6-2-1 Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές (11ος -15ος αιώνας)

Η ενότητα δεν διδάσκεται

Διδακτικοί στόχοι

1. Να γνωρίσουν οι μαθητές τις οικονομικές μεταβολές που συντελούνται στην Ευρώπη κατά την περίοδο αυτή

2. Να πληροφορηθούν για τις κοινωνικές εξελίξεις και να τις κατανοήσουν

3. Να πληροφορηθούν για την κρίση του μεσαιωνικού κόσμου

4. Να γνωρίσουν κα να κατανοήσουν τις πολιτικές εξελίξεις

5. Να γνωρίσουν τις σχέσεις κράτους και Εκκλησίας

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

• Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από το γράφημα Ο πληθυσμός της μεσαιωνικής Ευρώπης. Οι μαθητές θα προβληματίσουν για τους παράγοντες που προκάλεσαν τις δημογραφικές μεταβολές.

• Πρώτος διδακτικός στόχος. Με αφετηρία τον παραπάνω προβληματισμό θα αρχίσει η συζήτηση για τις μεταβολές στην ύπαιθρο. θα εξηγηθεί στους μαθητές πώς οι τεχνολογικές καινοτομίες και η πρακτική της τριζωνικής καλλιέργειας (με αξιοποίηση των σχετικών γραφημάτων) οδήγησαν στην ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της παραγωγής. Λόγω της ραγδαίας αύξησης του πληθυσμού αναζητήθηκε νέος ζωτικός χώρος με εκχερσώσεις και αποξηράνσεις. Μάλιστα, οι γαιοκτήμονες τις ενθάρρυναν, καθώς έτσι αποκτούσαν εισοδήματα από εδάφη που μέχρι τότε δεν ήταν παραγωγικά. Για την προσέλευση πληθυσμού παραχωρούσαν οικονομικά και διοικητικά προνόμια (βλ. παρακάτω για τις πόλεις) στους οικιστές. Να σημειωθεί ότι οι εκχερσώσεις και οι αποξηράνσεις αποτελούν έκφραση του επεκτατικού πνεύματος που διακατέχει την Ευρώπη από τον 11^ο αιώνα. Μορφή αυτής της δυναμικής αποτελούν και οι Σταυροφορίες. Να γίνει σχετική συζήτηση.

Η συζήτηση για τις πόλεις μπορεί να αρχίσει από τα παραθέματα Χάρτης ελευθεριών για την πόλη Σεντ Ομέρ, 1127 και Χάρτης ελευθεριών για πόλη Οσέρ, 1215. Οι χάρτες ελευθεριών να συνδυαστούν με τον νευραλγικό ρόλο των ασικών κέντρων στο εμπόριο, τη βιοτεχνία, τις τραπεζικές εργασίες και την τεχνολογία. Να αξιοποιηθούν τα σχετικά παραθέματα και το εικονογραφικό υλικό.

Με αφετηρία το παράθεμα Σύσταση εμπορικής εταιρίας θα συζητηθούν οι παράγοντες ανάκαμψης του εμπορίου και η εμπορική δραστηριότητα: γεωγραφικός χώρος, εμπορικά κέντρα, δρόμοι, προϊόντα, εμποροπανηγύρεις.

• Δεύτερος διδακτικός στόχος. Για να κατανοήσουν οι μαθητές τις κοινωνικές μεταβολές που συντελούνται αυτήν την περίοδο, πρέπει πρώτα να έχουν εμπεδώσει τις οικονομικές εξελίξεις. Παράγοντες των κοινωνικών αλλαγών είναι οι μεταβολές στην ύπαιθρο και η ανάπτυξη των πόλεων, με ό,τι αυτές συνεπάγονται. Να τονισθεί η δημιουργία μιας νέας κοινωνικής τάξης, της αστικής, και ο εκχρηματισμός της οικονομίας. Η τελευταία αυτή μεταβολή ήταν πράγματι επαναστατική, αφού αποδυνάμωνε τη φεουδαρχική ισχύ, η οποία στηριζόταν στη γη.

• Τρίτος διδακτικός στόχος. Η συζήτηση για τα αίτια που προκάλεσαν την κρίση του μεσαιωνικού κόσμου μπορεί να έχει αφετηρία τις συνέπειες από τη μεγάλη επιδημία, τη μαύρη πανώλη. Στη συνέχεια η προσοχή θα εστιασθεί στις συνέπειες αυτής της κρίσης με κατάλληλη αξιοποίηση του αντίστοιχου υποστηρικτικού υλικού.

• Τέταρτος διδακτικός στόχος. Η προσπάθεια των ευρωπαϊκών βασιλείων να συγκροτηθούν σε ενιαία κράτη αντιμετωπίζει εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα. Με την κατάλληλη αξιοποίηση του υποστηρικτικού υλικού θα εξειδικευτούν αυτές οι δυσχέρειες και θα γίνει αναφορά στον τρόπο αντιμετώπισής τους. Να σημειωθεί ότι μέσα σ' αυτό το πλαίσιο αναδύονται αντιπροσωπευτικοί θεσμοί ( Δίαιτα, Γενικές τάξεις, Κοινοβούλιο) στους οποίους συμμετέχουν πλέον επίσημα και αστοί.

