ΙΙ. Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΥΠΟ ΒΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

Συνοπτική παρουσίαση της ενότητας, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν τα ακόλουθα σημεία:

Συνθήκες κατάκτησης Βενετών και Οθωμανών, σ. 133

Ρόλος της Εκκλησίας, σ. 134-135

Θεσμός των κοινοτήτων, σ. 135

Ρόλος των Φαναριωτών, σ. 135

Αρματολοί και κλέφτες, σσ. 135-136

Οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές από τον 17^ο αι., σσ. 136-137

Παροικίες, σ. 138

Παιδεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σ. 137-138

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης για τις παροικίες, στο «Έλληνες της Διασποράς», Βουλή των Ελλήνων, σ. 12: εδώ

-Πηγές του σχολ. βιβλίου ή/και άλλες για την ανάδειξη των παραπάνω σημείων.

-Παρουσίαση με επιλογές από την ενότητα «…Εικόνες από την Κοινωνία και τον πολιτισμό στην Οθωμανική αυτοκρατορία», «Οθωμανική περίοδος», Ελληνική Ιστορία στο διαδίκτυο, Ι.Μ.Ε: εδώ και ειδικότερα, «Άνθρωποι και χρήμα. Στιγμές από την οικονομική και κοινωνική ζωή στην οθωμανική αυτοκρατορία», Οθωμανική περίοδος, Ελληνική ιστορία στο διαδίκτυο, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

-Συγκεντρώστε τους όρους (πληθυσμιακές ομάδες, θεσμοί, αξιώματα, δραστηριότητες, παράγοντες φθοράς, κ.ά.) που αφορούν τον Ελληνισμό κατά την οθωμανική περίοδο.

 2 ώρες 

 

Διδακτικοί στόχοι

• Να γνωρίσουν οι μαθητές τις γενικές συνθήκες διαβίωσης του υπόδουλου Ελληνισμού

• Να γνωρίσουν και να εκτιμήσουν τις δυνάμεις συντήρησης και ανανέωσής του

• Να γνωρίσουν και να εκτιμήσουν τον ρόλο των ελληνικών παροικιών στη συντήρηση και ανάκαμψη του υπόδουλου Ελληνισμού

 

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

• Να αξιοποιηθεί κατάλληλα η εικόνα Ο ναός του αγίου Γεωργίου και το Φλαγγινιανό Φροντιστήριο στη Βενετία που βρίσκεται σ:ην αρχή του Κεφαλαίου. Το Φλαγγινιανό Ελληνομουσείο ή Φλαγγίνειος Σχολή ή Φλαγγινιανό Φροντιστήριο λειτούργησε στη Βενετία από το 1665 έως το 1800. Ιδρυτής ήταν ο Θωμάς Φλαγγίνης (Κερκυραίος και Κύπριος την καταγωγή), ο οποίος μαζί με συνεργάτες του προικοδότησαν το ίδρυμα με μεγάλα ποσά για την οργάνωση και τη λειτουργία του. Ένας εκλεκτός κύκλος λογίων αποτέλεσε τους δασκάλους της Σχολής, όπως ο Ματθαίος (έπειτα) Μελέτιος Τυπάλδος, ο Ιωάννης Πατούσας και ο Αντώνιος Κατήφορος. Οι μαθητές προέρχονταν από την Κέρκυρα, την Κεφαλονιά, τα Γιάννινα, την Κύπρο και από αλλού.

• Τα ΚΝΛ του Γυμνασίου προσφέρονται για διαθεματική προσέγγιση, καθώς υπάρχουν πολλά κείμενα σχετικά με τα ιστορικά θέματα που εξετάζουμε.

• Η αφόρμηση μπορεί να γίνει από τον πίνακα Bενετοκρατούμενες περιοχές. Καλό είναι να ανακληθούν τα στοιχεία της προηγούμενης μάθησης για την περίοδο της Λατινοκρατίας. Θα επισημανθεί ότι για αρκετό ακόμα χρονικό διάστημα μετά την Άλωση (1453) οι Λατίνοι εξακολουθούσαν να κατέχουν ελληνικά εδάφη, νησιά και παραλιακές ζώνες, που είχαν καταλάβει κατά την τέταρτη Σταυροφορία (1204). Στις περισσότερες λατινοκρατούμενες περιοχές κυριαρχούσαν οι Βενετοί, ενώ άλλες περιορισμένης έκτασης αποτελούσαν κτήσεις διάφορων ηγεμονικών οίκων της Δύσης. Έτσι, όταν αναφερόμαστε κατά την περίοδο αυτή σε λατινοκρατία, ουσιαστικά εννοούμε τη Βενετοκρατία. Με τον τρόπο αυτό οι μαθητές θα πληροφορηθούν για την εξέλιξη και το τέλος της λατινοκρατίας στον ελλαδικό χώρο: Η Κύπρος και η Κρήτη παρέμειναν υπό τους Βενετούς μέχρι το 1571 και το 1669 αντίστοιχα, οπότε καταλήφθηκαν από τους Τούρκους, ενώ τα Επτάνησα μέχρι το 1792, οπότε περιήλθαν στους Γάλλους. Για την Κρητική Λογοτεχνία να αξιοποιηθούν τα ΚΝΛ Γ' Γυμνασίου.

• Για τον πρώτο διδακτικό στόχο να αξιοποιηθεί κατάλληλα το αντίστοιχο υποστηρικτικό υλικό καθώς και το δημοτικό τραγούδι για το παιδομάζωμα στα ΚΝΛ Γ' Γυμνασίου, ώστε οι μαθητές να σχηματίσουν μια συνολική εικόνα για τις συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων στις βενετοκρατούμενες και τουρκοκρατούμενες περιοχές. Ειδικότερα, όσον αφορά το παράθεμα Αντίσταση Ναουσαίων να δοθεί έμφαση στη μεταστροφή του αρματολού Ζήση Καραδήμου σε κλέφτη καθώς και στα αίτια που την προκάλεσαν (Βλ. παρακάτω: Αρματολοί και κλέφτες).

• Με αφετηρία το παράθεμα Συνάντηση πατριάρχη και Μωάμεθ θα αρχίσει η συζήτηση για τις δυνάμεις επιβίωσης και ανανέωσης του υπόδουλου Ελληνισμού (δεύτερος διδακτικός στόχος). Ο καθηγητής θα καλέσει τους μαθητές να εικάσουν τους λόγους παραχώρησης των προνομίων. Το Κοράνι βέβαια προέβλεπε ειδική μεταχείριση για τους λαούς της Βίβλου, αλλά η παραχώρηση των προνομίων υπαγορευόταν κυρίως από πολιτικές και διοικητικές σκοπιμότητες. Η αναγνώριση του πατριάρχη όχι μόνο ως θρησκευτικού αλλά και πολιτικού ηγέτη έδινε τη δυνατότητα στον σουλτάνο να ελέγχει και να διοικεί ευχερέστερα εκατομμύρια χριστιανών μέσω της Εκκλησίας. Να ληφθεί υπόψη ότι η οργανωτική δομή της Εκκλησίας (πατριάρχης - πατριαρχείο, μητροπολίτης - μητροπόλεις, ιερείς - ενορίες) διέθετε τους απαραίτητους μηχανισμούς επικοινωνίας των τούρκων με τους υπόδουλους για θέματα φορολογικά, διοικητικά και άλλα. Να σημειωθεί ότι η τουρκική διοίκηση δεν διέθετε μητρώα των υπηκόων της, και χρησιμοποιούσε τα εκκλησιαστικά και κοινοτικά μητρώα σε πολλές περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα για το παιδομάζωμα.

Ο θεσμός της κοινότητας ήταν πολύ σημαντικός. Οι μαθητές με την κατάλληλη αξιοποίηση του σχετικού υποστηρικτικού υλικού μπορούν να αποκτήσουν μια σαφή εικόνα για τον θεσμό της κοινότητας και τις λειτουργίες της καθώς και για τον ρόλο των κοινοτικών αρχόντων.

Σχετικά με τους Φαναριώτες πέραν των άλλων δραστηριοτήτων τους που αναφέρουμε, παρείχαν επίσης ποικίλες υπηρεσίες και σε πρεσβείες των ευρωπαϊκών χωρών που ήταν εγκατεστημένες στην Κωνσταντινούπολη. Ως ηγεμόνες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών (Μολδαβίας και Βλαχίας) οι Φαναριώτες έδειξαν ιδιαίτερο ζήλο για τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων και την πνευματική ανάπτυξη των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Ίδρυσαν σχολεία και Ακαδημίες, όπου δίδαξαν διαπρεπείς Έλληνες λόγιοι.

