Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 3η

Στην ενότητα αυτή θα γνωρίσουμε, μέσα από τη συζήτηση του Σωκράτη με τους συνομιλητές του, τις αντιλήψεις του Πλάτωνα για την εκπαίδευση των νέων, που προορίζονται να κυβερνήσουν στην «ιδανική» πολιτεία, όπως εκτίθενται στο σημαντικότερο διάλογό του, την Πολιτεία. Θα σχολιάσουμε την κριτική την οποία ο Πλάτων ασκεί στην ποίηση και, γενικότερα, στην τέχνη, επειδή οι ποιητές παρουσιάζουν ψευδείς ιστορίες, σε σχέση με την χρήση των μύθων που ο ίδιος όμως χρησιμοποιεί στα έργα του.

KEIMENO

Η εκπαίδευση των «φυλάκων» και ο έλεγχος της ποίησης

[Σωκράτης:] Πρώτη μας δουλειά¹, λοιπόν, καθώς φαίνεται, θα είναι να επιβλέπουμε εκείνους που φτιάχνουν τους μύθους², και ό,τι καλό φτιάξουν, να το εγκρίνουμε, ενώ τα άλλα να τα πετάμε. Κι ό,τι θα εγκρίνουμε, να πείθουμε τις παραμάνες και τις μανάδες να το λένε στα παιδιά και να τους πλάθουν τις ψυχές³ με αυτούς τους μύθους πολύ περισσότερο απ' ότι τους πλάθουν τα σώματα με τα χέρια τους⁴κι όσο γι' αυτό που λένε τώρα στα παιδιά, είναι τα πιο πολλά για πέταμα […] Αυτούς [τους μύθους], είπα, που μας έλεγαν ο Ησίοδος κι ο Όμηρος⁵ και οι άλλοι ποιητές. Αυτοί έπλεκαν μυθικές διηγήσεις ψεύτικες⁶ και τις έλεγαν στους ανθρώπους και τις λένε και τώρα.
[Aδείμαντος:] Ποιους μύθους εννοείς, είπε, και τι κακό βρίσκεις σ' αυτούς;
[Σωκράτης:] Αυτό που πρωτίστως και κυρίως πρέπει να κατακρίνει κανείς, ιδίως όταν το ψέμα είναι και κακοφτιαγμένο⁷.
[Aδείμαντος:] Έχεις να παράδειγμα;
[Σωκράτης:] Όταν λόγου χάριν κάποιος, με όσα λέει, παρουσιάζει άσχημα ό,τι σχετίζεται με τους θεούς και τους ήρωες, δηλαδή ποιας λογής είναι αυτοί, σαν τον ζωγράφο⁸ που όσα ζωγραφίζει δεν έχουν καμιά ομοιότητα⁹ με αυτό που θέλει να ζωγραφίσει.

(Πλάτων, Πολιτεία, Β, 377c-e)

ΠΡΑΓΜΑTOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥTΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

Πρώτη μας δουλειά: στην Πολιτεία, το έργο του Πλάτωνα στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί, ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του επιχειρούν να ιδρύσουν νοερά μια ιδανική και δίκαιη πόλη, την Καλλίπολη, η οποία απαρτίζεται από τρεις κοινωνικές τάξεις: τους φύλακες-βασιλείς (που είναι φιλόσοφοι και θα διοικούν την πόλη), τους επίκουρους (που βοηθούν τους φύλακες στο έργο φύλαξης της πόλης) και τους δημιουργούς (αγρότες, τεχνίτες, μεταπράτες).
Να επιβλέπουμε εκείνους που φτιάχνουν τους μύθους: να ασκούν δηλαδή ένα είδος λογοκρισίας, που σκοπό έχει να προστατεύει τους νέους από τις κακές και ψυχοφθόρες επιδράσεις της μυθοπλασίας. Ο μύθος, λαϊκή φανταστική αφήγηση, που δεν ακολουθεί τους κανόνες της λογικής, βοηθούσε τον άνθρωπο της εποχής να κατανοήσει τον κόσμο στην ολότητά του. Ο μύθος συνδέεται με την παραβολή, την αλληγορία και με τις εικόνες.
Πλάθουν τις ψυχές: ο Πλάτων είναι ο πρώτος στοχαστής που υποστηρίζει με συστηματικό τρόπο ότι η εκπαίδευση συνίσταται στην καλλιέργεια του ήθους, δηλαδή του χαρακτήρα των νέων.
Πλάθουν τα σώματα με τα χέρια τους: στους Νόμους, το εκτενέστερο και τελευταίο έργο του Πλάτωνα, αυτός επισημαίνει ότι η αγωγή των παιδιών αρχίζει από τη νηπιακή ηλικία με τον θηλασμό και την κίνηση. Γι' αυτό οι μανάδες και οι παραμάνες κουνούν συνεχώς τα παιδιά στην αγκαλιά τους και, μάλιστα, συχνά τραγουδώντας κάποιο νανούρισμα. Έτσι, με την κίνηση, τον χορό και τη μουσική, τα παιδιά ηρεμούν και διώχνουν από την καρδιά τους τον φόβο και την ανησυχία.
Ο Ησίοδος και ο Όμηρος: οι αρχαίοι εκτιμούσαν πολύ τον Ησίοδο και τον Όμηρο. Η ανάγνωση και η απομνημόνευση αποσπασμάτων από τα ομηρικά έπη και τα έργα του Hσιόδου ανήκαν στη βασική εκπαίδευση των παιδιών.
Μυθικές διηγήσεις ψεύτικες: ο Σωκράτης προτείνει να απαγορεύονται οι ιστορίες που έχουν κακή ηθική ή θρησκευτική επίδραση στους νέους.
Ψέμα κακοφτιαγμένο: κατακρίνει εδώ ο Σωκράτης τις ιστορίες που παρουσιάζουν τους θεούς να μαλώνουν ή να αλλάζουν μορφή και όσα έργα τέχνης εντείνουν τα ανθρώπινα πάθη. Η επίμονη αναζήτηση της γνώσης και της αλήθειας εκ μέρους του Πλάτωνα τον οδηγεί στην αυστηρή κριτική την οποία ασκεί στη μυθοπλασία.
Σαν τον ζωγράφο: ο Πλάτων παρομοιάζει την ποίηση με τη ζωγραφική. Οι τέχνες αυτές είχαν δώσει λαμπρά δείγματα στην εποχή του, όπως τις τραγωδίες ή τα ζωγραφισμένα ανάγλυφα του Παρθενώνα και τις αγγειογραφίες στα περίφημα αττικά αγγεία.
Όσα ζωγραφίζει… ομοιότητα: για τον Πλάτωνα όλες οι τέχνες είναι μιμητικές, δηλαδή αναπαράγουν το νοητό πρότυπο, την ιδέα, με εικόνες και λέξεις. Στο 10ο βιβλίο της Πολιτείας ο Πλάτων κατηγορεί τη μίμηση, γιατί θεωρεί ότι αυτή οδηγεί τους νέους ανθρώπους σε κακές συνήθειες και σε απρεπή γλώσσα.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1 Οι ποιητές έχουν θεϊκό χάρισμα, όχι όμως γνώση

[Σωκράτης] (απευθύνεται στον ποιητή Ίωνα): Αυτό που σε κάνει να λες ωραία πράγματα για τον Όμηρο δεν είναι κάποια ειδική τεχνική γνώση αλλά θεϊκή δύναμη που σε δονεί, όπως ακριβώς συμβαίνει με την πέτρα που ο Ευριπίδης την ονόμασε «μαγνήτη» και ο πολύς κόσμος την λέει «πέτρα του Ηρακλή» […] Έτσι λοιπόν και η Μούσα χαρίζει σε ορισμένους δύναμη θεϊκή και από αυτούς τους ένθεους ανθρώπους κρέμεται έπειτα μια αρμαθιά από άλλους, που διατελούν σε κατάσταση ενθουσιασμού […] Γιατί ο ποιητής είναι κάτι πολύ ανάλαφρο, που πετάει, κάτι ιερό, και δεν μπορεί να δημιουργήσει προτού να τον κυριέψει ο ενθουσιασμός και πέσει σε έκσταση και πάψει πια να έχει μέσα του λογικό· απεναντίας, κάθε άνθρωπος, όσο έχει μέσα του τούτο το πράγμα, το λογικό, αδυνατεί να γράφει ποιήματα να δίνει χρησμούς.

(Πλάτων, Ἴων, 533c-534c)

2 Παιδεία και παράδοση

[Αθηναίος:] Επομένως, η θέση μας είναι να κάνουμε ό,τι μπορούμε, για να εμποδίσουμε τα παιδιά μας να δοκιμάσουν νέα πράγματα τόσο στον χορό όσο και στο τραγούδι, αλλά και να σταματήσουμε κάθε προσπάθεια εκείνων που επιχειρούν να τα δελεάσουν σε νεωτερισμούς.

(Πλάτων, Νόμοι, Z 798 e)

3 Καλή και κακή τέχνη

[Αθηναίος:] Ας πάρουμε κάποιον που έχει συνηθίσει σε σοβαρή και προσεγμένη μουσική από την παιδική του ηλικία μέχρι την ωριμότητά του. Αν ακούσει κάτι αντίθετο, θα το θεωρήσει απαίσιο και θα το μισήσει. Αν όμως έχει μάθει να απολαμβάνει την κοινή μουσική, δε θα του αρέσει το σωστό και καλλιεργημένο είδος της. Όπως είπα, λοιπόν, καμιά μουσική δεν είναι καλύτερη ή χειρότερη από την άλλη στο θέμα της ευχαρίστησης ή της αηδίας. Η διαφορά είναι μόνο ότι η μια κάνει καλύτερους τους ανθρώπους που έχουν ανατραφεί μ' αυτήν, ενώ η άλλη χειρότερους.

(Πλάτων, Νόμοι, Z, 802 c-d)

EPΩTHΣEIΣ – EPΓAΣIEΣ

Ποια είναι η γνώμη του Πλάτωνα για τους μύθους και τα παραμύθια; Mε ποια επιχειρήματα ο Πλάτων αιτιολογεί την αρνητική κριτική εναντίον των μεγάλων ποιητών-δασκάλων του παρελθόντος; Νομίζετε πως οι απόψεις του θα εύρισκαν σύμφωνους πολλούς από τους συγχρόνους του;
Mε ποιον τρόπο οι μύθοι θα μπορούσαν να υπηρετήσουν την παιδεία της «ιδανικής» πολιτείας του Πλάτωνα;
Στα παράλληλα κείμενα (2) και (3) παρουσιάζονται κάποιες απόψεις του Πλάτωνα για τις τέχνες. Πώς μπορούν να κριθούν σε σχέση με την εποχή του αλλά και με τη σύγχρονη πραγματικότητα;

ΘEMAΤΑ ΓIA ΣYZHTHΣH Ή ΓPAΠTH EPΓAΣIA

Μερικοί υποστηρίζουν πως οι απόψεις του Πλάτωνα για την τέχνη μπορούν να παραβιάσουν την ελευθερία της έκφρασης. Απαντήστε στα παρακάτω ερωτήματα:
α. Νομίζετε ότι η ελευθερία της έκφρασης είναι δικαίωμα;
β. Yπάρχουν όρια σε αυτό το δικαίωμα;
γ. Μπορούν τα λόγια του Σωκράτη και του Πλάτωνα να δημιουργήσουν συνθήκες αναστολής του δικαιώματος αυτού;
δ. Πώς θα απαντούσε ο Σωκράτης και ο Πλάτων στις κριτικές αυτές παρατηρήσεις;
Στο παράλληλο κείμενο (1) ο Σωκράτης, απευθυνόμενος στον ποιητή Ίωνα, που ήταν διάσημος ραψωδός συνηθισμένος να εμφανίζεται μπροστά σε ακροατήρια αποτελούμενα από 20.000 και πλέον θεατές και να τα συναρπάζει με την τέχνη του, υποστηρίζει ότι οι ποιητές δεν κατέχουν πραγματική γνώση, αλλά μόνο ένα θεϊκό χάρισμα που γοητεύει τα πλήθη. Μπορείτε να βρείτε αναλογίες με σημερινές εκδηλώσεις της τέχνης (συναυλίες, κινηματογραφικές ταινίες, θεατρικές παραστάσεις κ.ά.);

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Σύγχρονοι διανοητές έχουν επισημάνει το γεγονός ότι ο άνθρωπος σήμερα, στην προσπάθειά του να ξεπεράσει τους παλιούς μύθους, δημιουργεί διαρκώς νέους. Προσπαθήστε να βρείτε παραδείγματα νέων μύθων που μεταδίδονται και καθιερώνονται μέσα από σύγχρονες μορφές αφήγησης, όπως το μυθιστόρημα, οι κινηματογραφικές ταινίες, οι επιστημονικές έρευνες, ο κόσμος της κατανάλωσης και της διασκέδασης. Έχουν επηρεάσει κάποιοι απ' αυτούς τις συνήθειες και τη συμπεριφορά σας;

H αποθέωση του Ομήρου. Oνομαστός πίνακας του J.A.D. Ingres, 1827 (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου). Ο Πλάτων, μολονότι τιμούσε τον Όμηρο, θεωρούσε ότι πολλές από τις ιδέες και τις εικόνες που παρουσιάζονταν στα ομηρικά έπη δεν ήταν κατάλληλες για την αγωγή των νέων.

«…Kι αυτό ακόμη το σκαλί το πρώτο
πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει.
Eις το σκαλί για να πατήσεις τούτο
πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι
πολίτης εις των ιδεών την πόλι.
Kαι δύσκολο στην πόλι εκείνην είναι
και σπάνιο να σε πολιτογραφήσουν.
Στην αγορά της βρίσκεις Nομοθέτας
που δεν γελά κανένας τυχοδιώκτης.
Eδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι·
τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα».
(K.Π. Kαβάφης, «Το πρώτο σκαλί», 1899, Ποιήματα Α΄, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1963)
Ο Καβάφης έχει εδώ εμπνευστεί από την πλατωνική θεωρία των «ιδεών» (εἰδῶν).

Προτομή του Oμήρου. Τα ομηρικά έπη ήταν μέρος της αγωγής των νέων της Αθήνας.

Αδυσώπητη η Άρτεμις τιμωρεί σκληρά τον Ακταίωνα που την αντίκρισε να λούζεται γυμνή. Η θεά εξαπολύει τα βέλη της, ενώ τα σκυλιά του τον κατατρώγουν (Παράσταση από ερυθρόμορφο κωδονόσχημο κρατήρα του Ζωγράφου του Πανός, περίπου 470 π.Χ., Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 10.185).

Ο «Ομηρικός Ύμνος στον Ερμή» εξιστορεί τα πρώτα κατορθώματα του νεογέννητου Ερμή. Ο πανούργος μικρός θεός έκλεψε πενήντα βόδια του Απόλλωνα, τα έκρυψε σε μια σπηλιά και ξαναγύρισε στο λίκνο του. Ο Απόλλων διαμαρτύρεται στους γονείς του Ερμή, τον Δία και τη Μαία (Υδρία, περίπου 520 π.Χ., Παρίσι, Λούβρο).

Ο Ήφαιστος με τη λαβίδα του σιδηρουργού στο χέρι επιστρέφει μεθυσμένος στον Όλυμπο, στηριγμένος στους ώμους σάτυρου που προχωρεί πλάι του, για να ελευθερώσει την Ήρα από τα δεσμά που την κρατούσαν καθηλωμένη στον θρόνο, που ο ίδιος είχε κατασκευάσει (Ερυθρόμορφη πελίκη του Ζωγράφου του Κλεοφώντα, περίπου 430 π.Χ. Μόναχο, Aρχαιολογικό Mουσείο, 2361).

Η διδασκαλία της μουσικής και της ποίησης είχε πρωταρχική σημασία για την εκπαίδευση των παιδιών στην Αρχαία Ελλάδα. Εδώ δάσκαλοι και μαθητές στο μάθημα της μουσικής αριστερά και στην απαγγελία ποιήματος δεξιά (Ερυθρόμορφη κύλικα του Ζωγράφου Δούρη, περίπου 485 π.Χ., Βερολίνο, Aρχαιολογικό Μουσείο).

Ο Κένταυρος Χείρων, προικισμένος με γνώση και πραότητα, υπήρξε αγαπητός δάσκαλος πολλών ηρώων. Εδώ καλωσορίζει τον νεαρό Αχιλλέα που τον εμπιστεύτηκαν σ' αυτόν, για να τον αναθρέψει και να του μεταδώσει τις γνώσεις του (Ερυθρόμορφη στάμνος του Ζωγράφου του Βερολίνου, περίπου 490 π.Χ., Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου).

Ο Μουσαίος, δεξιά, με τη λύρα και αντηχείο από όστρακο χελώνας στο χέρι, ακροάζεται τη μούσα Τερψιχόρη που παίζει άρπα. Αριστερά στέκεται η Μελελούσα (κατά την επιγραφή) με δύο αυλούς στο χέρι. Στον τοίχο ψηλά κρέμεται μια λύρα (Ερυθρόμορφος αμφορέας του Ζωγράφου του Πηλέα, περίπου 440 π.Χ., Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1847,0909.7).

Η πλατωνική «αλληγορία του σπηλαίου» παρουσιάζεται εδώ σε σκίτσο. Η εικόνα του σπηλαίου βρίσκεται στην Πολιτεία του Πλάτωνα και παρουσιάζει τον κόσμο με σκοτεινή σπηλιά με τους ανθρώπους δεσμώτες να βρίσκονται μέσα σ' αυτήν και να βλέπουν τις σκιές όσων κινούνται στο φωτεινό χώρο που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά. Είναι μια αλληγορία, μια μεταφορά, που σχετίζεται με το θέμα της γνώσης και της αξίας της παιδείας που χρησιμοποιεί ο Πλάτων για να διακρίνει την αισθητή από τη νοητή πραγματικότητα, τον κόσμο των ιδεών και των απεικασμάτων (χαρακτικό του Jan Saenredam, από πίνακα του Cornelis van Haarlem, 1604, Βιέννη, Αλμπερτίνα).

Pαψωδός απαγγέλλει ένα από τα ποιήματα του επικού κύκλου. Eρυθρόμορφος αμφορέας του ζωγράφου του Kλεοφράδους, πρώιμος 5ος αι. π.Χ. (Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο).

1. Οι αντιλήψεις του Πλάτωνα, που σταχυολογούνται στην ενότητα, αποκομμένες από τα συμφραζόμενα των έργων του, στα οποία ανήκουν (Πολιτεία και Νόμοι), μπορεί να φαντάζουν εντελώς επίκαιρες, εξ ολοκλήρου ανεπίκαιρες ή ακραίες. Γι' αυτό καλό είναι τα σχόλια και οι ερωτήσεις του διδάσκοντος να κλιμακώνονται έτσι, ώστε οι μαθητές να αναδιατυπώνουν και να κατανοούν την πλατωνική άποψη: α) σε σχέση με την προβληματική της Πολιτείας, β) τον συλλογισμό που οδηγεί σε αυτή, γ) την αποδοχή ή τις αντιρρήσεις που θα έβρισκε στην εποχή που διατυπώθηκε και τέλος δ) την αξιολόγηση της διαχρονικής της αξίας, σύμφωνα με τις σημερινές αξίες και τα σύγχρονα δεδομένα. Ο Πλάτων πίστευε ότι η ορθή παιδεία μπορεί να επηρεάσει, με τρόπο αποφασιστικό, την πολιτική ζωή της Αθήνας ή άλλων πόλεων της Ελλάδας.

2. Θα μπορούσε να γίνει εισαγωγή στο θέμα με την ερώτηση: Νομίζετε ότι πρέπει να υπάρχει έλεγχος στα ΜΜΕ ή λογοκρισία στην τέχνη; Για ποιον λόγο;

1 Πρώτη μας δουλειά (Ηθική και πολιτική φιλοσοφία στην Πολιτεία)

Στην Πολιτεία σκιαγραφείται ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης και αναδεικνύονται οι σχέσεις ηθικής και πολιτικής, θεωρίας και πράξης. Αυτή η συνάφεια υποδεικνύεται και στο χωρίο που ακολουθεί: «Διατυπώθηκε μερικές φορές το ερώτημα αν η Πολιτεία πρέπει να θεωρηθεί ως συμβολή στη θεωρία της ηθικής ή της πολιτικής. Θέμα της άραγε αποτελεί η "ενάρετη συμπεριφορά" ή το "ιδανικό κράτος"; Η απάντηση είναι ότι, από τη σκοπιά του Σωκράτη και του Πλάτωνα, δεν υπάρχει διάκριση, παρά μόνο συμβατική και διευκολυντική, μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Οι νόμοι του δικαίου είναι οι ίδιοι και για τις κοινωνικές τάξεις και για τις πόλεις και τα άτομα. Πρέπει όμως να προσθέσει κανείς ότι οι νόμοι αυτοί αφορούν κυρίως την ατομική ηθική: η πολιτική βασίζεται στην ηθική, όχι το αντίστροφο. Το κύριο ερώτημα, που τίθεται στην Πολιτεία και βρίσκει απάντηση στο τέλος του έργου, είναι αυστηρά ηθικό: Ποιος είναι ο κανόνας δικαίου σύμφωνα με τον οποίο ο άνθρωπος οφείλει να ρυθμίζει τη ζωή του;» (Α.Ε. Taylor, Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ιορδ. Αρζόγλου, εκδ. ΜΙΕΤ, 1990, σελ. 312).

2 Φιλοσοφία και θεωρία της εκπαίδευσης στον Πλάτωνα

Το παιδαγωγικό ιδεώδες του Πλάτωνα είναι ανάλογο με το πολιτικό όραμά του για την ιδανική πολιτεία. Τόσο οι παιδαγωγικές όσο και οι πολιτικές αντιλήψεις του εγγράφονται στις γενικότερες πεποιθήσεις του για τη γνώση και την ψυχή. Επιμέρους σχετικά ερωτήματα αφορούν το διδακτό της αρετής, την καταλληλότητα της σοφιστικής παιδείας κ.λπ. Από τους πρώιμους διαλόγους ήδη αποτυπώνεται το ενδιαφέρον του Σωκράτη και του Πλάτωνα για τη φύση της γνώσης και της μάθησης, για τη νεότητα, την παιδεία και την εκπαίδευση των νέων. Στον Μένωνα ο Πλάτωνας δείχνει ότι δεν έχει νόημα να γεμίζει κανείς το κεφάλι του μαθητή με πληροφορίες ούτε να τον ασκεί σε αποσπασματικές δεξιότητες, αλλά πρέπει να βοηθήσει, ώστε αυτός να φανερώσει τις κρυμμένες του δυνάμεις. Στον Πρωταγόρα η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από το διδακτό της αρετής. Στον Γοργία τονίζεται η διαφορά ανάμεσα στον φιλόσοφο, που είναι ο αληθινός δάσκαλος, και στον ρήτορα. Στην Πολιτεία ο Σωκράτης εξετάζει το περιεχόμενο και τους στόχους της εγκύκλιας και ανώτατης παιδείας, ώστε αυτή να συμβάλλει στην εναρμόνιση των τριών αντιμαχόμενων μερών της ψυχής. Ο μύθος του σπηλαίου στο 7ο βιβλίο της Πολιτείας, δείχνει αλληγορικά την κατάσταση της ψυχής σε σχέση με την παιδεία και την απαιδευσία. Στον Φαίδρο και στο Συμπόσιο αντιπαρατίθενται διαφορετικά είδη λόγου και δοκιμάζεται η επίδρασή τους στην ψυχή του νέου ανθρώπου. Στους Νόμους γίνεται προσπάθεια να περιγραφεί το θεσμικό πλαίσιο της εκπαίδευσης των πολιτών από τη νηπιακή ήδη ηλικία και να προσδιοριστούν οι κυριότερες κανονιστικές λεπτομέρειές της. Σε όλο το έργο του ο Πλάτων επεξεργάζεται το ζήτημα της κατάλληλης παιδείας παράλληλα με αυτό της σωστής πολιτικής.

3 Να επιβλέπουμε εκείνους που φτιάχνουν τους μύθους

Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του Πλάτωνα διαφοροποιούνται τόσο από την παραδοσιακή εκπαίδευση όσο και από τις νεωτερικές ιδέες των Σοφιστών. Από τη μια πλευρά, ο Πλάτωνας επικρίνει την παραδοσιακή διδακτική τακτική, γιατί περιορίζεται στην ανάγνωση και απομνημόνευση εκτενέστερων αποσπασμάτων από τα ομηρικά έπη, χωρίς να ελέγχει την παιδαγωγική καταλληλότητα των περιεχομένων που χρησιμοποιεί. Και, από την άλλη, στρέφεται ενάντια στην κερδοσκοπική συναλλαγή των Σοφιστών και την έμμισθη σχέση που είχαν καθιερώσει ανάμεσα στον δάσκαλο και τον μαθητή, για να αντιπροτείνει μια σχέση εμπιστοσύνης, τη διαπροσωπική παιδευτική σχέση μεταξύ δασκάλου και μαθητή, ώριμου και νέου, η οποία δημιουργείται μέσα σε σχολή. Ο ίδιος εισηγείται μια βασική παιδεία που βασίζεται στην καλλιέργεια του νου και της ψυχής, της καλαισθησίας και της φαντασίας. Προσδιορίζει με σαφή και κατηγορηματικό τρόπο, τον σκοπό της εκπαίδευσης: είναι η επιμέλεια της ψυχής και η επιδίωξη της αρετής. Σύμφωνα μ' αυτόν τον σκοπό, που υπάρχει στην εκπαίδευση μέχρι τη σύγχρονη εποχή, προτείνει αυστηρά κριτήρια για την επιλογή των περιεχομένων της εκπαίδευσης: πρέπει να διδάσκεται ό,τι αποτελεί αληθινή γνώση και συμβάλλει στην παγίωση σωστής συμπεριφοράς και καλών συνηθειών. Επιλέγει, τέλος, ανάμεσα στις πιο ευχάριστες μεθόδους διδασκαλίας: ο μικρός μαθητής πρέπει να μαθαίνει χωρίς καταναγκασμό, παίζοντας, με ευχάριστο δηλαδή τρόπο διδασκαλίας.

4 Πλάθουν τις ψυχές

Στην παιδική ηλικία είναι σημαντική η παγίωση σωστών συνηθειών, η επιρροή πάνω στις παρορμήσεις, τα συναισθήματα και την ιδιοσυγκρασία. Γι' αυτό τα παιδιά πρέπει να έχουν ευκαιρίες γνωριμίας με καλά παραδείγματα, ώστε να βρίσκουν από νωρίς ελκυστικά όσα ως ενήλικες θα θεωρούν ηθικώς καλά. Όταν αργότερα αναπτυχθεί ο λογισμός τους, θα αποκτήσουν αντίληψη και θα κατανοήσουν τις ηθικές έννοιες και τους ηθικούς κανόνες, δημιουργώντας έτσι μια θετική συναισθηματική στάση απέναντι στην ηθική συμπεριφορά. Για τον Πλάτωνα, η εσωτερική σύγκρουση που παρατηρείται σε πολλούς ανθρώπους -ανάμεσα στις πεποιθήσεις τους και τη δυσκολία τους να τις κάνουν πράξη- οφείλεται ακριβώς σε ατέλειες της εκπαίδευσής τους κατά την παιδική ηλικία, αν έχουν ανατραφεί έτσι, ώστε να βρίσκουν ελκυστικά τα αξιόλογα και απωθητικά πράγματα που δεν έχουν αξία.

Σκοπός της εκπαίδευσης, κατά τον Πλάτωνα, δεν είναι η γνώση. Τα παιδιά δοκιμάζονται ως προς τη δύναμη του χαρακτήρα τους (413c-d) και η εκπαίδευση δεν είναι διαδικασία αφομοίωσης πληροφοριών ή απόκτησης δεξιοτήτων, οι οποίες ελέγχονται ανά τακτά διαστήματα, αλλά η καλλιέργεια της ψυχής. Και στην εποχή μας, ωστόσο, επισημαίνεται πως «Το κριτήριο της επιτυχούς εκπαίδευσης είναι μια ηθικά ώριμη, και, όπως λέμε, "υγιής" αντίληψη για τον κόσμο. Σήμερα, αυτό αποκαλείται συνήθως "ηθική διαπαιδαγώγηση" και επικρατεί ολοένα και περισσότερο η άποψη ότι τα σχολεία, και όχι οι γονείς, είναι που πρέπει να την παρέχουν. Σπανίως όμως κυριαρχεί στο συνολικό σχολικό πρόγραμμα, αντίθετα απ' ό,τι συμβαίνει στον Πλάτωνα».

5 Μυθικές διηγήσεις... σαν τον ζωγράφο

Ο Πλάτων αγαπούσε την τέχνη και ειδικότερα την ποίηση. Η κριτική του στράφηκε ωστόσο εναντίον της τέχνης της εποχής του, δηλαδή των επικών και τραγικών ποιητών που ήταν οι αληθινοί «παιδαγωγοί» της Ελλάδας. Για τον Πλάτωνα, η ποιητική και η θεατρική παιδεία ήταν αρνητικές από πολλές απόψεις: το θέατρο παρουσίαζε συχνά ηθικά ατελείς χαρακτήρες και η ποίηση υμνούσε ανίερα και ταπεινά συναισθήματα. Και οι δυο αυτές τέχνες έχουν την ικανότητα να συγκινούν τον θεατή ή τον ακροατή, ώστε αυτός να ταυτίζεται με τα εξιστορούμενα. Έτσι, όμως, ο δέκτης παρακολουθεί παθητικά ή απομνημονεύει χωρίς να μπορεί να αναλύσει το περιεχόμενο. Γι' αυτό, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, αυτές οι τέχνες μιμούνταν δουλικά τις παρορμήσεις της επιθυμίας ή ακολουθούσαν τις αυθαίρετες συλλήψεις της φαντασίας, ενώ θα έπρεπε να υπηρετούν τον λόγο και όχι το πάθος. Ο Πλάτων επανέρχεται στους ποιητές και την ποίηση και σε άλλους διαλόγους, όπως ο Ίων, οι Νόμοι, η Απολογία κ.ά.

6 Σχέσεις ηθικής και τέχνης

Για το θέμα της λογοκρισίας των ποιητών και του περιεχομένου των έργων του σημειώνει ο Πλάτων στην Πολιτεία (401b-402a): «Τότε λοιπόν τους ποιητές μονάχα θα πρέπει να επιβλέπουμε και να τους υποχρεώνουμε να αποτυπώνουν στα έργα τους το αγαθό ήθος, ειδάλλως να μη συνθέτουν στην πόλη μας ποιήματα ή θα χρειαστεί να επιβλέπουμε και τους άλλους τεχνίτες και να τους εμποδίζουμε τούτο τον κακό χαρακτήρα, τον ακόλαστο, τον μικροπρεπή, τον παράταιρο να τον απεικονίζουν στους ζωγραφικούς πίνακές τους, στα οικοδομήματα ή σε οποιοδήποτε άλλο έργο». Το θέμα της υπερβολικής ελευθερίας που μπορεί να μεταβληθεί σε ασυδοσία προβληματίζει τους φιλοσόφους κατά τον 19ο αιώνα. O παιδευτικός ρόλος της τέχνης τονίζεται μέχρι την εποχή μας.

Ο Πλάτων προέβαλλε τον ηθικοπλαστικό ρόλο της τέχνης και θεωρούσε πως η πραγματική τέχνη δεν είναι δυνατόν να μην ενδιαφέρεται για τη μελέτη του αγαθού και της ζωής. Ωστόσο, μολονότι τόνισε τον ρόλο της μέσα στην κοινωνία και την εκπαίδευση, τη θεώρησε κατώτερη της φιλοσοφίας, επειδή η ηδονή που μας παρέχει δεν είναι καθαρή. Η τέχνη, ιδιαίτερα οι δραματικοί αγώνες, προσφέρει επίσης αναψυχή και ανανέωση στους ώριμους άνδρες και καλλιέργεια στο παιδί. Η ποίηση της Πολιτείας, όπως ο χορός και το τραγούδι, που αναφέρονται στους Νόμους ως μέρος της εκπαίδευσης, εισάγουν στην τάξη και τον ρυθμό, κύριες έννοιες στην αρχαία αισθητική και τέχνη, και κατά συνέπεια οδηγούν στην έννοια του καλού, του ωραίου και στη διαμόρφωση του ιδεώδους του καλὸν κἄγαθόν. (Βλ. M. Ανδρόνικος, O Πλάτων και η τέχνη. Οι Πλατωνικές απόψεις για το ωραίο και τις εικαστικές τέχνες, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1986).

Στο παράλληλο κείμενο (1) προβάλλεται το γεγονός ότι οι ποιητές δημιουργούν, επειδή κατέχονται από ενθουσιασμό, ταλέντο, «θεία μανία». Η δημιουργική ικανότητα των ποιητών δε σχετίζεται με τη γνώση αλλά με την έμπνευση. Ο Ίων είναι ένας από τους συντομότερους σωκρατικούς διαλόγους που έγραψε ο Πλάτων. Συνομιλητής του Σωκράτη είναι ο Ίων, ένας διάσημος ραψωδός, ο οποίος θεωρείται ως ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ του επικού αοιδού και του δραματικού υποκριτή. Στον διάλογο αυτό θίγονται πολλά καίρια ζητήματα που απασχολούν τον Πλάτωνα στο φιλοσοφικό του έργο και σχετικά με τον ρόλο της ποίησης στην εκπαίδευση των πολιτών. Εδώ τίθεται το θέμα της τήρησης κριτικής στάσης απέναντι στις παραδοσιακές αντιλήψεις. Η διαμάχη ποίησης και φιλοσοφίας, που διαπιστώνεται στο έργο του Πλάτωνα, ανευρίσκεται ήδη στον Ξενοφάνη και τον Ηράκλειτο και επικρατεί μέχρι τον 18ο αι. Ο Πλάτων συχνά αναφέρεται στις κάθε λογής πρακτικές τέχνες που κυριαρχούν στην κοινωνική και οικονομική ζωή της Αθήνας.

2 Μύθοι, εικόνες και αλληγορίες στο έργο του Πλάτωνα

Στον Φαίδωνα (61b) ο Σωκράτης μάς λέει πως είναι έργο του ποιητή να μας λέει μύθους και να μη δίνει λογικές ερμηνείες, «λόγους». Την αντίθεση ανάμεσα στον μύθο και τον λόγο έκαναν σαφή οι Σοφιστές. Γι' αυτούς ο μύθος ήταν φανταστική διήγηση και ο λόγος ήταν μορφή διεξοδικής διάλεξης. Την αντίθεση ανάμεσα σε μύθο και λόγο έκανε πιο έντονη ο Πλάτων, ο οποίος τόνισε την αξία της νόησης και του περιεχομένου της. Για να αποφύγει, ωστόσο, τις δυσκολίες της φιλοσοφικής έκφρασης χρησιμοποιεί ζωηρές εκφράσεις από την καθημερινή ομιλία και παρεμβάλλει ελκυστικά κείμενα, όπως είναι οι μύθοι και οι εικόνες, που δίνουν στους συνομιλητές χρόνο ανάπαυλας για να συνεχίσουν τη διανοητική προσπάθεια. Επιλέγοντας εύστοχα μύθους και εικόνες, δηλαδή περιγραφές και αφηγήσεις, προκαλεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη και καθιστά ελκυστικό το φιλοσοφικό κείμενο. Ο Πλάτων παίρνει τον μύθο από την παράδοση και συντελεί στην αποκάλυψη της αλήθειας, όπου αυτό είναι αδύνατο να γίνει με τη λογική. Μύθοι, όπως το μαγικό δακτυλίδι του Γύγη (Πολιτεία 359b-360c), που χρησιμοποιείται για να καταδειχθεί πως οι άνθρωποι, δίκαιοι και άδικοι, μπορούν να διαπράξουν μια άδικη πράξη, για να αποκτήσουν ό,τι επιθυμούν, ο εσχατολογικός μύθος του Ηρός (Πολιτεία 614b-621d), ο μύθος του Θευθ και της ανακάλυψης της γραφής (Φαίδρος 274c 275b) και εικόνες, όπως του φτερωτού άρματος της ψυχής (Φαίδρος 246a -249b) και αυτή του σπηλαίου (Πολιτεία 514a- 20a) διευκολύνουν στην κατανόηση σημαντικών προβλημάτων της γνωσιοθεωρίας, της ψυχολογίας, της ηθικής και της πολιτικής, που εξετάζει ο Πλάτων. O Πλάτων επικρίνει τους εσχατολογικούς μύθους των ποιητών, γιατί με αυτούς τρομοκρατούνταν οι πολίτες και καμπτόταν το ελεύθερο φρόνημά τους. Δυστυχώς όμως και ο ίδιος δεν απέφυγε τέτοιους μύθους, όπως λ.χ. ο μύθος του Ηρός.

3 Σχετικά με την αλληγορία του μύθου του σπηλαίου

Με την αλληγορική εικόνα του σπηλαίου, θέμα στο οποίο ακροθιγώς αναφέρεται εδώ η εικόνα στο περιθώριο, ο Πλάτων επιχειρεί να απεικονίσει τη ζωή και την πνευματική κατάσταση του αδαούς και απαίδευτου ανθρώπου. Αποτελεί μια μεταφορά για την ανθρώπινη κατάσταση σύμφωνα με την οποία είμαστε όλοι δεσμώτες του σώματος μας και δεν μπορούμε να δούμε τον αληθινό κόσμο των ιδεών, ο οποίος συλλαμβάνεται μέσω του λόγου.