• Πέμπτος διδακτικός στόχος. Ο διδάσκων θα βοηθήσει τους μαθητές με κατάλληλες ερωτήσεις να αξιοποιήσουν την προηγούμενη σχετική μάθηση: ο ρόλος της Εκκλησίας και οι σχέσεις της με το κράτος επί Μεροβιγγείων και Καρολιδών. Στη συνέχεια, θα γίνει αναφορά στις δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις σύγκρουσης της Εκκλησίας με την κοσμική εξουσία. Να σημειωθεί ότι στη Γερμανία, όπου ο αυτοκράτορας δεν είχε τον έλεγχο του κράτους, η κοσμική εξουσία αναγκάστηκε σε αναδίπλωση. Αντίθετα στη Γαλλία, όπου ο βασιλιάς έχει επιβληθεί στους φεουδάρχες η υπεροχή της κοσμικής εξουσίας ήταν σαφής.

Πρόσθετα Παραθέματα

1. Λονδίνο, η πόλη της αφθονίας, τέλη 13^ου αιώνα

Οι κάτοικοι του Λονδίνου διακρίνονται για τους αβρούς τους τρόπους, τις φορεσιές τους και τα καλά φαγοπότια τους […]. Οι διάφοροι επιτηδευματίες, πωλητές εμπορευμάτων, εκμισθωτές εργατών, συγκεντρώνονται κάθε πρωί στις διάφορες γειτονιές τους ανάλογα με το επάγγελμά τους. Επιπλέον, στο Λονδίνο, στην όχθη του ποταμού, ανάμεσα στα κρασιά που πωλούνται στα πλοία και στα κελάρια των οινεμπόρων, υπάρχει ένα δημόσιο μαγειρείο […]. Οι έμποροι όλων των εθνών σπεύδουν να φέρουν σ’ αυτήν την πόλη την πραμάτειά τους διά θαλάσσης. Οι Άραβες φέρνουν χρυσό […] οι Σκύθες όπλα, και από τα πλούσια κι εύφορα μέρη της Βαβυλώνας έρχεται το φοινικέλαιο. Ο Νείλος στέλνει πολύτιμους λίθους, οι Νορβηγοί και οι Ρώσοι φέρνουν ζιμπελίνες και άλλα γουναρικά. Ούτε η Κίνα απουσιάζει με τα πορφυρά μεταξωτά της, ενώ οι Γαλάτες έρχονται με τα κρασιά τους.

English Historical Documents 1042-1189, David C. Douglas-George W. Greenaway,
Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 1953, σ. 957-959

2. Η εξέγερση των Ζακερί, 1358

Λίγο μετά την απελευθέρωση (από τον άγγλο βασιλιά) του Βασιλιά της Ναβάρας (δηλ. βασιλιά της Γαλλίας Ιωάννη Β’), άρχισε μια φοβερή εξέγερση στο βασίλειο της Γαλλίας, στο Μποβεζί, στην Μπρι, στην περιοχή του ποταμού Μαρν, στη Λαόν και στην περιοχή Σουασόν. Μερικοί χωρικοί χωρίς κανένα αρχηγό συγκεντρώθηκαν στο Μποβεζί. Στην αρχή δεν ξεπερνούσαν τους εκατό και διαμαρτύρονταν λέγοντας ότι οι ευγενείς ντρόπιασαν το βασίλειο της Γαλλίας και ότι έπρεπε να ξεπλύνουν αυτήν την ντροπή […]. Συγκεντρώθηκαν χωρίς όπλα, αλλά κρατώντας ρόπαλα και μαχαίρια κατευθύνθηκαν στο κάστρο ενός ιππότη, το οποίο έκαψαν και σκότωσαν τον ίδιο, τη γυναίκα και τα παιδιά του […] Και έτσι έκαναν σε πολλά κάστρα και σπίτια. Και πολλαπλασιάστηκαν και έγιναν εξακόσιοι και καθώς προχωρούσαν γίνονταν ολοένα και περισσότεροι […].

G. C. Macauly (εκδ.), The Cronicles of Froissart, Lord Berners, trans.,
London Macmillan and Co, 1904, σ. 136-137

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του

1. Παραθέματα στο β.μ.

• Πρώτο παράθεμα Χάρτης ελευθεριών για την πόλη Σέντ-Ομέρ, 1127. Με τον χάρτη αυτό ο κόμης της Φλάνδρας παραχωρεί στην πόλη Σεντ-Ομέρ (στο φέουδο του οποίου βρισκόταν η πόλη αυτή) προνόμια εμπορικού χαρακτήρα, αφού πρόκειται για εμπορικό κέντρο. Να σημειωθεί ότι στην πόλη αυτή παραχωρήθηκε και άλλος χάρτης με πολιτικές ελευθερίες.

• Δεύτερο παράθεμα Χάρτης ελευθεριών για πόλη Οσέρ, 1215. Με τον χάρτη αυτό παραχωρούνται στην πόλη Οσέρ πολιτικές και οικονομικές ελευθερίες.