Μερικοί από αυτούς διακρίθηκαν για την ιδιαίτερη μόρφωσή τους, όπως ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος που υπήρξε και λόγιος, γνωστός για το μυθιστόρημά του Φιλοθέου πάρεργα. Άλλοι πάλι εμπνεύστηκαν από τη φωτισμένη δεσποτεία, όπως ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος που εφάρμοσε αγροτική μεταρρύθμιση στη Βλαχία το 1740.

Με αφετηρία το υποστηρικτικό υλικό θα γίνει συζήτηση για τον ρόλο των αρματολών και των κλεφτών στην επιβίωση και στην ανανέωση του έθνους. Η λαϊκή αντίληψη για τους αρματολούς και τους κλέφτες εκφράζεται καθαρά στο κλέφτικο τραγούδι και στην αντίστοιχη εικόνα του Κόντογλου. Ανεξάρτητα από τον τρόπο δημιουργίας των δύο θεσμών, εκείνο που αποκόμιζε ο λαός ήταν η ενίσχυση του εθνικού φρονήματός του σε καιρούς δύσκολους. Το στοιχείο αυτό όπλιζε τους Έλληνες με υπομονή για την αντιμετώπιση των δεινών και με ελπίδα για καλύτερες μέρες. Για τους κλέφτες να αξιοποιηθούν και άλλα τραγούδια, βλ. ΚΝΛ Α'- Β' Γυμνασίου.

Με αφετηρία την εικόνα Η αγορά των Αθηνών και το παράθεμα τα Αμπελάκια θα ξεκινήσει η συζήτηση για τις εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία. Πρέπει να σημειωθεί ότι η παραδοσιακή αποχή των Οθωμανών από τη ναυτιλία και το εμπόριο επέτρεψε αρχικά στα ιταλικά κράτη (Βενετία, Γένουα, Νεάπολη) να κυριαρχούν στο μεσογειακό χώρο στους τομείς αυτούς. Όταν η ανάγκη συμμαχιών ανάγκασε το τουρκικό κράτος να συνάψει εμπορικές συμφωνίες με τα ευρωπαϊκά κράτη, τις διομολογήσεις*, αρχικά με τη Γαλλία (1535) και στη συνέχεια και με άλλα κράτη, τότε άνοιξαν νέοι δρόμοι για τους Έλληνες.

Αυτοί υψώνοντας εκτός από την τουρκική, γαλλική, αγγλική, αυστριακή, ναπολιτάνικη και αργότερα ρωσική σημαία (από 1774), ανέπτυξαν έντονη δραστηριότητα στον τομέα των θαλάσσιων μεταφορών. Τη συγκυρία της ενσωμάτωσης μέσω των διομολογήσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο διεθνές οικονομικό σύστημα, αξιοποίησαν οι Έλληνες και στον αγροτικό - κτηνοτροφικό και βιοτεχνικό τομέα. Οι εξελίξεις αυτές διαμορφώνουν βαθμιαία την ελληνική αστική τάξη, που αποτελείται από εμπόρους, βιοτέχνες και πλοιοκτήτες.

Για την παιδεία θα αξιοποιηθούν κατάλληλα τα αντίστοιχα παραθέματα: Η διόρθωση της απαιδευσίας (πρόσθετο) και Η ορθή μέθοδος της παιδείας. Θα τονισθεί ότι αρχικά η παιδεία βρισκόταν αποκλειστικά στα χέρια της Εκκλησίας. Αργότερα, όμως, κυρίως από τον 18^ο αιώνα οι νέες κοινωνικές δυνάμεις (έμποροι, πλοιοκτήτες και Φαναριώτες) άρχισαν να διεκδικούν θέση στα εκπαιδευτικά ζητήματα χρηματοδοτώντας την ίδρυση και λειτουργία σχολείων καθώς και την έκδοση βιβλίων.

Για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό να αξιοποιηθούν και τα ΚΝΛ Γ' Γυμνασίου.

