3-1-1 Η διαμόρφωση της μεσαιωνικής ελληνικής βυζαντινής αυτοκρατορίας

Στα χρόνια του:
Λέοντα Γ' (717-741)
Κωνσταντίνου ΣΤ'(780-797)
Νικηφόρου Α' (802-811)
Μιχαήλ Β' (820-829)
Θεόφιλου (829-842)
Θεοδώρας (842-855)
Μιχαήλ Γ' (842-867)

Πηγή: byzantium.gr

Δυναστεία των Ισαύρων ή Συριακή δυναστεία
Λέοντας Γ' (717-741)
Κωνσταντίνος Ε' (741-775)
Λέοντας Δ' Χάζαρος (775-780)
Κωνσταντίνος Στ'- Ειρήνη (780-790)
Κωνσταντίνος Στ' (790-797)
Ειρήνη (797-802)
«Διάδοχοι» της δυναστείας των Ισαύρων
Νικηφόρος Α' (802-811)
Σταυράκιος (811)
Μιχαήλ Α' ο Ραγκαβές (811-813)
Λέων Ε' Αρμένιος(813-820)
Δυναστεία του Αμορίου
Μιχαήλ Β' ο Τραυλός (Ψελλός)(820-829)
Θεόφιλος (829-842)
Μιχαήλ Γ' ο Μέθυσος (842-867)
Δυναστεία των Μακεδόνων (Μακεδονική δυναστεία)
Βασίλειος Α' ο Μακεδών (867-886)
Λέων ΣΤ' ο Σοφός (886-912)
Αλέξανδρος (912-913)
Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος (913-959)
Ρωμανός Α' Λεκαπηνός (920-944)
Ρωμανός Β' (959-963)
Νικηφόρος Β' Φωκάς (963-969)
Ιωάννης Α' Τσιμισκής (969-976)
Βασίλειος Β' (976-1025)
Κωνσταντίνος Η' (1025-1028)
Ζωή (1028-1050)
Ρωμανός Γ' ο Αργυρός (1028-1034)
Μιχαήλ Δ' ο Παφλαγών (1034-1041)
Μιχαήλ Ε' ο Καλαφάτης (1041-1042)
Κωνσταντίνος Θ' ο Μονομάχος (1042-1055)
Θεοδώρα (1042 & 1055-1056 )
Μιχαήλ ΣΤ' Βρίγγας (Στρατιωτικός) (1056-1057) εκτός δυναστείας

1. Η διαμόρφωση της μεσαιωνικής ελληνικής βυζαντινής αυτοκρατορίας

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Απόκρουση του αραβικού κινδύνου, σ. 32

Διοικητικά και οικονομικά μέτρα, σ. 32

Ανάκαμψη της οικονομίας, σ. 33

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές του σχ. βιβλίου για την ανάδειξη των παραπάνω σημείων

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Ερωτήσεις 4 και 5, σ. 33 του βιβλίου.

-Παιχνίδι ρόλων: Αναπαραστήστε έναν υποθετικό διάλογο ανάμεσα σε δύο υπηκόους του Βυζαντίου την εποχή εφαρμογής των «κακώσεων» του Νικηφόρου Α΄. Ο ένας θεωρεί τα μέτρα του αυτοκράτορα δυσβάσταχτα και άδικα, ενώ ο άλλος τα υπερασπίζεται θεωρώντας τα αναγκαία. Τι πιστεύετε ότι θα έλεγε ο καθένας από τους δύο;

1 ώρα

Διδακτικός στόχος

Να γνωρίσουν και να κατανοήσουν οι μαθητές τα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής αυτοκρατορίας του βυζαντινού Ελληνισμού και τις διαφορές από την Πρώιμη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Η διδασκαλία της ενότητας μπορεί να ξεκινήσει με τις αλλαγές που είχαν αρχίσει να εφαρμόζονται κατά τον κρίσιμο 7^ο αι. και αποκρυσταλλώθηκαν ως τα μέσα του 9^ου αι. Η ενότητα πραγματεύεται τις σχέσεις του Βυζαντίου με τους Άραβες και τους σλαβικούς λαούς. Οι σημαντικότερες μεταβολές στις αραβοβυζαντινές σχέσεις ήταν η σταθεροποίηση των συνόρων στις παρυφές της Μ. Ασίας και η έναρξη της βυζαντινής αντεπίθεσης κατά ξηρά (μέσα 9^ου αι.). Στις βυζαντινοσλαβικές σχέσεις δεσπόζουν οι πόλεμοι με τους Βουλγάρους και η ενίσχυση της διαδικασίας αφομοίωσης των σλαβικών πληθυσμών που ήταν εγκατεστημένοι στα νότια της Χερσονήσου του Αίμου, διαδικασία η οποία διαφωτίζεται από το σχετικό παράθεμα.

