια στην προσωπική, την επαγγελματική και την πολιτική ζωή.
Ψυχή: ο Σωκράτης είναι ο πρώτος στοχαστής στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας που συνδέει την ψυχή με τον νου και θεωρεί πως αυτή αποτελεί την έδρα των γνωστικών λειτουργιών και της ηθικής δράσης του ανθρώπου.
Υπηρεσία του θεού: ο Σωκράτης δηλώνει εδώ την ευσέβειά του προς τους θεούς και αρνείται την κατηγορία για ασέβεια που του είχε απαγγελθεί.
Θα κάνετε την ψυχή σας καλύτερη: φροντίδα για την ψυχή σημαίνει μέριμνα για φρόνηση και αλήθεια, στροφή προς τον εαυτό για γνώση του εγώ.
Αρετή: λέξη ετυμολογικά συγγενής προς το άριστος (βλ. γλωσσάριο).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 «Γνῶθι σαὐτὸν»

[Σωκράτης:] Δεν μπορώ ακόμα, καθώς λέει το Δελφικό ρητό, να γνωρίσω τον εαυτό μου· μου φαίνεται λοιπόν πως είναι γελοίο, ενόσω δεν ξέρω ακόμα τούτο, να νοιάζομαι για τα ξένα πράγματα. Γι' αυτό λοιπόν τ' αφήνω αυτά όπως είναι και […] νοιάζομαι […] για τον εαυτό μου, να δω μην τυχόν είμαι κανένα θηρίο πιο μπερδεμένο και πιο φουσκωμένο από τον Τυφώνα ή κανένα πιο ήμερο και πιο απλό ζώο, που του έχει τάξει η φύση να έχει μερτικό από κάποιο θεϊκό και απλό κλήρο.

(Πλάτων, Φαῖδρος, 229e-230a 6)

2 Η «αλογόμυγα» (οἶστρος) της αθηναϊκής δημοκρατίας

[Σωκράτης:] Γιατί, αν με σκοτώσετε, δε θα βρείτε εύκολα άλλον τέτοιο σαν και μένα, που, κυριολεκτικά, αν και ακούγεται λίγο αστείο, τοποθετήθηκε από τον θεό στην πόλη όπως μία αλογόμυγα πάνω σε άλογο μεγαλόσωμο και καθαρόαιμο, νωθρό όμως εξαιτίας του όγκου του, που του χρειάζεται μία αλογόμυγα να το ξυπνάει. Σαν κάτι τέτοιο μου φαίνεται πως ο θεός με έβαλε στην πόλη για να μη σταματάω όλη μέρα να ξυπνάω και να διαφωτίζω και να επιπλήττω τον καθένα σας, πηγαίνοντας να καθίσω δίπλα του, όπου και αν πάει…

(Πλάτων, Ἀπολογία Σωκράτους, 30d – 31a)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Πώς παρουσιάζονται η Αθήνα και οι Αθηναίοι μέσα από τα λόγια του Σωκράτη;
Με ποια σημασία χρησιμοποιεί ο Σωκράτης το ρήμα «φιλοσοφώ»;
Σύμφωνα με τον Σωκράτη, σε τι συνίσταται η ανθρώπινη ευτυχία και πώς επιτυγχάνεται;
Νομίζετε ότι πρέπει να αφήνουν αδιάφορους τους ανθρώπους τα πλούτη, η δόξα, η ευζωία, όπως υποδεικνύει ο Σωκράτης;
Με ποιον τρόπο ο Σωκράτης σχολιάζει την αλήθεια του δελφικού χρησμού στο παράλληλο κείμενο (1); Νομίζετε πως αυτοί που δεν τολμούν να ασκήσουν κριτική στον εαυτό τους θα μάθουν κάποτε να προβληματίζονται για τις πράξεις τους;
Στο παράλληλο κείμενο (2) ο Σωκράτης παρομοιάζει τον εαυτό του με αλογόμυγα που δεν αφήνει κανένα σε ησυχία. Ποιο νόημα έχει η παρομοίωση αυτή για τον ρόλο του φιλοσόφου και, γενικότερα, του πνευματικού ανθρώπου στη ζωή των ανθρώπων και της πολιτείας;