• Η συζήτηση για τον παροικιακό Ελληνισμό μπορεί να αρχίσει από τον Θούριο του Ρήγα, που λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος με την παιδεία του υπόδουλου γένους (τρίτος διδακτικός στόχος). Αφού εξηγηθούν οι λόγοι για τους οποίους οι Έλληνες ακολουθούσαν τον δρόμο της ξενιτιάς (τουρκική καταπίεση, σπουδές, καλύτερη τύχη, επαγγελματικές δραστηριότητες κ. ά), στη συνέχεια, η προσοχή θα εστιασθεί στο επίπεδο ανάπτυξης των παροικιών, στη σχέση των Ελλήνων του εξωτερικού με τους υπόδουλους και στην πολύτιμη βοήθεια (οικονομική, εκπαιδευτική κ. ά.) που προσέφεραν σ' αυτούς. Παράλληλα, να αξιοποιηθούν τα ΚΝΛ Α'-Β' Γυμνασίου (Η αποδημία και ο Ελληνισμός έξω από τα σύνορα).

 

Πρόσθετα παραθέματα

1. Η τύχη του αρματολού Ζήση Καραδήμου και των συντρόφων του

(Μετά την ένοπλη αντίσταση των Ναουσαίων εξαιτίας του παιδομαζώματος, με εντολή της υψηλής Πύλης σχηματίστηκε στρατιωτικό σώμα που κατεδίωξε και σκότωσε τον αρματολό Ζήση Καραδήμο, ενώ οι δύο γιοι του και πολλοί συναγωνιστές τους συνελήφθησαν αιχμάλωτοι και μεταφέρθηκαν στη Βέροια.)

Προσκαλέσαμε αμέσως εδώ τον σοφολογιότατο ιεροδικαστή Νάουσας Χαλήλ εφέντη, Τους βοεβόδες και λοιπούς αγιάννηδες και ισχυρούς του τόπου. ενώπιον του οποίου συγκροτήσαμε σήμερα έκτακτο ιεροδικαστικό συμβούλιο, ενώπιον του οποίου οδηγήθηκαν δέσμιοι οι συλληφθέντες κακούργοι συμμορίτες. Αυτοί δημόσια και μπροστά σε όλους, όταν ρωτήθηκαν με τη σειρά ο καθένας, τόλμησαν να διακηρύξουν με τα ακάθαρτα χείλη τους τις ασεβείς φράσεις είμαστε πράγματι αρματολοί και διακηρύσσουμε τα φρονήματά μας .

Έτσι, αφού βεβαιωθήκαμε ότι αυτοί που συνελήφθησαν είναι οι κακούργοι επαναστάτες [...] αφού τους κρίναμε σύμφωνα με το ιερό ρητό του θεόπεμπτού μας Προφήτη σκοτώστε όσους εναντιώνονται τους καταδικάσαμε όλους σε θάνατο με απαγχονισμό. [...] Ύστερα, διατάχθηκε ο μπουλούκμπασης Ρετζέπ αγάς, να κόψει τις κεφαλές των απίστων Ζήση Καραδήμου και των γιων του και να κάνει τη σχετική διαπόμπευση στους σουλτανικούς δρόμους της πόλης

 

Απόσπασμα από την αναφορά του διοικητή της Βέροιας προς τον μπεηλέρμπεη της Ρούμελης (21 Ιουνίου 1705) στο
Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού τ. 1 1204-1669 Θεσσαλονίκη 1965, σ. 252- 53

 

2. Η διόρθωση της απαιδευσίας

[...] Βλέποντας,  θεοφιλέστατε δέσποτα,  ότι,  δια την μακράν και πικροτάτην δικαιοσύνην, το ημέτερον γένος εξέπεσε και ουδέ καν αναθυμάται την προκοπήν όπου είχαν οι πρόγονοί μας, με την οποίαν άφησαν εις όλην την οικουμένην λαμπράν και αθάνατο δόξαν, ηθέλησα πολλάκις περί τούτου να συμβουλευθώ και να κοινολογήσω το πράγμα με όσους σοφούς και πεπαιδευμένους και κατά αλήθειαν ευγενείς και λείψανα της αθλίας και δυστυχούς αρχαίας Ελλάδος, λέω το ενδοξότατον δοχείον των αρετών Αντώνιον Καλλέργην [...] και να μη μακρολογώ, και με πολλούς άλλους όπου έτυχαν εδώ, είχα συμβουλευθεί με ποίον τρόπον ήθελεν διορθωθεί το πάθος τούτο της απαιδευσίας, και να γυρίσουν εις το καλόν. Και όλοι από μίαν γνώμην ήσαν ότι, αν ήθελαν διαβάσει και να γροικήσουν τα βιβλία όπου αφήκαν εκείνοι οι παλαιοί και ενάρετοι άνδρες, εύκολα ήθελαν διορθωθεί η απαιδευσία όπου πλεονάζει εις τους πολλούς.

 

Απόσπασμα από την προσφώνηση του Νικόλαου Σοφιανού προς τον επίσκοπο Μυλοποτάμου και Χερσονήσου Διονύσιο στο,
Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού τ. 1 1204-1669 Θεσσαλονίκη 1965, σ. 340-41

 

Μεταξύ των προβλημάτων που απασχόλησαν τους λόγιους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ήταν και η έκθεση των νέων ιδεών μέσα στη νεοελληνική κοινωνία.  Οι προοδευτικοί λόγιοι επηρεασμένοι από τις  ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού θεωρούν ότι η ευρωπαϊκή φιλοσοφία ( ορθολογισμός, ο φιλοσοφικός στοχασμός και η επιστημονική σκέψη) πρέπει να αποτελέσουν τη βάση της παιδείας. Αντίθετη άποψη έχουν οι συντηρητικοί που φοβούνται τις ευρωπαϊκές επιδράσεις και πιστεύουν ότι η φιλοσοφία στρέφεται εναντίον της παραδοσιακής παιδείας και της θρησκείας. Γράφει σχετικά ο Δημαράς: στον αιώνα των Φώτων, η Φιλοσοφία παρουσιάζει ένα πολύ ανοιγμένο ριπίδι εννοιών, τόσο που ο καθένας που την αναφέρει τη φορτίζει με ό,τι κρίνει σκόπιμο. από πολύ ενωρίς όμως αρχίζει να παίρνει ένα νόημα μαχητικό, εριστικό: είναι η υγιαίνουσα, η αληθινή, η υγιής, επίθετα δηλαδή, που αποδοκιμάζουν όσους την βλέπουν αλλιώς, άρρωστη ή ψεύτικη.

 

Κ. Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός,  Νεοελληνικά Μελετήματα 2,  Αθήνα 1977, σ. 76

 

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του

1. Παραθέματα στο β. μ.

• Το παράθεμα Αντίσταση Ναουσαίων (1705) αναφέρεται στον θεσμό του παιδομαζώματος, ταυτόχρονα όμως συνδέεται με τις αντιδράσεις του ελληνικού πληθυσμού και με τον θεσμό των αρματολών και των κλεφτών. Έτσι, προϊδεάζει τους μαθητές και για ένα θέμα που θα τους απασχολήσει στη συνέχεια. Το παιδομάζωμα ή φόρος του αίματος ήταν η βίαιη στρατολογία ανηλίκων χριστιανόπουλων, τα οποία χρησίμευαν για τη στελέχωση της οθωμανικής διοίκησης και κυρίως του στρατού. Τα πλέον ευφυή παιδιά 6-10 ετών γίνονταν ιτς ογλάν και μετά από πολυετή εκπαίδευση διορίζονταν σε ανώτατες κρατικές θέσεις. Το επίλεκτο σώμα των γενιτσάρων προερχόταν αποκλειστικά από τα εξισλαμισθέντα χριστιανόπουλα (15-20 ετών), που ονομάζονταν ατζέμ ογλάν.

• Το παράθεμα - απόσπασμα από το Μέγα Χρονικό του Γεωργίου Σφραντζή αναφέρεται στην πρώτη συνάντηση του πατριάρχη Γενναδίου Β' με τον Μωάμεθ Β' και στην παραχώρηση των προνομίων. Η αφήγηση του Σφραντζή είναι η πλέον διαφωτιστική σχετικά με τα προνόμια, αλλά η γνησιότητά της αμφισβητήθηκε.

• Οι μαθητές μπορούν να αντλήσουν από το παράθεμα Πρακτικό Εκλογής κοινοτικών αρχόντων στοιχεία σχετικά με την εκλογή των κοινοτικών αρχόντων, καθώς και για την οργάνωση και τη λειτουργία της κοινότητας. Οι μαθητές να κληθούν να εντοπίσουν τις σχετικές λέξεις ή φράσεις.

Να σημειωθεί ότι η έλλειψη κρατικών δημοσιονομικών μηχανισμών και γραφειοκρατικής υποδομής για την κατανομή μεταξύ των κοινοτήτων, τον επιμερισμό στα μέλη της κοινότητας, την εκμίσθωση και την είσπραξη των φόρων επιφόρτισαν την κοινότητα με δημοσιονομική ευθύνη. Επιπλέον η παραχώρηση ποικίλων άλλων εξουσιών στον θεσμό αυτό οφείλεται στην έλλειψη δημόσιας διοίκησης: δεν υπήρχε κρατική μέριμνα για την κατασκευή δημοσίων έργων (π.χ. γεφυρών), σχολείων, υγειονομικής περίθαλψης ή δημόσιας ασφάλειας (προστασία από πειρατές, κουρσάρους, ληστές).

Έτσι, ο θεσμός των κοινοτήτων περιβλήθηκε με εξουσίες και αρμοδιότητες, που διαφορετικά θα ανήκαν στην κεντρική ή την περιφερειακή διοίκηση. Γενικά, η κοινότητα είχε τη δυνατότητα να συντάσσει τους φορολογικούς καταλόγους, να εκτιμά τα περιουσιακά στοιχεία των μελών της για τον δικαιότερο επιμερισμό των φόρων, να εισπράττει τους φόρους για λογαριασμό των δικαιούχων ( ενοικιαστών των φόρων ή της διοίκησης), να διαθέτει και να αξιοποιεί δικά της περιουσιακά στοιχεία, να επιβαρύνει τα μέλη τα κοινότητας για την πραγματοποίηση έργων ωφελείας (π.χ. κατασκευή μιας γέφυρας) ή γενικότερου ενδιαφέροντος (π.χ. ίδρυση σχολείου), για την κάλυψη έκτακτων αναγκών (π.χ. σε περίπτωση επιδημίας) ή για την ασφάλεια της περιοχής, να επιβάλλει έκτακτους φόρους για δικές της ανάγκες, να δανείζεται και άλλα. Συγχρόνως οι κοινοτικοί άρχοντες ήταν επιφορτισμένοι και με την απονομή δικαιοσύνης μεταξύ των μελών της κοινότητας (κριτές).

• Στο παράθεμα Κοινότητα και κατανομή των φόρων εξηγείται ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσε το οθωμανικό σύστημα κατανομής των φόρων και ο ρόλος της κοινότητας. Είναι περιττό να αναφέρουμε ότι η τυχόν είσπραξη των φόρων από φοροεισπράκτορες θα επιβάρυνε τους φορολογούμενους με έκτακτες αμοιβές νόμιμες και αυθαίρετες.

• Στο παράθεμα Να ‘μουν είναι φανερή η ταύτιση στη λαϊκή αντίληψη των αρματολών με τους κλέφτες.

• Στο παράθεμα Τα Αμπελάκια ο Φελίξ Μποζούρ (Γάλλος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη) αναφέρεται σε μια ακμάζουσα ελληνική βιοτεχνική -εμπορική επιχείρηση στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο. Είχε 124 εργαστήρια, όπου βάφονταν μεγάλες ποσότητες βαμβακερών νημάτων, που διοχετεύονταν απευθείας στη Γερμανία και στη συνέχεια μοιράζονταν στην Πέστη, τη Βιέννη, τη Λειψία, τη Δρέσδη και αλλού. Εκείνο που διαπιστώνει ο συντάκτης της έκθεσης αυτής δεν είναι μόνο η εργατικότητα των κατοίκων και τα επιτεύγματά τους. Περισσότερο, τον εντυπωσιάζει η ηθική και πνευματική αναγέννησή τους ως αποτέλεσμα της οικονομικής και κοινωνικής του βελτίωσης.

• Το παράθεμα Η ορθή μέθοδος της παιδείας είναι απόσπασμα από τον Παπατρέχα του Κοραή. Ο Παπατρέχας είναι αφήγημα που συγκροτείται από τα Προλεγόμενα στις τέσσερις πρώτες ραψωδίες της Ιλιάδας που εξέδωσε ο Κοραής στο Παρίσι κατά τα έτη 1811, 1817, 1818 και 1820.

Μεταξύ των προβλημάτων που απασχόλησαν τους λογίους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ήταν και η θέση των νέων ιδεών μέσα στη νεοελληνική κοινωνία. Οι προοδευτικοί λόγιοι επηρεασμένοι από τις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού θεωρούν ότι η ευρωπαϊκή φιλοσοφία (ο ορθολογισμός, ο φιλοσοφικός στοχασμός και η επιστημονική σκέψη) πρέπει να αποτελέσουν τη βάση της παιδείας. Αντίθετη άποψη έχουν οι συντηρητικοί που φοβούνται τις ευρωπαϊκές επιδράσεις και πιστεύουν ότι η φιλοσοφία στρέφεται εναντίον της παραδοσιακής παιδείας και της θρησκείας. Γράφει σχετικά ο Δημαράς: Στον αιώνα των Φώτων, η Φιλοσοφία παρουσιάζει ένα πολύ ανοιγμένο ριπίδι εννοιών, τόσο που ο καθένας που την αναφέρει τη φορτίζει με ό,τι κρίνει σκόπιμο. Από πολύ ενωρίς όμως αρχίζει να παίρνει ένα νόημα μαχητικό, εριστικό: είναι η υγιαίνουσα, η αληθινή, η υγιής, επίθετα δηλαδή, που αποδοκιμάζουν όσοι την βλέπουν αλλιώς, άρρωστη ή ψεύτικη.

 

Κ. θ. Δημαρά, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Νεοελληνικά Μελετήματα 2, Αθήνα 1977, σ. 76 .

 

Ο Κοραής, επηρεασμένος από την ευρωπαϊκή διανόηση, πιστεύει ότι η φιλοσοφία αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία πρέπει να στηρίζεται κάθε προσπάθεια βελτίωσης της ζωής του ανθρώπου. Πεποίθησή του είναι ότι η παιδεία είναι ο ασφαλέστερος δρόμος για την απόκτηση της ελευθερίας. Μάλιστα, συνδέει τα κλασικά γράμματα με την ελευθερία και γι' αυτό επιδίδεται στην έκδοση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Βλ. και Ενότητα 1.7.

• Ο Ρήγας Φεραίος οραματίζεται μια πατρίδα ελεύθερη, απαλλαγμένη από τα δεσμά της δουλείας. Για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός πρέπει να συνδράμουν στον αγώνα όλοι οι Έλληνες όπου και αν βρίσκονται. Προσκαλεί, λοιπόν, και τους απόδημους Έλληνες και μάλιστα αυτούς που βρίσκονται στην υπηρεσία ξένων δυνάμεων ως αξιωματικοί να πολεμήσουν για την πατρίδα (όγδοο παράθεμα, Προσκλητήριο ελευθερίας). Βλ. και Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας.

 

2. Πρόσθετα παραθέματα

• Το πρώτο πρόσθετο παράθεμα αποτελεί συνέχεια του παραθέματος στο β. μ.

• Ο ιερέας Νικόλαος Σοφιανός, από την Κέρκυρα, είναι γνωστός λόγιος του 16^ου αι. που δρα στη Βενετία, όπου ασχολείται με την αντιγραφή χειρογράφων και με τη συγγραφή βιβλίων χρήσιμων για την πνευματική ανάκαμψη των Ελλήνων. Θεωρεί τη σκλαβιά ως το κύριο αίτιο της κατάπτωσης του ελληνικού έθνους και πιστεύει ότι με την έκδοση και μελέτη αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων θα ξανακερδίσουν οι Έλληνες την παλιά πνευματική τους αίγλη (δεύτερο πρόσθετο παράθεμα).

 

3. Εικονογραφικό υλικό

• Για τον πρώτο πίνακα βλ. Επισημάνσεις για την πορεία Διδασκαλίας. Να σημειωθεί ότι τα Επτάνησα δεν καταλήφθηκαν ταυτόχρονα από τους Βενετούς: πρώτη η Κέρκυρα 1386, τελευταία η Λευκάδα 1699.

• Σχετικά με την κρητική λογοτεχνία του 17^ου αι. βλ. ΚΝΛ Γ' Γυμνασίου. Η πνευματική άνθηση να συνδυαστεί με τη βελτίωση των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών στην Κρήτη.

• Στον πίνακα Συνέπειες από την οθωμανική κατάκτηση να προσεχθούν τα εξής:

1. Τον κεφαλικό και τον έγγειο φόρο πλήρωναν μόνο οι μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 2. Στις διοικητικές αυθαιρεσίες μπορούμε να αναφέρουμε την απαγόρευση να ιππεύουν οι Έλληνες, την απαγόρευση να παρίστανται ως μάρτυρες στα δικαστήρια, την επιβολή αυθαίρετων προστίμων κ.ά. 3. Πολλοί χριστιανοί εξαναγκάζονταν είτε με την άμεση απειλή κατά της ζωής τους είτε για να απαλλαγούν από τους εξευτελιστικούς όρους ζωής να ασπασθούν τον ισλαμισμό. Ένα μέρος, όμως, από αυτούς άλλαξε μόνο τυπικά την πίστη του, ενώ ουσιαστικά διατήρησε κρυφά άσβεστη τη φλόγα του χριστιανισμού (κρυπτοχριστιανοί). Τα πληρώματα του οθωμανικού στόλου, οι γνωστοί λεβέντες, προέρχονταν κυρίως από ναυτολογημένους Έλληνες, που ήταν εύσωμοι και ρωμαλέοι. Ο θεσμός αυτός οδήγησε στην αφαίμαξη των νησιωτικών και παράλιων πληθυσμών, είχε όμως και μια θετική όψη. Διαμόρφωσε εμπειροπόλεμους ναυτικούς, που αποτέλεσαν τους πρώτους πυρήνες των ναυτικών αγωνιστών κατά την Επανάσταση του 1821. Να ερωτηθούν οι μαθητές με ποια έννοια χρησιμοποιεί ο λαός την έννοια λεβέντης και πώς προέκυψε η σημασία αυτή; (Δες και το Λ.Κ.Ν.) 4. Η ληστεία στη ξηρά και η πειρατεία στη θάλασσα ήταν μόνιμη μάστιγα για τους ελληνικούς πληθυσμούς. Οι πειρατές (Λατίνοι, Μουσουλμάνοι, Έλληνες και άλλοι), που λυμαίνονταν τα ελληνικά παράλια και τα νησιά, δεν απέβλεπαν μόνο στη λεηλασία αλλά και στην αιχμαλωσία ανθρώπων, γιατί αποκόμιζαν κέρδη είτε από τα λύτρα εξαγοράς τους είτε από την πώλησή τους σε σκλαβοπάζαρα της Ανατολής.

• Η εικόνα Γενίτσαροι παρουσιάζει γενίτσαρους που εκπαιδεύονται στην τοξοβολία.

• Στην εικόνα Αρματολοί και Κλέφτες ο ζωγράφος αποδίδει εικαστικά τη λαϊκή αντίληψη για τους αρματολούς και τους κλέφτες.

• Η εικόνα Η αγορά των Αθηνών αντανακλά τη βελτίωση της οικονομίας. Κατά τον 18^ο αιώνα τα καταναλωτικά αγαθά πολλαπλασιάζονται και οι πόλεις εφοδιάζονται με αγαθά μέσω των διαρκών ή εβδομαδιαίων αγορών.

 

1. Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις β.μ.

Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

 

2. Ερωτήσεις στο τέλος της διδακτικής ενότητας του β.μ.

• Πρώτη ερώτηση: Εκτός από τα λογοτεχνικά κείμενα που μνημονεύτηκαν παραπάνω μπορεί να χρησιμοποιηθεί και το έργο τα Ρέας Γαλανάκη, Ο βίος του Ισμαήλ Ρεφίκ.

• Δεύτερη ερώτηση: Ο διδάσκων θα δώσει στους μαθητές τη σχετική βιβλιογραφία, από όπου οι μαθητές θα αντλήσουν τα στοιχεία.