Οι κυριότερες μεταβολές στο εσωτερικό της χώρας ήταν οι εξής:

1. Ενισχύθηκε περαιτέρω η εθνολογική ομοιογένεια και η ελληνικότητα του κράτος.

2. Η κεντρική και η περιφερειακή διοίκηση οργανώθηκαν περαιτέρω με επίκεντρο τα λογοθέσια και τα θέματα αντίστοιχα. Η καθιέρωση και επέκταση της θεματικής διοίκησης επέφερε την ενίσχυση της μεσαίας και μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας και δημιούργησε εθνικό στρατό, που υπερασπιζόταν τα μικρασιατικά θέματα από τους Άραβες.

3. Σημειώθηκαν μεταβολές στην οικονομία και την κοινωνία, και συγκεκριμένα αναπτύχτηκε το εμπόριο και η βιοτεχνία, ενισχύθηκε η αγροτική κοινότητα και αυξήθηκε ο πληθυσμός. Στο σημείο αυτό επιβάλλεται η αξιοποίηση του παραθέματος που περιγράφει τις προσπάθειες του Νικηφόρου Β' για την εξυγίανση των δημόσιων οικονομικών με την αύξηση των κρατικών εσόδων και την προαγωγή του εμπορίου και της βιοτεχνίας.

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα είναι απόσπασμα από το Χρονικόν της Μονεμβασίας και περιγράφει την στρατιωτική ανάκτηση και αναδιοργάνωση της ΒΔ Πελοποννήσου από τον Νικηφόρο Α', που επονομάστηκε εύστοχα «σωτήρας της Ελλάδας».

Το δεύτερο παράθεμα προέρχεται από αγιολογική πηγή, τον Βίο του Αγίου Φιλαρέτου, και περιγράφει με αφελή και μυθιστορηματικό (χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αγιολογικών κειμένων), αλλά σαφή τρόπο τις υποχρεώσεις των αγροτών - στρατιωτών των θεμάτων της Μ. Ασίας, όταν εμφανίζονταν οι Άραβες.

Το τρίτο παράθεμα προέρχεται από τη Χρονογραφία του Θεοφάνη, βασική πηγή για τους λεγόμενους σκοτεινούς αιώνες (7^ος και 8^ος αι.), που συντάχθηκε στις αρχές του 9^ου αι. (περί το 814). Περιγράφει τις περίφημες κακώσεις, του Νικηφόρου Α'. Ο χρονογράφος αποδοκιμάζει τα μέτρα αυτά, γιατί η εκκλησία και οι μονές ζημιώθηκαν από αυτά. Ωστόσο είναι σαφές ότι τα μέτρα αυτά είχαν πολλές θετικές πλευρές για την ελεύθερη αγροτική κοινότητα και οδήγησαν στην ανάκαμψη της βυζαντινής οικονομίας. Ο διαπρεπής βυζαντινολόγος Ν. Οικονομίδης σχολιάζει ως εξής την πρώτη «κάκωση»: «Ο Νικηφόρς ενίσχυσε την αρχή της συλλογικής φορολογικής ευθύνης στο εσωτερικό του χωριού τόσο σε σχέση με την πληρωμή της έγγειας φορολογίας (αλληλεγγύως τα δημόσια) όσο και σε σχέση με την εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεων (στρατεύεσθαι πτωχούς και οπλίζεσθαι παρά των ομοχώρων) [Ν. Οικονομίδης, Φορολογία και φορολογική απαλλαγή στο Βυζάντιο (Θ'-ΙΑ' αι.), Ε.I.Ε/I.Β.Ε. (=Μονογραφίες 2), Αθήνα 1996, 137-138].

Το εικονογραφικό υλικό αποτελείται από μία παράσταση που δείχνει αγρότες τη στιγμή που θερίζουν και αποτελεί έμμεσο σχόλιο στην επίμοχθη ζωή των αγροτών και της αγροτικής κοινότητας και μία παράσταση εμπορικού πλοίου, σχόλιο στην εμπορική ανάκαμψη του 9^ου αι.