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Συζητήστε και σχολιάστε τις απόψεις του φιλοσόφου Αλαίν ντε Μποτόν για την εντύπωση και τους προβληματισμούς που του προκάλεσε ο πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Ζακ-Λουί Νταβίντ Ο θάνατος του Σωκράτη, που παρατίθεται στη σελίδα αυτή:

«Ο πίνακας αυτός με συγκλόνισε, ίσως διότι η συμπεριφορά που απεικόνιζε ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τη δική μου. Όταν συζητούσα, βασικά προτεραιότητά μου δεν ήταν τόσο το να πω την αλήθεια, όσο το να δημιουργήσω καλή εντύπωση. Αυτή η επιθυμία να ευχαριστήσω με έκανε π.χ. να γελώ όταν μου έλεγαν ανούσια ανέκδοτα, όπως γελά ο γονιός σε μια αφελή σχολική παράσταση που συμμετέχει το παιδί του. Με τους ξένους, υιοθετούσα αυτόματα τη δουλική συμπεριφορά του ξενοδόχου που υποδέχεται πλούσιους πελάτες – έναν φλύαρο ενθουσιασμό, προϊόν μιας νοσηρής και χωρίς διακρίσεις επιθυμίας να γίνω συμπαθής. Απέφευγα να αμφισβητήσω δημοσίως ιδέες που υποστήριζε η πλειοψηφία.

Ο Σωκράτης, όμως, δεν είχε λυγίσει μπροστά στην απόρριψη. Δεν είχε αποσιωπήσει τις σκέψεις του, επειδή δυσαρεστούσαν κάποιους. Αυτή η αξιοθαύμαστη ανεξαρτησία πνεύματος ήταν μια αποκάλυψη, και συνάμα μια παρότρυνση. Προσφερόταν ως αντίβαρο σε μια παθητική τάση τήρησης των κοινωνικώς αποδεκτών πρακτικών και ιδεών».

Oι τελευταίες στιγμές του Σωκράτη, Ζακ-Λουί Νταβίντ

Ζακ-Λουί Νταβίντ, Oι τελευταίες στιγμές του Σωκράτη. Ονομαστός πίνακας του Γάλλου ζωγράφου που ολοκληρώθηκε το 1787. Απεικονίζει τον Σωκράτη την ώρα που ετοιμάζεται να πιει το κώνειο. Με το αριστερό χέρι δείχνει τον τόπο του τελικού του προορισμού (Nέα Yόρκη, Mητροπολιτικό Mουσείο).

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Να αναζητήσετε στα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που ανθολογούνται στο βιβλίο της Λογοτεχνίας της Γ' Γυμνασίου, απόψεις σχετικές με τα θέματα που συζητήθηκαν στην ενότητα αυτή (διχόνοια, ομόνοια, νόμοι, δικαιοσύνη, ανθρώπινα δικαιώματα, ισότητα). Να συγκρίνετε τις απόψεις αυτές με όσα δίδασκαν οι Σοφιστές.

Προτομή του Σωκράτη σε ερμαϊκή στήλη (ρωμαϊκό αντίγραφο από έργο του 4ου αι. π.Χ., Νάπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο). Στο κάτω μέρος της ερμαϊκής αυτής στήλης είναι σμιλεμένο το όνομα «Σωκράτης» και ένα απόσπασμα από τους τελευταίους διαλόγους του.

«ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα»

«οὐδεὶς ἑκὼν κακός».

(Σωκράτης)

To γνῶθι σαὐτὸν είναι ένα από τα ρητά που αποδίδονται στους Eπτά Σοφούς και ήταν γραμμένο στο ναό του Aπόλλωνα στους Δελφούς. Λεπτομέρεια από ρωμαϊκό ψηφιδωτό που βρίσκεται σε οικία της Aππίας οδού (Pώμη, Eθνικό Mουσείο).