• Τρίτο παράθεμα Σύσταση εμπορικής εταιρίας. Η σύσταση εμπορικών εταιριών βοηθούσε τους εμπόρους στη διεύρυνση των δραστηριοτήτων τους, αφού θα είχαν στη διάθεσή τους μεγαλύτερα κεφάλαια και θα μπορούσαν ευκολότερα να καλύψουν τις τυχόν ζημιές. Είναι χαρακτηριστικό στη συγκεκριμένη περίπτωση ότι ο δεύτερος εταίρος, ενώ συμμετέχει με το ένα τρίτο στο κεφάλαιο, λαμβάνει το 50% από τα κέρδη. Αυτό είναι λογικό, αφού ο πρώτος είναι ασφαλής στη Μασσαλία, ενώ ο δεύτερος πέραν της προσωπικής εργασίας αναλαμβάνει και προσωπικούς κινδύνους (ναυάγιο, πειρατές).

• Τέταρτο παράθεμα Μεγάλος Χάρτης Δικαιωμάτων, 1215. Το 1215 ευγενείς, ανώτερος κλήρος και αστοί συνενώνονται και επιβάλλουν στον βασιλιά Ιωάννη Α' τον Ακτήμονα την υπογραφή του Μεγάλου Χάρτη (Magna Carta). Σύμφωνα μ' αυτόν ο βασιλιάς ήταν υποχρεωμένος να σέβεται τα κεκτημένα δικαιώματα των ευγενών, του κλήρου και των αστών. Μάλιστα, υποχρεώθηκε να δεχθεί ένα συμβούλιο αποτελούμενο από είκοσι πέντε βαρόνους (ευγενείς και ανώτερους κληρικούς), το οποίο ουσιαστικά θα τον επιτηρούσαν. Η πραγματικότητα είναι ότι ο Μεγάλος Χάρτης προστάτευε πρώτα τα δικαιώματα των ευγενών και έπειτα τον αστών και των άλλων ελεύθερων πολιών. Η μεγάλη σημασία του έγκειται ότι για πρώτη φορά εισάγεται στον Μεσαίωνα η ιδέα ότι η εξουσία του ηγεμόνα μπορεί να υπόκειται σε περιορισμούς. Θεμελιώνεται, έτσι, μια πολιτική κουλτούρα που θα βρει αργότερα και άλλους μιμητές.

2. Πρόσθετα Παραθέματα

• Πρώτο πρόσθετο παράθεμα Λονδίνο, πόλη της αφθονίας, τέλη 13^ου αιώνα. Στο απόσπασμα αυτού ο συγγραφέας Ουίλιαμ Φιτζστήβεν, εκθειάζει με την περιγραφή του την οικονομική και κοινωνική ζωή του Λονδίνου. Οι μαθητές να κατηγοριοποιήσουν τα χαρακτηριστικά της πόλης και να τα συγκρίνουν με τα αντίστοιχα ενός σύγχρονου αστικού κέντρου.

• Δεύτερο πρόσθετο παράθεμα Η εξέγερση των Ζακερί, 1358. Η γαλλική εξέγερση των Ζακερί (Jacquerie, από το όνομα Jacques, του ηγέτη των αγροτών. Kατά μια άλλη άποψη οι αριστοκράτες αποκαλούσαν υποτιμητικά Jacques τους αγρότες) πυροδοτήθηκε, όταν ο γάλλος βασιλιάς Ιωάννης B' και πολλοί ευγενείς που συνελήφθησαν αιχμάλωτοι από τους Άγγλους το 1356 αναγκάστηκαν να καταβάλουν υπέρογκες αποζημιώσεις, προκειμένου να απελευθερωθούν. Οι αγρότες που αρνούνταν να επιβαρυνθούν οι ίδιοι για την απελευθέρωση των κυρίων τους, υπέφεραν από τις λεηλασίες που έκαναν περιφερόμενες ορδές μισθοφόρων. Μετά από μεμονωμένες αντιδράσεις των αγροτών που αντιμετωπίστηκαν με πρωτοφανή θηριωδία (ομαδικές σφαγές) από τους φεουδάρχες, τον Μάιο του 1358 εκδηλώθηκε γενικευμένη εξέγερση στις περιοχές που μνημονεύει το χρονικό, η οποία συνετρίβη από τον στρατό στις 10 Ιουνίου. Παρόμοια εξέγερση εκδηλώθηκε και στην Αγγλία το 1381, όταν επιβλήθηκαν πρόσθετοι φόροι. Ο διδάσκων μπορεί να συνδέσει το γεγονός αυτό με τον οικείο για τους μαθητές Ρομπέν των Δασών. Ο θρύλος του πήγασε από τη γενική λαϊκή δυσαρέσκεια που εκδηλώθηκε με την εξέγερση αυτή των χωρικών Εrας πε-ριοχές 'Εσσεξ, Λονδίνο, Κεν/τ και αλλού. Ο θρυλικός αυτός ήρωας έζησε στο δάσος του Σέργουντ στα Βόρεια Μίντλαντς της Αγγλίας και η δράση του στράφηκε κατά των πολιτικών και εκκλησιαστικών αξιωματούχων. Υμνήθηκε από τις αγγλικές μπαλάντες του 13^ου και του 14^ου αι.

3. Εικονογραφικό υλικό

• Πρώτο γράφημα Τριζωνική καλλιέργεια. Η έλλειψη λιπάσματος (χρησιμοποιούνταν, βέβαια, ως λίπασμα η κοπριά αλλά δεν επαρκούσε) επέβαλε την τριζωνική καλλιέργεια, κατά την οποία η γη χωρίζεται σε τρεις ζώνες. Καθεμιά από αυτές καλλιεργείται εκ περιτροπής κάθε τρίτο χρόνο, αφού παραμένει επί δύο χρόνια σε αγρανάπαυση για να ανακτήσει τα συστατικά της. Έτσι, επιτυγχάνεται ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της παραγωγής.

• Δεύτερο γράφημα Ο πληθυσμός της μεσαιωνικής Ευρώπης. Είναι εύκολο οι μαθητές να διαβάσουν το γράφημα και να διαπιστώσουν τη ραγδαία άνοδο του πληθυσμού από το 1000 έως το 1340, οπότε αρχίζει η μεγάλη δημογραφική μείωση την εποχή της κρίσης. Ο διδάσκων θα ζητήσει από τους μαθητές αρχικά να αιτιολογήσουν την πληθυσμιακή έκρηξη. Αργότερα, όταν θα συζητήσουν το πρόβλημα της μεσαιωνικής κρίσης, θα αναζητήσουν τους λόγους μείωσης του πληθυσμού.

• Πρώτη εικόνα Δρόμος της μεσαιωνικής Φλωρεντίας. Οι πόλεις αν και διαθέτουν κατά κανόνα επιβλητικά δημόσια κτίρια, όπως είναι το φρούριο και ο καθεδρικός ναός, η ρυμοτομία και η οικοδόμησή τους γίνεται κατά κανόνα χωρίς σχεδιασμό: στενοί δρόμοι χωρίς πεζοδρόμιο και ακανόνιστα σπίτια χωρίς αισθητική. Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα των πυρκαγιών, της ανασφάλειας και των επιδημιών οι αρχές επιβάλλουν ορισμένους κανόνες.

• Δεύτερη εικόνα Το Λιμάνι της Μπριζ. Η Μπριζ αναδείχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Βόρειας Ευρώπης.

Όροι – κλειδιά της ενότητας
Τριζωνική καλλιέργεια, εκχερσώσεις, πόλεις, εμπόριο, αστική τάξη, χάρτες ελευθεριών, μαύρη πανώλης, κρίση εξεγέρσεις, Μεγάλος χάρτης δικαιωμάτων, κοινοβούλιο, δίαιτα, γενικές τάξεις, έριδα της περιβολής, αιχμαλωσία της Αβινιόν

Οικονομικές μεταβολές - Μεταβολές στην ύπαιθρο και δημογραφικές

Από τον 11^ο αιώνα άρχισαν να εφαρμόζονται τεχνικές καινοτομίες στη γεωργία, όπως ήταν το τροχοφόρο άροτρο, το μεταλλικό υνί και το περιλαίμιο για τα υποζύγια. Με τις καινοτομίες αυτές, όπως και με την καθιέρωση της τριζωνικής καλλιέργειας, αυξήθηκε η γεωργική παραγωγή. Η πρόοδος αυτή στη γεωργία, οι ηπιότερες κλιματικές συνθήκες, η υποχώρηση των επιδημιών και η επικράτηση στην Ευρώπη μιας περιόδου σχετικής ηρεμίας οδηγούν σε ραγδαία αύξηση του πληθυσμού. Για να εξασφαλιστεί η διατροφή του, επεκτείνονται οι καλλιεργούμενες εκτάσεις με εκχερσώσεις και αποξηράνσεις ελών.

τριζωνική

διάγραμμα

Εμπορικός δρόμος της μεσαιωνικής Φλωρεντίας. Αναπαράσταση.
αγορά

Η ανάπτυξη των πόλεων

Την ίδια εποχή οι πόλεις, έπειτα από μια μακρά περίοδο παρακμής, ανακτούν τον δυναμισμό τους. Ιδρύονται πολλές νέες πόλεις, ενώ οι παλιές επεκτείνονται έξω από τα τείχη. Οι μεταβολές στην ύπαιθρο ευνοούν την ανάπτυξη των αστικών κέντρων, όπου οι χωρικοί ανταλλάσσουν τα αγροτικά προϊόντα με βιοτεχνικά είδη και εμπορεύματα.

94

Οι πόλεις αποτελούν το κέντρο του εμπορίου, της βιοτεχνίας των τραπεζικών εργασιών και της τεχνολογίας.

Το λιμάνι της Μπριζ. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.
δρόμος

Οι τεχνικές εξελίξεις, όπως ο νερόμυλος και ο ανεμόμυλος, διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη των αστικών κέντρων αλλά και της υπαίθρου. Μετά τον 10^ο αιώνα ο αριθμός των νερόμυλων αυξάνεται σταθερά και γίνεται η κύρια πηγή ενέργειας. Ο άνεμος χρησιμοποιείται ως κινητήρια δύναμη στις πεδιάδες από τον 12^ο αιώνα για το άλεσμα κυρίως των σιτηρών και για την αποξήρανση των βάλτων.

Χάρτης Ελευθεριών για την πόλη Σεντ-Ομέρ, 1127

Εγώ, ο Γουλιέλμος, με τη χάρη του Θεού, κόμης της Φλάνδρας, επιθυμώντας να ανταποκριθώ στην παράκληση των κατοίκων της πόλης Σεντ-Ομέρ [...] παραχωρώ σ' αυτούς τα παρακάτω προνόμια με νόμο και διατάζω να είναι απαραβίαστα. Όσοι ανήκουν στη συντεχνία των εμπόρων και κατοικούν μέσα στα όρια της πόλης, απαλλάσσονται από τα λιμενικά τέλη [...] Όπως όλοι οι υπήκοοι της Φλάνδρας, οι κάτοικοι της πόλης απαλλάσσονται από τελωνειακά τέλη. Το ποσό των εβδομήντα λιρών που εισέπραττα κάθε χρόνο από το Σεντ-Ομέρ και γενικότερα όλα τα ποσά εισπράττω, τα παραχωρώ για την αποκατάσταση των ζημιών των εμπόρων και για τη διατήρηση της συντεχνίας τους. Ο καθένας μπορεί να έλθει στο Σεντ-Ομέρ με τα εμπορεύματά του με όποιο πλοίο θέλει.

J. M. Kemble, The Saxons in England, London, Quaritch, 1876, t. II, Appendix, 528.

● Τι είδους προνόμια περιλαμβάνει ο χάρτης ελευθεριών πόλης Σεντ-Ομέρ; Γιατί;

Μέχρι τον 10^ο αιώνα η βιοτεχνική παραγωγή είναι πρωτόγονη και διεξάγεται στην ύπαιθρο, στα μεγάλα αγροκτήματα. Από τον 11^ο, όμως, αιώνα μεταφέρεται στις πόλεις και βελτιώνεται σημαντικά χάρη στις τεχνολογικές εξελίξεις και την πολυάριθμη εργατική δύναμη που έχει συγκεντρωθεί στις πόλεις. Την εποχή αυτή η συσσώρευση πληθυσμού στα αστικά κέντρα είναι τόσο μεγάλη, ώστε μερικά από αυτά αριθμούν δεκάδες χιλιάδες κατοίκους. Μάλιστα, ο πληθυσμός του Μιλάνου και του Παρισιού φτάνει τις εκατό χιλιάδες στο τέλος του 12^ου αιώνα.

Χάρτης ελευθεριών για την πόλη Οσέρ, 1215

Να γίνει γνωστό, στο παρόν και στο μέλλον, ότι ο ευγενής Πέτρος, κόμης της Οσέρ, ενοικιάζει στους αστούς της Οσέρ, τους φόρους της πόλης με τα προάστειά της, για έξι χρόνια, έναντι του ποσού των δύο χιλιάδων λιρών τον χρόνο [...]. Η κοινότητα της πόλης θα εκλέξει δώδεκα αστούς και αυτοί θα επιλέξουν ένα δήμαρχο. Όλοι μαζί θα διεκπεραιώνουν τις υποθέσεις της πόλης. Οφείλουν, επίσης, να εκλέξουν τρεις αστούς που θα είναι υπεύθυνοι για τις εξωτερικές υποθέσεις της Οσέρ.

Abbe Lebeuf, Memoire concernant l' histoire d' Auxerre, Οσέρ 1864, 27-28.

● Τι είδους προνόμια περιλαμβάνει ο χάρτης ελευθεριών της πόλης Οσέρ;

Στις πόλεις, ιδίως τις νέες, παραχωρούνται χάρτες ελευθεριών, δηλ. προνόμια οικονομικά και διοικητικά, και γι' αυτό ονομάζονται ελεύθερες ή αυτοκρατορικές, κοινότητες. Είναι αυτόνομες και διοικούνται από τους ευγενείς και τους αστούς. Στα δημοτικά συμβούλια συμμετέχουν, συνήθως, και εκπρόσωποι των επαγγελματικών συντεχνιών, όπως των εμπόρων, των υφαντουργών, των αρτοποιών και άλλων.

Το εμπόριο

Η αύξηση της παραγωγής και του πληθυσμού συνέβαλε αποφασιστικά στην αναβίωση του εμπορίου. Η ανάπτυξή του συνδέεται με την εφαρμογή νέας ναυτικής τεχνολογίας, με την κατασκευή νέων δρόμων και με την καθιέρωση του θεσμού των εμποροπανηγύρεων, κυρίως στη Φλάνδρα και στη γαλλική Καμπανία.

Σε καίρια εμπορικά σημεία ιδρύονται νέες εμπορικές πόλεις ή αναβιώνουν παλαιές, όπως είναι η Μασσαλία, το Αμβούργο, η Μπριζ, η Κολωνία, το Παρίσι, το Λονδίνο. Στη Μεσόγειο, οι ιταλοί έμποροι της Βενετίας, της Γένουας και της Πίζας ιδρύουν εμπορικούς σταθμούς.

Για την καλύτερη προστασία των συμφερόντων τους οι έμποροι οργανώνονται σε ενώσεις. Μάλιστα, συγκροτούνται και ενώσεις εμπορικών πόλεων, όπως η γερμανική Χάνσα που περιλαμβάνει πάνω από ογδόντα πόλεις.

95

Βιομηχανία και εμπόριο στη μεσαιωνική ευρώπη

Η αυξανόμενη εμπορική δραστηριότητα πολλαπλασιάζει την κυκλοφορία του νομίσματος. Οι αργυραμοιβοί ή τραπεζίτες ανταλλάσσουν τα χρήματα στις πόλεις και στα πανηγύρια. Από τον 13^ο αιώνα αρχίζουν να χρησιμοποιούνται οι συναλλαγματικές, δηλ. έγγραφες εντολές πληρωμής που μπορούν να μεταβιβαστούν. Η εμπορική αυτή πρακτική σε συνδυασμό με την πίστωση διευκολύνουν τις συναλλαγές.

Κοινωνία

Η οικονομική ανάπτυξη που παρατηρείται από τον 11^ο έως τον 13^ο αιώνα οδήγησε το φεουδαρχικό σύστημα στην ακμή του. Ωστόσο, οι αλλαγές στην αγροτική οικονομία και η ανάπτυξη των πόλεων είχαν σοβαρές επιπτώσεις στις κοινωνικές σχέσεις και στη δομή της πολιτικής εξουσίας.

Στην ύπαιθρο οι δουλοπάροικοι εξαγοράζουν τις υποχρεώσεις τους προς τους γαιοκτήμονες και χειραφετούνται. Αλλά, και ελεύθεροι χωρικοί εγκαταλείπουν την ύπαιθρο και αναζητούν εργασία στις πόλεις. Εκεί, οι έμποροι, οι βιοτέχνες, οι τραπεζίτες και γενικά όσοι ασχολούνται με τις νέες οικονομικές δραστηριότητες συνδέονται με κοινά συμφέροντα και συγκροτούν μια νέα κοινωνική ομάδα, την αστική τάξη. Αυτή επιζητεί και πετυχαίνει τον περιορισμό των φεουδαρχικών δικαιωμάτων στα αστικά κέντρα, ενισχύοντας παράλληλα τον δικό της ρόλο στη διακυβέρνηση των πόλεων.

Παράλληλα, η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και η ευρεία χρήση του χρήματος ως ανταλλακτικού μέσου αποτέλεσε μια πραγματική επανάσταση. Η γη έπαυσε πλέον να αποτελεί το μοναδικό μέτρο κάθε αξίας, γεγονός που οδηγούσε σε κρίση το φεουδαρχικό σύστημα.

96

Σύσταση εμπορικής εταιρίας

9 Απριλίου 1248
Εγώ, ο Ντ. Λεκλέρκ από την Μοντομπάν, αναγνωρίζω και ομολογώ σε σένα, Μπ. Λαπόρτ, ότι έχω λάβει για λογαριασμό της εταιρίας μας, 174 λίρες, στην οποία οφείλω να τοποθετήσω και εγώ 87 λίρες. Στο πλαίσιο αυτής της συμφωνίας και με άλλες εντολές που έχω, θα μεταβώ, με το θέλημα του Θεού, στον 'Αγιο Ιωάννη της Ακρας ή στη Σικελία, ή όπου αλλού είναι αναγκαίο, για το δικό σου και δικό μου όφελος και για το μισό κέρδος που πρέπει να έχω και για το άλλο μισό που δικαιούσαι. Και σου υπόσχομαι με τη συμφωνία αυτή να ενδιαφέρομαι για τις υποθέσεις της εταιρίας μας [...]. Και σου υπόσχομαι να σου επιστρέψω όλο το κεφάλαιο με 50% κέρδος και να σου πω την αλήθεια και να είμαι τίμιος μαζί σου [...]. Μάρτυρες [...].

L. Miancard, Documents inedits sur le commerce de Marseille au Moyen Age, εκδ. Balatir-Feissat, Μασσαλία, 1884, 35.

● Σε τι εξυπηρετούσε τους εμπόρους η σύσταση εταιριών;
● Στη συγκεκριμένη περίπτωση ποιο είναι το ποσοστό συμμετοχής στο εταιρικό κεφάλαιο του κάθε μέρους και ποιο το ποσοστό του κέρδους; Γιατί;

Η κρίση του μεσαιωνικού κόσμου

Έτσι από τα μέσα ήδη του 13^ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα συμπτώματα παρακμής της φεουδαρχίας, που έλαβαν από τις αρχές του 14^ου αι. τη μορφή μιας βαθιάς κρίσης. Η Ευρώπη εισέρχεται πλέον σε μεταβατική περίοδο (μέσα 13^ου αι. - μέσα 15^ου αι.) από τον μεσαιωνικό κόσμο στην αυγή των νέων χρόνων.

Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις δεν επαρκούν πλέον για τη διατροφή του πληθυσμού που αυξάνεται με ρυθμούς υψηλότερους από τις δυνατότητες της παραγωγής. Η κατάσταση επιδεινώνεται από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες κατά τον 14^ο αι., οπότε η έλλειψη τροφίμων λαμβάνει γρήγορα τη μορφή παρατεταμένου λιμού.

Υπό αυτές τις συνθήκες βρήκε πρόσφορο έδαφος η μαύρη πανώλη που εισέβαλε στην Ευρώπη το 1345 και μέχρι το 1400 εξόντωσε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της. Όχι λιγότερη, επίσης, δημογραφική και οικονομική φθορά προκαλούσαν οι αιματηροί και μακροχρόνιοι πόλεμοι που μάστιζαν τον ευρωπαϊκό χώρο, με κυριότερο τον εκατονταετή μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας (1337-1453).

Έτσι, η επαρχία ερημώνεται, η παραγωγή και το εμπόριο φθίνουν. Η έλλειψη τροφίμων προκαλεί άνοδο των τιμών και μείωση του πληθυσμού. Οι ηγεμόνες και οι φεουδάρχες για να καλύψουν τις έκτακτες πολεμικές δαπάνες και για να διασφαλίσουν τα έσοδά τους επιβάλλουν πρόσθετη φορολογία στους ήδη εξαθλιωμένους χωρικούς.

Η κατάσταση αυτή προκάλεσε τη λαϊκή οργή στη Γαλλία, την Αγγλία, την Ιταλία και αλλού. Εκδηλώθηκαν εξεγέρσεις με αίτημα τον περιορισμό των προνομίων και των αυθαιρεσιών των ευγενών. Το φαινόμενο αυτό δεν περιορίστηκε μόνον στην ύπαιθρο, αλλά επεκτάθηκε και σε ανεπτυγμένα αστικά κέντρα, όπως στη Φλάνδρα και στη βόρεια Ιταλία, με πρωταγωνιστές τους αστούς. Οι εξεγέρσεις αυτές, που τελικά καταπνίγηκαν όλες με βιαιότητα, εξέφραζαν τη γενικότερη κρίση του φεουδαρχικού συστήματος.

Τα ευρωπαϊκά κράτη

Από τον 11^ο αιώνα στη Γερμανία, την Αγγλία και τη Γαλλία δοκιμάζεται η οργάνωση της πολιτικής εξουσίας. Οι ηγεμόνες επιδιώκουν την ενίσχυση της εξουσίας τους και δημιουργούνται νέοι θεσμοί διακυβέρνησης. Παράλληλα, γεννιούνται νέα κράτη στην περιφέρεια της Δυτικής Ευρώπης.

Η ίδρυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν σήμανε και την ενοποίηση της Γερμανίας, που ήταν χωρισμένη σε πολλά κρατίδια. Οι δούκες ή ηγεμόνες των σπουδαιότερων κρατιδίων, που ονομάζονταν και εκλέκτορες, γιατί λάμβαναν μέρος στην εκλογή του αυτοκράτορα, επιθυμούσαν εξασθενημένη την αυτοκρατορική εξουσία. Για τον λόγο αυτό αντιτάσσονταν σε κάθε προσπάθεια δημιουργίας ενός ενιαίου κράτους. Για τους ίδιους λόγους ευνόησαν την ανάπτυξη του θεσμού της περιφερειακής Δίαιτας, που ήταν ένα είδος κοινοβουλίου στο οποίο συμμετείχαν αντιπρόσωποι των ευγενών, του κλήρου κα των αστών. Αργότερα, συγκροτήθηκε και μία κεντρική Δίαιτα για ολόκληρη την αυτοκρατορία με παρόμοια σύνθεση.

Η Αγγλία αντιμετώπιζε σοβαρά εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα. Οι συνεχείς πολεμικές αναμετρήσεις των άγγλων βασιλέων με τη Γαλλία είχαν ως αποτέλεσμα την απώλεια των πέρα από τη Μάγχη αγγλικών εδαφών. Οι ευγενείς, οι αστοί και ο κλήρος εκμεταλλεύτηκαν τη δυσαρέσκεια εναντίον του βασιλιά και επέβαλαν περιορισμούς στη βασιλική εξουσία. Με τον τρόπο αυτό ο βασιλιάς Ιωάννης Α' ο Ακτήμονας αναγκάστηκε να παραχωρήσει τον Μεγάλο Χάρτη Δικαιωμάτων (1215), με τον οποίο αποδεχόταν σημαντικούς περιορισμούς της βασιλικής εξουσίας. Λίγο αργότερα η μοναρχία δέχτηκε τη συγκρότηση ενός Κοινοβουλίου που αποτελούνταν από αντιπροσώπους των ευγενών, του κλήρου και των αστών.

Τι είναι η Magna Carta; (στα αγγλικά, κινούμενο σχέδιο)

Αντίθετα, στη Γαλλία ο βασιλιάς κατόρθωσε να κάνει πιο ισχυρή τη μοναρχική εξουσία και να επιβληθεί στους φεουδάρχες, ιδιαίτερα μετά τη σύγκρουσή του με τον πάπα και τη νικηφόρα έκβαση του εκατονταετούς πολέμου (1453). Για να αφαιρέσει τη δυνατότητα διεκδίκησης εξουσιών από τους ισχυρούς φεουδάρχες, προχώρησε στη δημιουργία αντιπροσωπευτικών θεσμών. Ο κυριότερος από αυτούς ήταν η Συνέλευση Γενικών Τάξεων, στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι των ευγενών, του κλήρου και των αστών.

97

Μεγάλος Χάρτης Δικαιωμάτων, 1215

(Βασικά άρθρα)

Με πολλά άρθρα αναγνωρίζονταν λεπτομερώς τα παραδοσιακά φεουδαρχικά δικαιώματα των ευγενών.
1. Η Αγγλική Εκκλησία παραμένει ελεύθερη, όλα τα δικαιώματά και οι ελευθερίες της είναι απαραβίαστες.[...]
13. Το Λονδίνο καθώς και οι άλλες πόλεις και τα λιμάνια διατηρούν τις παραδοσιακές του ελευθερίες και τις τελωνειακές ατέλειες.[...]
39. Κανένας ελεύθερος άνθρωπος δεν επιτρέπεται να συλληφθεί ή να φυλακιστεί ή με οποιοδήποτε τρόπο να διωχθεί αυθαίρετα, εκτός αν υπάρχει νόμιμη απόφαση ή προβλέπεται από τους νόμους της χώρας.[...]
55. Ο φόροι που θεωρούνται άδικοι ή παράνομοι θα ανακαλούνται ή θα κρίνεται η νομιμότητά τους από το Συμβούλιο του Βασιλείου που αποτελείται από είκοσι πέντε βαρόνους.[...]
61. Οποιαδήποτε αντιδικία μεταξύ του βασιλιά και των βαρόνων, θα επιλύεται από το Συμβούλιο του Βασιλείου.

A. White - W. Notestein, Source Problem in English History, Harper and Brothers, New York, 1915.
● Πώς εξασφαλίζονταν τα δικαιώματα των κοινωνικών ομάδων που επέβαλαν το κείμενο αυτό;

Η Εκκλησία και η σύγκρουση της με την κοσμική εξουσία

Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, ως μια από τις κυριότερες εξουσίες της μεσαιωνικής ζωής, κυρίως στον πνευματικό τομέα, αντιδρούσε πάντοτε στον έλεγχο τον οποίο προσπάθησε να της επιβάλει η κοσμική εξουσία. Στην αρχή συγκρούστηκε με τον γερμανό αυτοκράτορα και αργότερα με τους Γάλλους βασιλείς.

Η πρώτη διαμάχη άρχισε στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Γερμανία), όταν ο πάπας απαγόρευσε τη λεγόμενη κοσμική περιβολή (1075), δηλαδή την απονομή των εκκλησιαστικών αξιωμάτων και τον διορισμό των επισκόπων από τον αυτοκράτορα. Η σύγκρουση αυτή, που ονομάστηκε για τον λόγο αυτό έριδα της περιβολής, υπήρξε μακροχρόνια και έληξε τελικά με συμβιβασμό (Κονκορδάτο ή Συμφωνία της Βορμς, 1122).

Διαφορετική έκβαση είχε η διαμάχη του πάπα με τον βασιλιά της Γαλλίας. Ο τελευταίος, έχοντας και την υποστήριξη των Γενικών Τάξεων, ανάγκασε τον πάπα να μεταφέρει την έδρα του από τη Ρώμη στην Αβινιόν. Η παπική έδρα έμεινε στη γαλλική αυτή πόλη επί εβδομήντα περίπου χρόνια (1305-1377) και η περίοδος αυτή ονομάστηκε αιχμαλωσία της Αβινιόν. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία παρουσίασε την εποχή αυτή φαινόμενα διαφθοράς και ηθικής παρακμής, με αποτέλεσμα να διατυπώνεται έντονα το αίτημα για θρησκευτική μεταρρύθμιση.

χρονολόγιο

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να χωριστείτε σε ομάδες. Καθεμιά να αναλάβει να παρουσιάσει ένα τομέα της οικονομικής ζωής της περιόδου που εξετάζουμε: εμπορικοί δρόμοι, εμπορικά κέντρα, εμπορεύματα, εμποροπανηγύρεις, εμπορικές ενώσεις. Σήμερα γίνονται εμποροπανηγύρεις ή παρόμοιες εκδηλώσεις;
Να συζητήσεις με τους συμμαθητές σου τις σχέσεις κράτους και εκκλησίας στο Βυζάντιο, στη Δυτική Ευρώπη και σήμερα. Να αντλήσετε στοιχεία και από το μάθημα των Θρησκευτικών (Γ΄ Γυμνασίου) και της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής (Γ΄ Γυμνασίου). Να καταγράψετε συνοπτικά τα συμπεράσματά σας.

για τον Μεγάλο Χάρτη Δικαιωμάτων (Magna Carta)
για την έριδα της περιβολής:

Κεφάλαιο 6 Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ
ΙΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ Δ. ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

1.Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές (11^ος -15^ος αιώνας)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