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του βιβλίου

Τα μέτρα που έλαβε ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α', για να αποκαταστήσει και να αναδιοργανώσει τη βυζαντινή κυριαρχία στην Πελοπόννησο, ήταν με τη σειρά η στρατιωτική ανάκτηση των Πατρών και η καθυπόταξη των Σλάβων της περιοχής, η ανοικοδόμηση των πόλεων των Πατρών και της Σπάρτης και των εκκλησιών, η επιστροφή των παλαιών πληθυσμών που είχαν αποδημήσει στην Κάτω Ιταλία και ο εκχριστιανισμός των σλαβικών πληθυσμών (πρώτη ερώτηση).

Όταν σήμαινε πολεμικά συναγερμός και κηρυσσόταν επιστράτευση εξαιτίας κάποιας αραβικής εισβολής, οι αγρότες - στρατιώτες όφειλαν να παρουσιαστούν ενώπιον του στρατηγού του θέματος με ένα άλογο ή μία πολεμική άμαξα και τον οπλισμό του. Η παραμέληση της υποχρέωσης αυτής συνεπαγόταν βαριές ποινές για τον στρατιώτη (δεύτερη ερώτηση).

Στο τελευταίο παράθεμα αναφέρονται το δικέρατον, ο καπνικός φόρος που βάρυνε τα αγροτικά νοικοκυριά, δηλαδή φόρος έγγειας ιδιοκτησίας, ο φόρος κληρονομίας, ο φόρος εύρεσης θησαυρού, το κομμέρκιον, που ήταν εμπορικός φόρος (τρίτη ερώτηση).

Στην αύξηση των εσόδων του Βυζαντινού Κράτους απέβλεπαν οι κακώσεις 3, 4, 5 και 10, ενώ στην ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας απέβλεπε η δέκατη κάκωση (τέταρτη ερώτηση).

Η σημασία της δεύτερης κάκωσης για τη συνοχή της αγροτικής κοινότητας ήταν πολύ μεγάλη. Με αυτή τα πλούσια μέλη της κοινότητας αναλάμβαναν την υποχρέωση να πληρώνουν τα έξοδα για τον εξοπλισμό και τη στράτευση των φτωχότερων μελών της κοινότητας. Έτσι και η αριθμητική δύναμη του στρατού παρέμενε αμετάβλητη και αυξανόταν το αίσθημα ευγνωμοσύνης των φτωχών προς τις πολιτικές αρχές και το αίσθημα αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της κοινότης. Όλα αυτά ενίσχυαν τη συνοχή τόσο της ευρύτερης κοινωνίας όσο και της μικρής κοινωνίας του χωριού, της αγροτικής κοινότητας (πέμπτη ερώτηση).

χρονολόγιο Δες κι εδώ

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

Όροι – κλειδιά της ενότητας
Σταθεροποίηση συνόρων, στρατιωτική αντεπίθεση, ενίσχυση ελληνικότητας, κεντρικές διοικητικές υπηρεσίες, επέκταση θεμάτων, στρατιώτης-αγρότης, αύξηση πληθυσμού, κακώσεις, ανάπτυξη εμπορίου - βιοτεχνίας

α. Παγίωση και επέκταση των αλλαγών

Όπως είπαμε πιο πάνω, κατά τον 7^ο αι. σημειώθηκαν αλλαγές που απομάκρυναν το Βυζάντιο από τις ρωμαϊκές του καταβολές.

Στα χρόνια της ισαυρικής ή συριακής δυναστείας (717-802) και αυτής του Αμορίου (802-867) που ακολούθησαν οι αλλαγές του 7^ου αι. αποκρυσταλλώθηκαν και έγιναν μόνιμα γνωρίσματα. Έτσι διαμορφώθηκε το μεσαιωνικό ελληνικό Βυζαντινό Κράτος. Οι εξελίξεις που σημειώθηκαν κατά την περίοδο αυτή ήταν οι ακόλουθες:

Τα σύνορα μεταξύ Βυζαντίου και Χαλιφάτου σταθεροποιήθηκαν στις παρυφές της Μ. Ασίας, στη στεριά, και κατά μήκος της γραμμής Κιλικία-Κύπρος-Κρήτη, στη θάλασσα. Στα μέσα του 9^ου αι. άρχισε η βυζαντινή αντεπίθεση στη Μ. Ασία. Στα Βαλκάνια, το Βυζάντιο αντιμετώπισε με επιτυχία τη βουλγαρική απειλή, ενώ συγχρόνως άρχισε να αφομοιώνει τους σλαβικούς πληθυσμούς.