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΔΑΙΜΟΝΙΟΝ:

ενόραση, μαντική δύναμη, ικανότητα ευφυΐας. Έτσι ονομάζει ο Σωκράτης την άμεση πεποίθηση για την ορθότητα ή μη των πράξεών του.

ΔΑΙΜΩΝ-ΘΕΟΣ:

καλή ή κακή μοίρα· αθάνατο ον ανάμεσα σε άνθρωπο και θεό.

ΨΥΧΗ:

ανα)πνοή ('Ομηρος), πνεύμα, ζωή.

Οι ηθικές αξίες, όπως η δίκη, η αρετή, η ευνομία, προσωποποιήθηκαν πολύ νωρίς από τους αρχαίους Έλληνες και απεικονίστηκαν επανειλημμένα στα έργα της τέχνης. Στο αγγείο εδώ, μαζί με την Αφροδίτη, που συνομιλεί με τον Έρωτα, παριστάνεται η Ευνομία με την Παιδιά. (Ερυθρόμορφη σφαιρική λήκυθος από το εργαστήριο του Ζωγράφου Μειδία, περίπου 420-400 π.Χ., Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

Τέσσερις δικαστικές ψήφοι με την επιγραφή «ψῆφος δημοσία» (Αθήνα, Μουσείο Αγοράς).

O Iερός ομφαλός εκλαμβανόταν ως το κέντρο του κόσμου (Mουσείο Δελφών).

Tο κυκλικό κτίριο ή «Θόλος», όπως το ονόμαζαν οι αρχαίοι, ήταν σημαντικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του 4ου αι. π.X. Eδώ όπως σώζεται στο ιερό της Προναίας Aθηνάς στους Δελφούς. Tο μαντείο των Δελφών θεωρούνταν πηγή σοφίας και χώρος ιερός.

Ο Ορέστης έχει καταφύγει στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς και ζητάει προστασία αγκαλιάζοντας τον ιερό ομφαλό. Ερυθρόμορφος απουλικός ελικωτός κρατήρας (Νάπολη, Εθνικό Μουσείο).

Eρυθρόμορφος κωδονόσχημος κρατήρας του Ζωγράφου του Νικία που απεικονίζει σκηνή συμποσίου σε πλούσια διακοσμημένο χώρο. Tο συμπόσιο στην αρχαία Eλλάδα ήταν επίσημο γεύμα με οινοποσία. Σ' αυτό συμμετείχαν μόνο άντρες και ο συμποσιάρχης υπαγόρευε τα θέματα της συζήτησης. Tο Συμπόσιον του Πλάτωνος είναι το πιο γνωστό έργο της αρχαίας γραμματείας σχετικά με τα αρχαία συμπόσια.

Αθηναϊκό ασημένιο τετράδραχμο, στο οποίο εικονίζεται η Αθηνά με κλαδί ελιάς, σύμβολο νίκης, στην περικεφαλαία της και η κουκουβάγια (γλαύκα), σύμβολο σοφίας, στο πίσω μέρος. Ήταν νόμισμα υψηλής ονομαστικής αξίας που έκοψαν οι Aθηναίοι μετά την ευτυχή έκβαση των μηδικών πολέμων (Aνατ. Bερολίνο, Aρχαιολογικό Mουσείο).

Σύγχρονη άποψη της Αγοράς της Αθήνας.

Ο καθορισμός του θέματος της ενότητας γίνεται με συζήτηση και με τρόπο που ερεθίζει την περιέργεια, όπως αυτό γίνεται φανερό από την επικεφαλίδα «Ο σοφός που δε γνώριζε τίποτα» σε συνδυασμό με τις εικόνες της σελίδας και τη φράση ἕν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα αποτελούν την αφόρμηση για την επεξεργασία των κύριων θεμάτων της ενότητας που είναι οι έννοιες της γνώσης και της αυτογνωσίας, της μετριοφροσύνης και της αναζήτησης της ευτυχίας. Η νοηματική ανάλυση του αποσπάσματος επιτυγχάνεται με ερωτήσεις που υπηρετούν τους στόχους του μαθήματος.

Ειδικότερα, η Απολογία Σωκράτους αποτελείται από τρία μέρη.

Στο πρώτο (κεφ. 1-24) ο φιλόσοφος ανασκευάζει τις παλιές και νέες κατηγορίες των κατηγόρων του, του Άνυτου, του Μέλητου και του Λύκωνα (ότι είναι ρήτορας, ότι ασχολείται με τα επουράνια και τα φυσικά φαινόμενα, ότι τον άδικο λόγο τον κάνει δίκαιο, όπως οι Σοφιστές, ότι διαφθείρει τη νεολαία με τη διδασκαλία του, ότι δεν ασχολείται με τα κοινά και την πολιτική). Στο δεύτερο (κεφ. 25-28) περιέχονται οι αντιδράσεις του στη θανατική καταδίκη του και οι προτάσεις του. Στο τρίτο (κεφ. 29-τέλος) περιέχεται η προς τους δικαστές καταληκτική ομιλία του, όπου δηλώνει ότι προτιμά να πεθάνει παρά να αδικήσει την πόλη του.

Πρέπει να γίνει επίσης αναφορά στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων, έργο που συμπληρώνει την Απολογία, όπου περιέχεται η ηθική και πολιτική φιλοσοφία του Σωκράτη, αναγνωρίζεται η δικαιοσύνη ως υπέρτατη ρυθμιστική αρχή τού πράττειν και υποστηρίζεται η προσήλωσή του στους νόμους της δημοκρατίας, καθώς και η υπεροχή του πνεύματος έναντι του σώματος. Αξίζει επίσης να επισημανθεί πως η Απολογία ανήκει στους πρώιμους διάλογους του Πλάτωνα (γράφτηκε μετά τον θάνατο του Σωκράτη, μεταξύ του 399 και του 388 π.Χ.). Σ' αυτόν τον διάλογο ο Σωκράτης παρουσιάζεται αποκλειστικά ως ηθικός φιλόσοφος σε αντίθεση με τους μέσους πλατωνικούς διάλογους, όπου αυτός ενδιαφέρεται για όλες τις περιοχές της φιλοσοφίας. Επίσης, μπορεί να λεχθεί πως ο Σωκράτης των πρώιμων διαλόγων λειτουργεί ελεγκτικά και λέει πως δεν έχει βέβαιη γνώση, ενώ αυτός των μέσων ισχυρίζεται πως έχει τέτοια γνώση και την αποδεικνύει με βεβαιότητα.

Αθηναίοι, σας αγαπώ

Στην Απολογία Σωκράτους, που υποτίθεται ότι εκφωνήθηκε από τον Σωκράτη στη δίκη του, γίνεται απολογισμός της ζωής του φιλοσόφου και δίνεται απάντηση στο ερώτημα «τι ήταν ο Σωκράτης;» και «ποιος ο ρόλος του» στην Αθήνα του 5ου αι. π.Χ. Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα και να γίνει σαφής ο πλούτος νοημάτων που περικλείει το έργο αυτό, πρέπει να αναφερθούμε στα πολιτικά, παιδευτικά και πολιτισμικά δεδομένα της εποχής (βλ. στην Αρχαία Ιστορία και στην Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας του Γυμνασίου), καθώς και στις ιδεολογικές αντιθέσεις της εποχής (Σοφιστές -Σωκράτης). Παράλληλα, πρέπει να επισημανθεί η αγέρωχη στάση του φιλοσόφου ο οποίος, μιλώντας με τόλμη προς τους δικαστές και αρνούμενος να αποκηρύξει τις αντιλήψεις του και τη στάση ζωής που είχε επιλέξει, συγκρούεται με την πολιτική εξουσία και αποδέχεται με ηρεμία τη θανατική καταδίκη του.

1 Η Απολογία Σωκράτους

Είναι ένα απολογητικό κείμενο και παρουσιάζει τον ιστορικό Σωκράτη. Σχετικά με τον τίτλο του κεφαλαίου, αυτός αναφέρεται στην απάντηση του μαντείου των Δελφών για τον Σωκράτη, ότι δηλ. δεν υπήρχε σοφότερος από αυτόν, πράγμα που ο ίδιος επαληθεύει μιλώντας με κάποιους υποτιθέμενους ειδικούς ή σοφούς στη συνέχεια του κειμένου (πρώτα τους πολιτικούς, ύστερα τους ποιητές και μετά τους τεχνίτες) διαπιστώνοντας την άγνοιά τους γύρω από το τι σημαίνει σοφός, ενώ πιστεύουν πως είναι σοφοί. Οδηγείται στο συμπέρασμα για την ορθότητα του χρησμού, αφού ο ίδιος έχει τη σοφία να αναγνωρίζει την άγνοιά του.

Οι διαπιστώσεις του Σωκράτη (κεφ. 6, 7, 8) από τη διαδοχική σύγκριση του εαυτού του με τους πολιτικούς, τους ποιητές και τους τεχνίτες, μπορούν να αποδοθούν ως εξής:

Πολιτικοί	Δε γνωρίζουν τίποτα.	Αγνοούν την πλήρη άγνοιά τους.
Ποιητές	Λέγουν πολλά και καλά.	Δεν έχουν επίγνωση για τις πηγές έμπνευσής τους.
Τεχνίτες	Γνωρίζουν την τέχνη τους	Αγνοούν την άγνοιά τους στα σοβαρά θέματα.
Σωκράτης	Δε γνωρίζει τίποτα.	Έχει επίγνωση της άγνοιάς του.

2 Θα υπακούσω στον θεό

Στην Πολιτεία ο Πλάτων αναφέρεται στις Μοίρες (Λάχεση, Κλωθώ και Άτροπο), θυγατέρες της Ανάγκης, και στη μεταθανάτια ζωή, όταν οι ψυχές περνούν σε καινούργια σώματα και αρχίζουν νέα ζωή, την οποία διαλέγουν όμως ελεύθερα και με δική τους ευθύνη (Πολιτεία, Ζ', 617b-e). Χαρακτηριστικά λέει ότι ο άνθρωπος επιλέγει τον δαίμονά του, καλό ή κακό, που τον καθιστά ευδαίμονα ή κακοδαίμονα. Οὐχ ὑμάς δαίμων λήξεται, ἀλλ' ὑμεῖς δαίμονα αἱρήσεσθε... Αἰτία ἑλομένου. Θεὸς ἀναίτιος, δηλαδή «δε θα σας διαλέξει με κλήρο ο θεός, αλλά εσείς θα διαλέξετε τον θεό σας», δηλαδή την καλή ή κακή μοίρα, ανάλογα με τον τρόπο ζωής που θα προτιμήσουν. Η άποψη αυτή παρουσιάζεται στη αρχαία φιλοσοφία και ήδη στους Προσωκρατικούς είδαμε να εκφράζεται μια οντολογική αντίληψη για τους θεούς, όπως στον Ηράκλειτο, στο απόσπ. 19, να τονίζει: Ἦθος ἀνθρώπων δαίμων και στον Δημόκριτο, απόσπ. 171, να επισημαίνει εὐδαιμονίη οὐκ ἐν βοσκήμασιν οἰκεῖ οὐδὲ ἐν χρυσῷ). Ψυχὴ οἰκητήριον δαίμονος. Στον πλατωνικό διάλογο Φαίδρος, 107 d-e, ωστόσο υπάρχει η άποψη ότι ο δαίμων κερδίζει με κλήρο κάθε άνθρωπο, ενόσω είναι ακόμη ζωντανός, και μετά θάνατον τον οδηγεί στον τόπο που θα δικαστεί από όπου θα καταλήξει στον Άδη: λέγεται δὲ οὕτως, ὡς ἄρα τελευτήσαντα ἕκαστον δ’ ἑκάστου δαίμων, ὥσπερ ζῶντα εἰλήχει, οὗτος ἄγειν επιχειρεῖ εἰς δή τινα τόπον, οἱ δεῖ τοὺς συλλεγέντας διαδικασαμένους εἰς Ἄδου πορεύεσθαι.

3 Δε θα σταματήσω να φιλοσοφώ

Η ιδιοτυπία της φιλοσοφίας του Σωκράτη επισημαίνεται στο παράθεμα που ακολουθεί: «Ο Σωκράτης είναι ένας ολωσδιόλου πρωτότυπος δάσκαλος. Δεν έχει καταρτισμένη διδαχή, όπως οι άλλοι. Δε διδάσκει τίποτε άλλο παρά πώς κανείς μαθαίνει από τον ίδιο τον εαυτό του. Ανοίγει και θεμελιώνει τον δρόμο της ψυχής, γιατί εκεί μέσα θα βρει κανείς ό,τι ζητάει. Με τον Σωκράτη το πνεύμα αναδιπλώνεται πραγματικά προς τα μέσα» (Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλος, Εισαγωγή στον Πλάτωνα, Αθήνα 1970). O Σωκράτης πίστευε στη ζωντάνια της προφορικής επικοινωνίας («ο ζωντανός και ο έμψυχος λόγος του γνώστη, που γράφεται με πραγματική γνώση στην ψυχή όποιου μαθαίνει», Φαίδρος, 276a) και της «διαλεκτικής τέχνης» με την οποία ο φωτισμένος δάσκαλος σπέρνει στις ψυχές των μαθητών «λόγους ικανούς να υπερασπιστούν τον εαυτό τους και αυτόν που τους έσπειρε, από όπου αναφύονται και νέοι λόγοι σε άλλες ψυχές, και έτσι διατηρείται πάντοτε μέσα τους αθάνατο το σπέρμα και οδηγούν τον κάτοχο τους στην ευδαιμονία» (Φαίδρος, 277a).

4 Σοφία

Τους όρους σοφία και φρόνησις χρησιμοποιεί με αυτόν τον τρόπο ο Πλάτων στους Νόμους, αλλά και ο Αριστοτέλης στο ΣΤ' βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων.

5 Για τη φήμη και την αίγλη της Αθήνας του 5ου αιώνα

Βλ. Ιστορία Α' Γυμνασίου.

6 Για την αλήθεια

Βλ. Βιβλίο μαθητή, κεφ. Σοφιστές, ενότητα 1η, σελ. 40.

7 Ψυχή

Η ψυχή αποτελεί ένα βασικό ζήτημα στη διδασκαλία του Σωκράτη και του Πλάτωνα. Ο Αριστοφάνης αποκαλεί στις Νεφέλες τη σχολή του Σωκράτη, δηλαδή τους μαθητές του ψυχῶν σοφῶν... φροντιστήριον (Νεφέλαι, 94).

8 Υπηρεσία του θεού

Συχνά ο Σωκράτης συσχετίζεται ή αντιπαρατίθεται στους Σοφιστές. Ο τρόπος ζωής και η μέθοδος διδασκαλίας αυτού και των Σοφιστών διέφεραν, όμως, πολύ. Όπως λέγεται χαρακτηριστικά : «Ο Σωκράτης, όταν έκανε τις ερωτήσεις του για το τι είναι αυτό, επικεντρωνόταν με πάθος στα ηθικά ερωτήματα: "Πώς πρέπει να ζούμε;", "Ποια είναι η καλύτερη ζωή για τον άνθρωπο;", "Τι είναι η ευδαιμονία;". Οι Σοφιστές, φυσικά, έκαναν τα μαθήματά τους και εισέπρατταν τα χρήματά τους, ενώ εκείνος γύριζε με αυτόν τον αφοσιωμένο τρόπο προωθώντας α) την ιδέα ότι πρέπει να προσπαθείς να διακρίνεις αυτό που εννοείς και β) τη σκέψη ότι αυτό που έχει σημασία για την ανθρώπινη ευτυχία δεν είναι ο πλούτος ή η υγεία ή η τιμή ή οτιδήποτε άλλο εκτός από την κατάσταση της ψυχής σου» (Βλ. σχετικά στο Β. Καρασμάνης, Σωκράτης. Ο σοφός που δε γνώριζε τίποτα, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2002).

9 Θα κάνετε την ψυχή σας καλύτερη - δε δημιουργείται από τα χρήματα η αρετή

Για τον Σωκράτη η ηθική αρετή είναι μια διαδικασία που προϋποθέτει ακριβή ηθική γνώση, η οποία ρυθμίζει ορθά τις ανθρώπινες υποθέσεις. Απορρίπτοντας τη γνώμη των πολλών, ο Σωκράτης αποκλείει τη συμμετοχή των πολλών στη λήψη ηθικών και πολιτικών αποφάσεων.

1. Στο μαντείο των Δελφών ήταν γραμμένη η φράση γνῶθι σ’ αὐτόν. Η φράση αυτή αναφέρεται από τον Πλάτωνα στους διαλόγους Χαρμίδη 164d -165a, Πρωταγόρα 343b, Αλκιβιάδη Α 124b και Φίληβο 48c-e. Μπορεί να συνδεθεί με τη φράση μηδέν ἄγαν του Χείλωνα, ενός από τους επτά σοφούς, και να γίνει αναφορά στο νόημά τους, που σχετίζεται με τη γνώση του εαυτού και συνεπώς των ορίων που ο καθένας έχει. Τα μηνύματα του μαντείου των Δελφών έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη φιλοσοφική παρουσία του Σωκράτη, στην Αθήνα του 5ου αιώνα, γιατί του ενέπνευσαν το ιδεώδες της αυτογνωσίας και του υπέδειξαν το καθήκον να παρακινεί τους συμπολίτες του να γνωρίζουν και αυτοί τον εαυτό τους. Η χρονολογία δράσης του Φαίδρου, από όπου το παράλληλο κείμενο (1), βρίσκεται μεταξύ του έτους 411 π.Χ. και του 404-403 π.Χ. Ο Σωκράτης είναι περίπου 60 ετών και συνομιλεί με τον Φαίδρο για το ωραίο και τον έρωτα σε ένα ειδυλλιακό τοπίο της Αθήνας, κοντά στον ποταμό Ιλισσό.

2. Στο απόσπασμα αυτό ο Σωκράτης παρομοιάζει τον εαυτό του με αλογόμυγα (οἶστρος) που δεν αφήνει κανένα σε ησυχία. Ο ίδιος θεωρούσε πως οι άνθρωποι πρέπει να εξετάζουν κριτικά τις απόψεις τους αλλά και των άλλων. Να αναζητούν την αλήθεια και ένα ανώτερο είδος γνώσης και να προβαίνουν σε αυτοανάλυση, αποφεύγοντας την παθητική και άκριτη αποδοχή απόψεων. Αυτή η στάση ισχύει και για τον χώρο της εκπαίδευσης, αφού ο Πλάτων υποστηρίζει στα έργα του πως δεν πρέπει οι μαθητές να αποδέχονται παθητικά τα λεγόμενα του δασκάλου. Και εδώ υποστηρίζει πως εκτελώντας έμμεση υπόδειξη του δελφικού μαντείου, προσπαθεί με τη μέθοδο που ακολουθεί να οδηγήσει τους συμπολίτες του στην αυτογνωσία.

ΕΝOΤΗΤΑ 1η

Ο σοφός που δε γνώριζε τίποτα