Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 2η

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε τις απόψεις του Πλάτωνα για τη δικαιοσύνη και την αδικία σε σχέση με την πόλη, την κοινωνία και το άτομο, όπως εκτίθενται στην Πολιτεία, έναν από τους σημαντικότερους διαλόγους του, όπου αναπτύσσεται η πολιτική του φιλοσοφία. Στο απόσπασμα αυτό ομιλεί ο Σωκράτης και ισχυρίζεται πως η αδικία επιφέρει αδυναμία αντί για δύναμη, γιατί αποκλείει τη συνεργασία. Απαντά στον Θρασύμαχο, ο οποίος υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη είναι το συμφέρον του ισχυρότερου. Θα συγκρίνουμε τις απόψεις αυτές με όσα υποστηρίζει ο Σωκράτης στον πρώιμο πλατωνικό διάλογο Κρίτων για τη δικαιοσύνη και τη σπουδαιότητα των νόμων.

KEIMENO

Δικαιοσύνη και αδικία¹

[Σωκράτης:] Σε ρωτώ² λοιπόν ό,τι σε ρώτησα και πρωτύτερα, για να συνεχίσουμε τη διερεύνησή μας γύρω στη δικαιοσύνη³. Τι είναι και πώς σχετίζεται με την αδικία. Γιατί ακούστηκε εδώ ότι η αδικία είναι κάτι πιο δυνατό και πιο αποτελεσματικό από τη δικαιοσύνη. Τώρα όμως, είπα, αν συμβαίνει η δικαιοσύνη να είναι σοφία και αρετή⁴, εύκολα, φαντάζομαι, θα γίνει φανερό ότι είναι και κάτι πιο δυνατό από την αδικία, αφού η αδικία είναι άγνοια⁵ […] δε θέλω όμως, Θρασύμαχε, να δούμε το πράγμα με αυτόν τον απλό και επίπεδο τρόπο αλλά να το εξετάσουμε κάπως έτσι: Θα δεχόσουν ως δεδομένο ότι μια πολιτεία μπορεί να είναι άδικη και να επιχειρεί, παραβαίνοντας το δίκαιο, να υποδουλώσει άλλες πολιτείες και να το κατορθώνει και πολλές να τις κρατάει υπόδουλες; […] Αν δουλειά της αδικίας είναι να σπέρνει παντού το μίσος, όπου κι αν εμφανίζεται, σε ελεύθερους ή σε δούλους, άραγε δε θα τους κάνει να μισούν ο ένας τον άλλο και να 'χουν διχόνοια και να μην μπορούν να πράξουν κάτι από κοινού⁶; […] Κι όταν εισχωρήσει σε δύο άτομα; Δε θα 'ρθει διχόνοια ανάμεσά τους; Δε θα 'χουν διαφορές, δε θα μισηθούν, δε θα γίνουν εχθροί και μεταξύ τους και με τους δίκαιους ανθρώπους; […] Κι αν η αδικία, θαυμάσιέ μου άνθρωπε, εισχωρήσει σε ένα άτομο⁷, άραγε θα χάσει τη δύναμή της ή θα την διατηρήσει αμείωτη;

(Πλάτων, Πολιτεία, A, 351a- d-352a)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Tο κείμενο είναι από το πρώτο βιβλίο της Πολιτείας, ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Πλάτωνα, που χωρίζεται σε 10 βιβλία. Tο πρώτο βιβλίο, σε αντίθεση με τα άλλα, μοιάζει πολύ με τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους (Απολογία, Kρίτων) και είναι διάλογος του Σωκράτη κυρίως με τον σοφιστή Θρασύμαχο. Eδώ ο Σωκράτης επισκέπτεται τον Πειραιά, για να παρακολουθήσει τη θρησκευτική τελετή μιας ξένης θεάς, και πείθεται να επισκεφθεί το σπίτι του Κέφαλου, ενός ηλικιωμένου πλούσιου μετοίκου από τις Συρακούσες. Συνομιλεί με αυτόν, τον γιο του Πολέμαρχο και τον σοφιστή Θρασύμαχο και ο καθένας παρουσιάζει τις δικές του απόψεις για τη δικαιοσύνη. Οι συνομιλητές οδηγούνται σε σύγχυση από τις συνεχείς ερωτήσεις του Σωκράτη.
Σε ρωτώ: ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Θρασύμαχο γύρω από την έννοια της δικαιοσύνης. O Θρασύμαχος εξυμνεί την αδικία. Yποστηρίζει ότι «δικαιοσύνη είναι το δίκαιο του ισχυρότερου» και ότι όλοι μας θα αδικούσαμε αν είχαμε την ευκαιρία.
Δικαιοσύνη: σκοπός του διαλόγου είναι να αποκαλύψει τι είναι η δικαιοσύνη (δηλαδή να βρει την ουσία της) και γιατί οφείλουμε να είμαστε δίκαιοι ή ηθικά ορθοί. Ο Θρασύμαχος υποστηρίζει ότι, εφόσον αυτό που ονομάζουμε «δικαιοσύνη» απλώς συνδέεται με τα ενδιαφέροντα των αντίθετων ομάδων μέσα σ' ένα κράτος, μπορούμε να πάψουμε να ασχολούμαστε με αυτήν. Υποστηρίζει, επίσης, ότι η δικαιοσύνη συνήθως ευνοεί τους ηγέτες, που θεσπίζουν τους νόμους για το συμφέρον τους, και όχι τους υπηκόους. Πραγματικά ευτυχής, κατά τη γνώμη του, είναι ο άδικος αφού πάντοτε αποκτά το καλύτερο.
Η δικαιοσύνη είναι… αρετή: η αρετή ορίζεται εδώ ως η δεξιότητα της ψυχής για σοφία και δικαιοσύνη, είναι η ενότητα εσωτερικής υπεροχής και εξωτερικής αποδοχής. Κατά τον Πλάτωνα η δικαιοσύνη, η σοφία, η ανδρεία και η σωφροσύνη, οι τέσσερις πλατωνικές αρετές, είναι είδη ανθρώπινης αρετής, επειδή είναι ποιότητες που καθιστούν αυτούς που τις κατέχουν (άνδρες ή γυναίκες) αγαθούς (δηλαδή καλούς, ευγενείς, ανδρείους, άριστους).
Η αδικία είναι άγνοια: ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι κανείς δεν είναι εκ φύσεως κακός (οὑδεὶς ἑκὼν κακός) και πως κάποιος γίνεται κακός ή άδικος από άγνοια (οὑδεὶς ἑκὼν ἁμαρτάνει). Eδώ έχουμε το σωκρατικό παράδοξο: «αρετή είναι η γνώση». Yποστηρίζει δηλαδή ότι διαπράττουμε αδικία, επειδή δε γνωρίζουμε ποιο είναι το σωστό, συνεπώς η γνώση μάς οδηγεί στην αρετή.
Πολιτεία… από κοινού: ο Σωκράτης υποστηρίζει πως η δικαιοσύνη φέρνει στο άτομο και την κοινωνία γαλήνη και ομόνοια, ενώ η αδικία φέρνει διχόνοια, ζηλοφθονία, αντιπαλότητα. O Σωκράτης δίνει εδώ έναν ορισμό της δικαιοσύνης: «H δικαιοσύνη είναι συνεργασία». O Σωκράτης πρώτος προσπάθησε να δώσει ορισμούς των πραγμάτων, δηλαδή να ορίσει την ουσία τους (ἐζήτει τό τί ἐστιν, Aριστοτέλης, Mεταφυσικά, 1078b 23).
Κι αν η αδικία εισχωρήσει σε ένα άτομο: εδώ μετατοπίζεται το ενδιαφέρον από τη δικαιοσύνη ως τρόπο της εξωτερικής συμπεριφοράς στη δικαιοσύνη ως θεμελιώδη αρετή και ενεργητική αρχή της ανθρώπινης ψυχής. Οι νόμοι του δίκαιου είναι οι ίδιοι και για τις κοινωνικές τάξεις και για τις πόλεις και για τα άτομα.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Oι «Nόμοι» μιλούν στον Σωκράτη

«Σκέψου λοιπόν, Σωκράτη», θα έλεγαν ίσως οι νόμοι, «αν είναι αλήθεια αυτό που λέμε, ότι δηλαδή δεν είναι δίκαια αυτά που επιχειρείς τώρα εναντίον μας. Εμείς σε γεννήσαμε, σε αναθρέψαμε, σε εκπαιδεύσαμε και μεταδώσαμε σε σένα και σε όλους τους άλλους πολίτες όσα καλά πράγματα μπορούσαμε. Όμως κάναμε σαφές ότι έχουμε δώσει την εξουσία σε όποιο Αθηναίο θέλει, αφού περάσει τη δοκιμασία και δει όσα γίνονται στην πόλη και εμάς τους νόμους, αν δεν του αρέσουμε, να πάρει τα πράγματά του και να πάει όπου θέλει […] Όποιος όμως από τους πολίτες παραμείνει, ενώ βλέπει με ποιο τρόπο διεξάγουμε τις δίκες και γενικά κυβερνάμε την πόλη, εμείς προϋποθέτουμε ότι έχει συμφωνήσει μαζί μας έμπρακτα να εκτελεί αυτά που διατάζουμε· και εμείς υποστηρίζουμε ότι όποιος δεν υπακούει αδικεί τριπλά: δείχνει ανυπακοή σε μας που τον γεννήσαμε και τον αναθρέψαμε και, ενώ συμφώνησε να μας υπακούει, ούτε αυτό κάνει ούτε μας πείθει ότι δεν κάνουμε κάτι σωστά…»

(Πλάτων, Κρίτων, 52c-e)

2 H κυριαρχία των νόμων

[Aθηναίος:] Σ' όποια δηλαδή πόλη ο νόμος υποτάσσεται και ακυρώνεται από τους άρχοντες, βλέπω πολύ γρήγορη την καταστροφή της. Σ' όποια όμως πόλη ο νόμος είναι απόλυτος κυρίαρχος των αρχόντων και οι άρχοντες δούλοι του νόμου, βλέπω καθαρά ότι υπάρχει σωτηρία κι όλα τα καλά που έχουν δώσει οι θεοί στις πόλεις.

(Πλάτων, Nόμοι, Δ, 715d)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Ποιες φράσεις στο κείμενο της ενότητας είναι ενδεικτικές για τη μέθοδο που ακολουθούσε ο Σωκράτης στις συζητήσεις του; Πώς μπορούμε να ονομάσουμε τη μέθοδο αυτή;
Ποιο θετικό μήνυμα θέλει να μας δώσει ο Πλάτων με καθένα από τα επιχειρήματα που έχουμε στο κείμενο αυτό;
Σε ποιες περιπτώσεις έχει και σήμερα σημασία η συζήτηση για τη δύναμη και την αποτελεσματικότητα της δικαιοσύνης;
Στο παράλληλο κείμενο (1) περιέχονται οι πολιτικές απόψεις του Σωκράτη. Ποια επιχειρήματα εκφράζουν οι νόμοι σε σχέση με την απονομή της δικαιοσύνης και την αναγκαιότητα της υπακοής σε αυτούς; Ποιες υποχρεώσεις έχει ο καθένας από μας απέναντι στους νόμους της χώρας στην οποία ζει;
Ποια σημασία αποδίδει στους νόμους για την καλή διακυβέρνηση της πολιτείας ο Πλάτων στο παράλληλο κείμενο (2);

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Στην Πολιτεία ο Πλάτων υποστηρίζει ότι ο δίκαιος άνθρωπος είναι σε καλύτερη μοίρα από τον άδικο. Αν ισχύει αυτή η άποψη, τότε ένας πραγματικά δίκαιος άνθρωπος θα πράξει ηθικά ορθά ακόμη και όταν αυτή του η πράξη έρχεται σε αντίθεση με το συμφέρον του. Τέτοια ήταν η συμπεριφορά του Σωκράτη στη φυλακή, όταν αρνήθηκε να δραπετεύσει προκειμένου να μην αδικήσει την πολιτεία. Από ποια άποψη λοιπόν ο Σωκράτης ήταν σε καλύτερη μοίρα σ' αυτήν την περίπτωση; Να συζητήσετε το θέμα, λαμβάνοντας υπόψη τις αντιλήψεις του Σωκράτη για τη δικαιοσύνη που περιέχονται στα κείμενα και στα σχόλια της ενότητας.
Συζητήστε τις απόψεις που εκφράζει ο Eυριπίδης στις Iκέτιδες λαμβάνοντας υπόψη σας την ιστορική πραγματικότητα (Αξιοποίηση του χωρίου «Δημοκρατία και μοναρχία» της σελίδας 66, και της Εισαγωγής, σελ. 58).

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Τα περισσότερα έργα του Πλάτωνα είναι διάλογοι με κύριο ομιλητή τον Σωκράτη. Γιατί ο Πλάτων επέλεξε αυτή τη μορφή γραπτού λόγου; Συζητήστε το θέμα κατά πόσο αυτός εκφράζει τις δικές του αντιλήψεις ή τον Σωκράτη στα έργα του. Αναζητήστε και καταγράψτε παραδείγματα λογοτεχνικών έργων ή άλλων μορφών τέχνης που έχουν τη μορφή διαλόγου τόσο κατά την αρχαιότητα όσο και στη σύγχρονη εποχή και αναφερθείτε στην επίδραση που ασκούν αυτά στο ευρύτερο κοινό.

Tο πρόβλημα της καταγωγής του πολιτισμού και της δικαιοσύνης απασχολεί τον Hσίοδο στην ποίησή του. Kατ' αυτόν, όπου επικρατεί δικαιοσύνη οι πολιτείες ακμάζουν και οι λαοί ευημερούν. Eδώ η Δίκη υποτάσσει την Αδικία. Παράσταση από μελανόμορφο αμφορέα του 6ου αι. π.Χ. (Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης).

Ραφαήλ, η Δικαιοσύνη (Ρώμη Βατικανό, Αίθουσα της Υπογραφής, 16ος αι.). Η Δικαιοσύνη είναι μέρος της τοιχογραφίας με τις Αρετές της Κρίσης, από την οροφή της αίθουσας, όπου απεικονίζονται επίσης η Θεολογία, η Φιλοσοφία και η Ποίηση, και φανερώνουν την επίδραση του Μιχαήλ Άγγελου.

ΓΛΩΣΣAΡΙO

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ:

εξουσία του δήμου, του λαού.

ΔΙΚΑΙΟ:

(1) δικαιοσύνη που απονέμουν τα δικαστήρια, (2) το ηθικά βιώσιμο και ωφέλιμο, το ηθικά ορθό.

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ:

σύνολο νόμων.

ΠΟΛΙΤΕΙΑ:

πολίτευμα μιας πόλης, πολιτική κοινωνία.

ΠΟΛΙΤΗΣ:

μέλος μιας πόλης (αντίθετο: ιδιώτης).

Xαρακτικό από πίνακα του Πινέλι. Παρουσιάζει τον Σωκράτη και τους μαθητές του στη φυλακή τις τελευταίες ώρες του Σωκράτη, ο οποίος καταδικάστηκε το 399 π.X. σε θάνατο για αθεΐα και διαφθορά των νέων. O Πλάτων στον διάλογο Φαίδων περιγράφει τις τελευταίες ώρες του Σωκράτη στη φυλακή συντροφιά με φίλους και μαθητές.

Ενεπίγραφη στήλη που βρέθηκε στη Γόρτυνα της Κρήτης και διασώζει μεγάλο τμήμα του ιδιωτικού δικαίου της αρχαίας αυτής πόλης (Αθήνα, Eπιγραφική Συλλογή, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

Δημοκρατία και μοναρχία

«ΘHΣEYΣ: Δεν υπάρχει κακό χειρότερο για την πόλη από τον μονάρχη, όπου προπάντων δεν υπάρχουν νόμοι κοινοί αλλά εξουσιάζει ένας, που κατέχει τον νόμο αυτός, κατά τη βούλησή του· κι αυτό καθόλου δεν είναι ισότητα. Αντίθετα, όταν υπάρχουν νόμοι γραπτοί, και ο αδύνατος και ο πλούσιος έχουν τη δικαιοσύνη εξίσου…» (Eυριπίδης, Iκέτιδες, στ. 429-434, μτφρ. K.I. Δεσποτόπουλος, στο Περί της πολιτικής, εκδ. MIET, 2004)

H δημοκρατία στεφανώνει τον Δήμο, προσωποποίηση του αθηναϊκού λαού. Στήλη με έγγραφο νόμο κατά της τυραννίας (337/6 π.X., Aθήνα, Mουσείο Aρχαίας Αγοράς).

Συνομιλία φιλοσόφου με ηγεμόνα από τοιχογραφία σπιτιού στην Πομπηία (ρωμαϊκή εποχή).

«Το να κάνει κανείς κάποιο κακό στους ανθρώπους δε διαφέρει καθόλου από το να αδικεί». (Πλάτων, Κρίτων, 49c)

O Nικολό Mακιαβέλι (1469-1527) στο έργο του Ηγεμών, με το οποίο αναδεικνύεται βαθύς μελετητής της πολιτικής τέχνης, είχε γράψει: «Ένας ηγεμόνας δε χρειάζεται να 'χει όλες τις αρετές, είναι όμως απόλυτη ανάγκη να φαίνεται πως τις έχει, γιατί οι άνθρωποι –που γενικώς εκτιμούν την αρετή– κρίνουν από τα φαινόμενα κι όχι από τα πράγματα: όλοι τους βλέπουν ό,τι φαίνεται, λίγοι καταλαβαίνουν τι είσαι».
Πορτέτο του Νικολό Μακιαβέλι, Santi di Tito, περίπου 1550-1600, Φλωρεντία, Palazzo Vecchio, 9148

1. Δίνεται ο ορισμός της δικαιοσύνης του Θρασύμαχου, ο οποίος υποστηρίζει ότι «το δίκαιον δεν είναι άλλο παρά το συμφέρον του ισχυρότερου». Για τον Θρασύμαχο η αδικία σχετίζεται με την ισχύ, ο άδικος, και συγκεκριμένα ο επίδοξος τύραννος, δε χρειάζεται τη δικαιοσύνη, αλλά να μπορεί να πείθει τους άλλους να τον εμπιστεύονται.

2. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι η αδικία επιφέρει αδυναμία αντί για δύναμη, γιατί αποκλείει τη συνεργασία. Με ερωτήσεις κατάλληλες μπορεί να διαπιστωθεί η κλιμάκωση των επιχειρημάτων του Σωκράτη, ο οποίος καταλήγει σ' έναν ορισμό της δικαιοσύνης ως απόρροια συνεργασίας ατόμων και ομάδων.

Ο Πλάτων προερχόταν από παλιά αριστοκρατική οικογένεια και ήταν εχθρικός προς την άμεση λαϊκή δημοκρατία. Θεωρούσε ότι τα ελληνικά κράτη - πόλεις βρίσκονταν σε παρακμή, ηθική και πολιτική. Επιθυμούσε να διασφαλίσει την ενότητα και τη σταθερότητα του κράτους. Αποκηρύσσει τη δημοκρατία της εποχής του «γιατί θεωρεί ότι είναι ένα σύστημα που κολακεύει και διαπλάθει τα εύκαμπτα και ανορθολογικά ένστικτα του λαού, αδιαφορώντας για τα πραγματικά του συμφέροντα» (Βλ. Irwin, H κλασσική σκέψη, ό.π., σελ. 221). Ο θάνατος του Σωκράτη εντυπωσίασε τον Πλάτωνα και τον έκανε να στραφεί κατά της πολιτικής και ειδικότερα κατά της λαϊκής δημοκρατίας της εποχής του. Η πλατωνική φιλοσοφία κυριαρχείται από την ιδέα που εξέφρασε ο Σωκράτης ότι ο δίκαιος άνθρωπος δεν είναι δυνατόν να βλαφτεί.

Πρέπει επίσης να τονιστεί ο τρόπος με τον οποίο ο Πλάτων προσπαθούσε να διεγείρει τον ηθικό και πολιτικό στοχασμό των συμπολιτών του. Ακολουθώντας τη σωκρατική μέθοδο της μαιευτικής, την οποία λάμβανε ως βάση της φιλοσοφίας νοούμενης ως ορθολογικής έρευνας, θεωρούσε πως μπορούσε να απαντήσει με τον στοχασμό και τη λογική σε θεμελιώδη ερωτήματα που δεν έχουν ανάγκη εμπειρικών πληροφοριών. Θεωρούσε, επίσης, τις ιδέες ως αντικείμενο της καθαρής γνώσης και τις αισθήσεις ως υποκειμενικές και πηγή πλάνης, άποψη που έχουν εκφράσει προηγουμένως και οι Προσωκρατικοί και οι Σοφιστές. Αυτό είναι φανερό στο απόσπασμα που ακολουθεί. Στον πλατωνικό Φαίδωνα (99d-e) ο Σωκράτης επισημαίνει την αξία του λόγου και τον υποκειμενικό χαρακτήρα των αισθήσεων και της γνώσης που αυτές δίνουν.

1 «Θρασύμαχος», το πρώτο βιβλίο της πλατωνικής πολιτείας

Η Πολιτεία μπορεί να διακριθεί σε τρεις ενότητες, από το 2^ο μέχρι το 9^ο βιβλίο, ενώ το 1^ο και το 10^ο αποτελούν το εισαγωγικό και το καταληκτικό μέρος της. Το σχολιαζόμενο απόσπασμα είναι από το 1^ο βιβλίο, όπου ο σοφιστής Θρασύμαχος συνομιλεί με τον Σωκράτη για τη δικαιοσύνη. Στην πρώτη ενότητα, από την αρχή του βιβλίου έως το 471c του 5^ου βιβλίου, συζητούνται ορισμένες γενικές αρχές της κοινωνικής οργάνωσης, η παιδεία, η διάρθρωση των κοινωνικών τάξεων στη «σχεδιαζόμενη» από τον Πλάτωνα πολιτεία, με στόχο τη διερεύνηση πάντοτε της έννοιας της δικαιοσύνης. Στη δεύτερη ενότητα, από το 471c 4 μέχρι το τέλος του 7^ου βιβλίου, συζητούνται η θέση του Πλάτωνα για τον φιλόσοφο - κυβερνήτη, αλλά και θέματα παιδείας, όπου και τα σχετικά με την εκπαίδευση των γυναικών, μέσα στην ιδανική πολιτεία (για τη θέση των γυναικών στο έργο του Πλάτωνα και γενικότερα στην ελληνική κοινωνία της αρχαιότητας, βλ. παρακάτω, ενότητα 5η του κεφαλαίου), καθώς και προβλήματα οντολογίας, γνωσιολογίας και μεταφυσικής που συνδέονται με την ιδέα του αγαθού και τη θεωρία των ιδεών, ενώ στην τρίτη ενότητα, δηλαδή στα βιβλία 8 και 9, συζητούνται η πολιτική παθολογία των πολιτευμάτων και η διαμάχη φιλοσοφίας και ποίησης.

Κύριο θέμα της Πολιτείας ή Περί δικαίου (ο δεύτερος τίτλος δόθηκε πιθανώς τον 1ο αιώνα μ.Χ. από τον Θράσυλλο, ο οποίος έχει χωρίσει το έργο σε 10 βιβλία) είναι η ουσία και τα επακόλουθα της δικαιοσύνης. Τίθενται σε αυτόν τον διάλογο από τον Σωκράτη, ο οποίος συζητεί με διάφορα πρόσωπα εναλλάξ (όπως: ο γέροντας Κέφαλος, ο γιος του Πολέμαρχος, ο σοφιστής Θρασύμαχος, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος, οι δύο τελευταίοι χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της αττικής καλοκαγαθίας είναι οι μεγαλύτεροι αδελφοί του Πλάτωνα) διάφορα ερωτήματα. Ιδιαίτερα «ποιο το όφελος για τον άνθρωπο ο οποίος πράττει με δικαιοσύνη;» καθώς και «σε τι συνίσταται η δικαιοσύνη σε μια πολιτεία;» είναι ερωτήματα τα οποία οδηγούν στην εξέταση της δομής ενός ιδανικού κράτους δικαιοσύνης, το οποίο οι συνομιλητές συγκροτούν νοερά για τις ανάγκες της συζήτησης.

Ο Πλάτων διακρίνει σε αυτό το ιδανικό κράτος τρεις ομάδες πολιτών: τους φύλακες, δηλ. τους άρχοντες που κυβερνούν, τους επίκουρους, δηλ. τους βοηθούς που συμπαραστέκονται στο έργο φύλαξης της πόλης, και τους δημιουργούς, δηλ. τους αγρότες, τεχνίτες και μεταπράτες, που παράγουν και διακινούν τα αγαθά. Στο κράτος αυτό η δικαιοσύνη εντοπίζεται στο ότι η κάθε ομάδα πράττει το δικό της έργο. Η τριμερής αυτή διαίρεση πόλης - κράτους αντιστοιχεί στην πλατωνική αντίληψη της τριμερούς διαίρεσης της ψυχής, η οποία απαρτίζεται από το επιθυμητικόν, το θυμοειδές και το λογιστικόν. Σε αυτά, όπως και στο κράτος, η δικαιοσύνη συνίσταται στο ότι το κάθε μέρος πράττει ανεξάρτητα από το άλλο. Στην Πολιτεία ο Πλάτων εκφράζει τις πολιτικές του αντιλήψεις και ομιλεί για μια «ιδανική» πολιτεία που είναι όμως ουτοπική και έχει εμπνεύσει μεταγενέστερους στοχαστές, όπως τον Άγγλο ανθρωπιστή, φιλόσοφο και πολιτικό Τόμας Μορ (More) (1477-1535) που εμπνεύστηκε το έργο του Ουτοπία από την Πολιτεία του Πλάτωνα και έγινε ο ιδρυτής του ουτοπικού σοσιαλισμού (Βλ. Thomas More, Ουτοπία, Francis Bacon, Νέα Ατλαντίς, Henry Neville, H νήσος των Πάιν, μτφρ. Γρ. Κονδύλης, επιστ. επιμ.-εισαγ. Στ. Ροζάνης, εκδ. Μεταίχμιο, 2007).

2 Δίκαιο - δικαιοσύνη

Κύρια επιδίωξη του Σωκράτη και του Πλάτωνα είναι να ορίσει την ουσία των εννοιών «δίκαιο» και «δικαιοσύνη». Στο τέλος του 1ου βιβλίου της Πολιτείας, διαπιστώνει ότι τελικά δεν την έχει ορίσει. Για τον Πλάτωνα οι ιδέες που συλλαμβάνονται με τη νόηση είναι αιώνιες, αγέννητες και άφθαρτες, ακίνητες και αμετάβλητες. Οι πλατωνικές ιδέες είναι πολλές και σ' αυτές περιλαμβάνονται: οι ηθικές έννοιες (η αρετή, η δικαιοσύνη, η ανδρεία, η σωφροσύνη, η ευσέβεια), οι μαθηματικές έννοιες και οντότητες (η ισότητα, η ενότητα, η πολλαπλότητα, ο αριθμός, το σημείο, η γραμμή, το γεωμετρικό σχήμα, το στερεό) και τέλος τα φυσικά είδη (όπως το ζώο, το φυτό, ο άνθρωπος). Ο Σωκράτης στο πολύ ενδιαφέρον χωρίον που προηγείται, συζητεί για τη δικαιοσύνη (αρετή) και την αδικία (κακία).

3 Αρετή και έργον

Ο Σωκράτης θεωρεί πως σε κάθε πράγμα, λ.χ. σε ένα άλογο ή σ' ένα μαχαίρι, προσιδιάζει ένα έργο που το πράγμα αυτό διεκπεραιώνει καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο. Με αυτό το διανόημα προαναγγέλλεται η θεμελιώδης αρχή της εξειδίκευσης. Αναφέρεται επίσης και στο έργο της ψυχής, που είναι μια φυσική ικανότητα όλων των ανθρώπων να ζουν με αρετή και δικαιοσύνη (Βλ. σχόλια στο Πλάτωνος, Πολιτεία, Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, ό.π., σελ. 790. Βλ. επίσης και κεφάλαιο για τον Αριστοτέλη).

4 οὐδεὶς ἑκὼν κακός - οὐδεὶς ἑκὼν δίκαιος

Θεμελιώδης σωκρατική αρχή είναι το οὐδεὶς ἑκὼν κακός, δηλ. κανείς δε διαπράττει το κακό και το άδικο με τη θέλησή του. Σ' αυτή τη θέση ο Θρασύμαχος αντιπροτείνει την αρχή οὐδεὶς ἑκὼν δίκαιος.

5 Αν η αδικία εισχωρήσει στον άνθρωπο

Η σχέση της δικαιοσύνης με την ψυχή και την πολιτεία συζητούνται στο 2^ο βιβλίο, όπου από την περιοχή της ψυχολογίας γίνεται μετάβαση στην ανάλυση της ανθρώπινης φύσης. Η αντιπαράθεση του Σωκράτη γίνεται εδώ με ηρεμία στη συζήτηση με τον Γλαύκωνα και τον Αδείμαντο.

Το θέμα της σημασίας της νομοθεσίας και γενικότερα των νόμων είναι σημαντικό και διαπερνά όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία (Βλ. σχετικά J. de Romilly, Ο νόμος στην ελληνική σκέψη. Από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, μτφρ. Μπάμπης Αθανασίου - Κατερίνα Μηλιαρέση, πρόλ. A.I. Μάνεσης, εκδ. Το Άστυ, Αθήνα 1995).

1 Ο πλατωνικός διάλογος Κρίτων συνήθως διαβάζεται μετά την Απολογία, αφού αναφέρεται στη συζήτηση που διεξάγεται μεταξύ του Σωκράτη και του Κρίτωνα, όταν ο δεύτερος τον επισκέπτεται στη φυλακή, μια ή δύο μέρες πριν από την εκτέλεσή του, και του προτείνει να δραπετεύσει. Στον διάλογο αυτό μπορεί να δει κανείς την αδιαφορία του Σωκράτη για τον θάνατο, επειδή σέβεται τις αρχές του και τους νόμους, ενώ η προσωποποίηση των νόμων χρησιμεύει για να καταδείξει πως αξία έχει η καλή κατάσταση της ψυχής, γι' αυτό η αρετή και η δικαιοσύνη, που καθιστούν ενάρετο τον άνθρωπο και ευδαίμονα, είναι αναγκαίες. Αντίστοιχα, η αδικία είναι κακία και είναι η καταστροφή της ψυχής. Ο πλατωνικός Σωκράτης απορρίπτει την ανταπόδοση μιας αδικίας ως ηθικώς απαράδεκτης πράξης, και θεωρεί ότι ο διαπράττων αδικία είναι περισσότερο δυστυχισμένος από αυτόν που την υφίσταται. Στο παράλληλο κείμενο (1) οι προσωποποιημένοι νόμοι υπενθυμίζουν στον Σωκράτη τις συνθήκες τις οποίες είχε συνομολογήσει μαζί τους. Ο Κρίτων είναι ένας πολιτικός διάλογος, όπου αναδεικνύονται οι σχέσεις ηθικής-πολιτικής.

2 Στους Νόμους, το τελευταίο πολιτικό έργο του Πλάτωνα, ο Αθηναίος που συνομιλεί με τον Κρητικό Κλεινία υποστηρίζει τη σημασία των νόμων για τη διασφάλιση της καλής διακυβέρνησης και τους ανακηρύσσει «κυρίαρχους» των αρχόντων, οι οποίοι υποτάσσονται στους νόμους χωρίς να τους καταστρατηγούν.