Αραβική επέκταση (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Αναδιοργάνωση της Πελοποννήσου (806)

Επειδή μόνο το ανατολικό μέρος της Πελοποννήσου από την Κόρινθο ως τον Μαλέα λόγω της τραχιάς και δύσβατης διαμόρφωσής του ήταν ελεύθερο από το έθνος των Σκλαβήνων, ο αυτοκράτορας των Ρωμαίων έστελνε εκεί έναν στρατηγό Πελοποννήσου. Ένας (στρατηγός) που καταγόταν από τη Μικρή Αρμενία και τη γενιά των Σκληρών συγκρούστηκε με τους Σκλαβήνους, τους υπέταξε με τα όπλα και τους εκμηδένισε, και επέτρεψε στους παλιούς κατοίκους να ανακτήσουν τις κατοικίες τους.
Όταν το έμαθε ο Νικηφόρος [Α΄, 802-811], [...] φρόντισε να ανανεώσει τις πόλεις, να ανοικοδομήσει τους γκρεμισμένους ναούς και να εκχριστιανίσει τους βαρβάρους. Γι' αυτό, αφού έμαθε το μέρος όπου κατοικούσαν οι απόγονοι των φυγάδων Πατρινών, αποκατέστησε με διαταγή του τους κατοίκους στις παλιές πατρίδες τους μαζί με τον επίσκοπο τους Αθανάσιο, και ανύψωσε την Πάτρα σε μητρόπολη, ενώ πριν κατείχε τάξη αρχιεπισκοπής.
Χρονικόν της Μονεμβασίας, έκδ. I. Duicev (=Testi, 12), Παλέρμο 1976, 16-20.

Ο ελληνικός χαρακτήρας της αυτοκρατορίας ενισχύθηκε, ενώ η γνώση και χρήση της λατινικής περιορίστηκε αισθητά.

Οι λεγόμενες κακώσεις του Νικηφόρου

[Πρώτη κάκωση]: Το έτος αυτό (810) ο Νικηφόρος [...] αφού μετέφερε χριστιανούς από όλα τα θέματα, τους διέταξε να εγκατασταθούν στις σκλαβηνίες.

Η δεύτερη κάκωση ήταν η διαταγή να στρατολογούνται οι φτωχοί και να εξοπλίζονται με έξοδα των συγχωριανών τους, οι οποίοι όφειλαν να καταβάλουν στο δημόσιο ταμείο και 18.5 χρυσά νομίσματα (για κάθε φτωχό), επειδή το χωριό πλήρωνε στο δημόσιο με πνεύμα αλληλεγγύης τους φόρους των μελών του..

Η τρίτη κάκωση ήταν η διαταγή να αναθεωρηθούν οι φορολογικοί κατάλογοι και να αυξηθούν τα τέλη, γιατί κάθε φορολογούμενος όφειλε να πληρώσει και δύο κεράτια (1/12 ανά νόμισμα φόρου=8,33%) ως έξοδα γραφικής ύλης (χαρτιατικών ένεκα) [Σημ.: Πρόκειται πιθανώς για τον φόρο δικέρατον].

Η τέταρτη κάκωση ήταν η διαταγή να καταργηθούν οι κουφισμοί (φοροαπαλλαγές)[της Ειρήνης, 797-802].

Η πέμπτη κάκωση ήταν η διαταγή να ζητηθεί από τους παροίκους (εξαρτημένους γεωργούς) των ευαγών ιδρυμάτων, δηλ. του ορφανοτροφείου και των ξενώνων και των γηροκομείων των εκκλησιών και των βασιλικών μονών, ο καπνικός φόρος (φόρος για κάθε εστία που καπνίζει, δηλ. για κάθε νοικοκυριό) αναδρομικά από το πρώτο έτος της παράνομης βασιλείας του [...].

Η δέκατη κάκωση: Διέταξε να συγκεντρωθούν οι επιφανείς εφοπλιστές της Κωνσταντινούπολης και τους έδωσε δάνειο δώδεκα λίτρες χρυσού (72X12=864 χρυσά νομίσματα), με τόκο τέσσερα κεράτια ανά χρυσό νόμισμα (=16,66%), με την υποχρέωση να πληρώνουν και το σύνηθες κομμέρκιον (φόρος 10% επί της αξίας των εμπορευμάτων).

Θεοφάνης, Χρονογραφία, έκδ. C. de Boor, τ. 1, Λειψία 1883, 486-487.

Οργανώθηκαν περαιτέρω οι κεντρικές διοικητικές υπηρεσίες του κράτους. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν αρμόδια για την εφαρμογή της εξωτερικής πολιτικής. Συγχρόνως τα θέματα γενικεύτηκαν στη Μ. Ασία και επεκτάθηκαν στα Βαλκάνια. Ο στρατηγός-διοικητής κάθε θέματος με τη δύναμη που διέθετε, απέβαινε, όχι σπάνια, επικίνδυνος για την κεντρική εξουσία. Πολλές εξεγέρσεις οργανώθηκαν από στρατηγούς.

Όπως τονίστηκε πιο πάνω, ο στρατός του θέματος αποτελούνταν από στρατιώτες-αγρότες που είχαν δικά τους κτήματα και σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης ήταν υποχρεωμένοι να παρουσιαστούν για υπηρεσία.

Η ανάπτυξη των θεματικών στρατών είχε σημαντικές συνέπειες: Οι μισθοφόροι περιορίστηκαν δραστικά και συνάμα στη βυζαντινή ύπαιθρο κυριάρχησε η μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία.

Η «Εκλογή» των Ισαύρων (ΙΜΕ)
Ο «γεωργικός νόμος» (ΙΜΕ)

Οι υποχρεώσεις του στρατιώτη-αγρότη

Ένα επικουρικό σώμα του αυτοκρατορικού στρατού ήλθε να καταλάβει το στρατόπεδο που ήταν εκεί (κοντά στην πόλη Άμνια της μικρασιατικής Παφλαγονίας), για να ετοιμάσει εκστρατεία κατά των Αράβων. Ο χιλίαρχος, ο εκατόνταρχος και ο πεντηκόνταρχος προχώρησαν σε φροντισμένη επιθεώρηση, απαιτώντας αδιάκοπα από το πλήθος των στρατιωτών να παρουσιάζονται με τα άλογα και τις πολεμικές άμαξές τους.

Ενώ πλησίαζε η επιθεώρηση, το άλογο του στρατιώτη Μουσούλιου, που ήταν πάμφτωχος, καταλήφθηκε αίφνης από κωλικούς πόνους και σπασμούς, έπεσε κάτω και ψόφησε. Ο στρατιώτης δεν είχε χρήματα να αγοράσει άλλο άλογο και ήλθε σε πολύ δύσκολη θέση, ενώ ο εκατόνταρχος τον απειλούσε οργισμένος.

Βίος Αγίου Φιλαρέτου, έκδ. M.H. Fourmy - M. Leroy, Byzantion 9 (1934) 125-127.

Δικάταρτο εμπορικό πλοίο με τριγωνικά πανιά (λατίνι).
Παράσταση σε πιάτο (περ.1200).
Κόρινθος, Αρχαιολογικό Μουσείο.

β. Ανάκαμψη της οικονομίας

Οι πρώτες ενδείξεις οικονομικής ανάκαμψης παρουσιάστηκαν στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ε' (741-775). Στο μεταίχμιο από τον 8^ο προς τον 9^ο αι. ο πληθυσμός του Βυζαντίου είχε αυξηθεί αισθητά σε σχέση με τον 7^ο αι., ενώ είχε ξεπεραστεί η κρίση στην οικονομία. Αυξήθηκαν τα κρατικά έσοδα και αναζωογονήθηκαν το εμπόριο και η βιοτεχνία. Ωστόσο ο χαρακτήρας της οικονομίας παρέμεινε κυρίως αγροτικός.

Νικηφόρος Α

Η κατάσταση και οι ανάγκες της βυζαντινής οικονομίας στις αρχές του 9^ου αι. φανερώνονται στις κακώσεις του Νικηφόρου Α' (802-811), όπως ονομάστηκαν από τους εχθρούς του τα τολμηρά οικονομικά του μέτρα που απέβλεπαν στην ανάκαμψη του εμπορίου και την αύξηση των εσόδων του κράτους.

Όψεις του αστικού και αγροτικού χώρου στο Βυζάντιο (περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Αφού μελετήσεις το παρατιθέμενο απόσπασμα του Χρονικού της Μονεμβασίας και το περιεχόμενο της πρώτης από τις «κακώσεις», να αναφέρεις τα μέτρα που έλαβε ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α΄, για να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στην Πελοπόννησο;
Ποιες υποχρεώσεις είχαν οι αγρότες-στρατιώτες, όταν κηρυσσόταν επιστράτευση;
Οι υπήκοοι του Βυζαντίου πλήρωναν πολλούς φόρους. Μπορείς, αφού μελετήσεις το δεύτερο παράθεμα, να αναφέρεις τους σημαντικότερους;
Ποιες από τις αναφερόμενες «κακώσεις» απέβλεπαν στην αύξηση των εσόδων του κράτους και ποιες στην 6. ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας;
Ποια η σημασία της δεύτερης κάκωσης για τη συνοχή της αγροτικής κοινότητας;

Δυναστείες και αυτοκράτορες του Βυζαντίου: