01. Η εποχή του Διαφωτισμού

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Ανάπτυξη επιστημών κατά τον 17^ο αι. (απλή αναφορά), σ. 11

β) Το κίνημα του Διαφωτισμού, οι κυριότεροι εκπρόσωποι και τρόποι διάχυσης των διαφωτιστικών ιδεών, σσ. 11,12, 13

γ) Τομείς ενδιαφέροντος των Διαφωτιστών, σ. 11, 12, 13

δ) Αποδοχή του διαφωτιστικού κινήματος από τους ηγέτες και την κοινωνία της εποχής (απλή αναφορά), σσ. 12, 13.

Λέξεις- κλειδιά : λογική (ορθολογισμός), διάκριση εξουσιών, κοινωνικό συμβόλαιο, εγκυκλοπαίδεια, φωτισμένη δεσποτεία.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Εικαστική πηγή (σ. 13) Γκ. Λενονιέ, Ο Ντ΄Αλαμπέρ διαβάζει την Εγκυκλοπαίδεια στο σαλόνι της μαντάμ Ζοφρέν, προκειμένου να κατανοηθεί η αντιμετώπιση των διαφωτιστικών ιδεών από τα ανώτερα μορφωμένα κοινωνικά στρώματα.

-«Γλωσσάριο όρων του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού», Φωτόδεντρο

Προτεινόμενη δραστηριότητα: Συνθετική παρουσίαση των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών απόψεων των διαφωτιστών από τις πηγές αρ. 3 (α & β), 4 και 6, σ. 11-12 του σχολ. βιβλίου.

1 ώρα

I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μεταβολές που διαμόρφωσαν συνθήκες ευνοϊκές για τις απαρχές της εκβιομηχάνισης στα μέσα του 18^ου αιώνα.

Η μετάβαση στο βιομηχανικό σύστημα, δηλαδή με ποιους τρόπους εκδηλώθηκε, αρχικά, το φαινόμενο που ονομάστηκε βιομηχανική επανάσταση.

Η κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της εποχής, καθώς και η ιδεολογική ατμόσφαιρα στη δυτική Ευρώπη του 18^ου αιώνα.

Τι ήταν ο Διαφωτισμός.

Οι κύριοι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού.

Οι βασικές απόψεις που διατυπώθηκαν στο πλαίσιο του Διαφωτισμού για καίρια θέματα, όπως η πολιτική, η θρησκεία, η εκπαίδευση και η οικονομία.

Η σημασία της παρέμβασης του Διαφωτισμού στο πλαίσιο των γενικότερων μεταβολών που συντελούνταν κατά τον 18^ο αιώνα.

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις Σχολιασμός γραπτών πηγών

1. Η βαθμιαία εξάπλωση της χρήσης μηχανών για την παραγωγή προϊόντων (εκμηχάνιση της παραγωγής) είχε, σε πρώτη φάση και μέχρι να κατασκευαστούν πολλά εργοστάσια, δύο άμεσα αποτελέσματα: πρώτον, περιορίστηκαν οι ανάγκες σε εργατικά χέρια και δεύτερον οι εργαζόμενοι δεν ήταν απαραίτητο να διαθέτουν ούτε μεγάλη σωματική δύναμη ούτε εξαιρετικές γνώσεις ή δεξιότητες. Έτσι, οι εργοδότες προτιμούσαν γυναίκες και παιδιά, που αμείβονταν λιγότερο. Παράλληλα, όμως, με την εξαθλίωση των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων, η εκμηχάνιση της παραγωγής γεννούσε μεγάλο πλούτο, που συγκεντρωνόταν στα χέρια λίγων επιχειρηματιών.

2. Ο Ντεκάρτ (Καρτέσιος), θεμελιωτής της φιλοσοφικής αμφιβολίας, παρουσιάζει τις βασικές αρχές της μεθόδου του: ο άνθρωπος οφείλει να αμφιβάλλει για τα πάντα· μπορεί να αποδέχεται μόνο αυτό που αποδεικνύεται αληθινό, αφού ελεγχθεί με τη λογική. Οι θέσεις του συνοψίστηκαν στη φράση cogito ergo sum (αμφιβάλλω, άρα υπάρχω).

3α. Οι θέσεις του Λοκ περί πολιτικής βίας αποτέλεσαν ένα από τα κύρια πολιτικά όπλα της ένδοξης επανάστασης στην Αγγλία (1688), της αμερικανικής επανάστασης (1776-1783) και της γαλλικής επανάστασης (1789).

3β. Ο Ρουσό υποστηρίζει ότι σε μια αληθινή δημοκρατία ο λαός πρέπει να είναι ο απόλυτος κυρίαρχος του πολιτεύματος. Δεν είναι, βεβαίως, τυχαίο ότι τις απόψεις του υιοθέτησαν οι ριζοσπάστες Ιακωβίνοι, που κυριάρχησαν κατά τη δεύτερη φάση της γαλλικής επανάστασης.

4. Η «διάκριση των εξουσιών» ήταν το μέτρο που πρότεινε ο Μοντεσκιέ προκειμένου να αντιμετωπιστεί η αυθαιρεσία που προέκυπτε ως αποτέλεσμα της συγκέντρωσης όλων των εξουσιών στα χέρια ενός απόλυτου μονάρχη.

Προτεινόμενη διαθεματική προσέγγιση: Αξιοποιώντας τις γνώσεις των μαθητών από το μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής, καλό θα ήταν να επισημανθεί ότι η διάκριση των εξουσιών αποτελεί θεμέλιο όλων των σύγχρονων δημοκρατικών πολιτευμάτων. (Μπορεί να αξιοποιηθεί από το πρόσθετο υποστηρικτικό υλικό η πηγή 3.)

5. Ο Βολτέρος υπήρξε ένας από τους συνεπέστερους επικριτές του θρησκευτικού φανατισμού, επιλογή για την οποία καταδιώχθηκε από την καθολική εκκλησία. (Παράλληλα, μπορεί να αξιοποιηθεί από το πρόσθετο υποστηρικτικό υλικό η πηγή 2.)

6. Ο Άνταμ Σμιθ, θεμελιωτής του οικονομικού φιλελευθερισμού, υποστήριξε τη θέση ότι το κράτος πρέπει να παρεμβαίνει όσο το δυνατόν λιγότερο στην οικονομική ζωή.

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

1. Με αφορμή την εικόνα μπορεί να γίνει μια πρώτη συζήτηση για τις απαρχές διαμόρφωσης του βιομηχανικού συστήματος.

4. Αξίζει να επισημανθεί στους μαθητές ότι κατά την εποχή που εξετάζεται στην παρούσα διδακτική ενότητα οι άνθρωποι ενημερώνονταν μόνο από εφημερίδες και πολιτικά φυλλάδια. Καθώς, ωστόσο, πολλοί άνθρωποι δεν ήξεραν να διαβάζουν, οι κοινωνικές συναθροίσεις λειτουργούσαν και ως χώροι επεξεργασίας και διάδοσης ιδεών και αντιλήψεων.

Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων

1. Η απάντηση, θα πρέπει να ενσωματώνει πληροφορίες που παρέχονται στο κυρίως κείμενο της διδακτικής ενότητας, αλλά και να αξιοποιεί τα επιπλέον στοιχεία που δίνονται στις πηγές 3α, 3β και 4.

2. Πυρήνας της απάντησης θα μπορούσε να είναι η εκτίμηση ότι η κριτική των διαφωτιστών οικονομολόγων στον μερκαντιλισμό εξυπηρετούσε, αντικειμενικά, τις επιδιώξεις της αστικής τάξης.

3. Το ισχύον σήμερα σύνταγμα της Ελλάδας ενσωματώνει πολλά στοιχεία της πολιτικής φιλοσοφίας του Διαφωτισμού, καθώς βασίζεται στη διάκριση των εξουσιών και αναγνωρίζει πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα στους πολίτες.

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Οι περιφράξεις στην Αγγλία

Η ανάγκη διατροφής ενός αυξανόμενου πληθυσμού επιβάλλει την αύξηση της παραγωγής. [...] Το βρετανικό προβάδισμα συνδέεται αναμφίβολα με την έγκαιρη εκδήλωση της κίνησης των περιφράξεων (enclosures). [...] Τούτη καταλήγει στην καταστροφή του κοινοτικού πλαισίου αξιοποίησης των αγροτικών γαιών (διανομή των κοινοτικών δασών και λιβαδιών) και το τέλος της από κοινού εκμετάλλευσης των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Η περίφραξη των αγροτεμαχίων, που καθορίζει σαφώς τα όρια της ιδιοκτησίας, ενθαρρύνει τους ιδιοκτήτες να βελτιώνουν τις γαίες τους με τον εμπλουτισμό του εδάφους, τις αποστραγγίσεις, τον πειραματισμό με νέες καλλιέργειες και τη χρησιμοποίηση νεότερων τεχνικών.

5. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης,
μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 1, σ. 439-440.

2. Ο Διαφωτισμός εναντίον της θρησκείας

Θεμέλιο της ευρωπαϊκής ενότητας κατά τον Μεσαίωνα, ο χριστιανισμός υφίσταται την επίθεση του φιλοσοφικού κινήματος. Η κοσμική έκφρασή του, ο κλήρος, γίνεται αντικείμενο των πρώτων επιθέσεων. Ιδιαίτερα ο Βολτέρος τού καταφέρει σκληρά πλήγματα εξαίροντας εναντίον του το πνεύμα της ανεξιθρησκίας. Αυτή η κριτική των κοσμικών πλευρών της χριστιανικής εκκλησίας πολύ σύντομα καταλήγει σε αμφισβήτηση των βασικών δογμάτων της θρησκείας. Από τα τέλη του 18^ου αιώνα, λογική και χριστιανισμός εμφανίζονται ως στοιχεία ασυμβίβαστα.

S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης,
μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ.1, σ. 460.

3. Η συγκέντρωση της εξουσίας στοιχείο φθοράς της μοναρχίας

Η μοναρχία αποδυναμώνεται, όταν ο ηγεμόνας, συγκεντρώνοντας όλη την εξουσία στο πρόσωπό του, συγκεντρώνει το κράτος στην πρωτεύουσα, την πρωτεύουσα στην αυλή του και την αυλή αποκλειστικά στο πρόσωπό του. Η μοναρχική εξουσία φθείρεται, όταν τα ανώτερα αξιώματα του κράτους επιβραβεύουν την πιο χαμηλή στάθμη δουλικότητας, όταν ο ηγεμόνας δεν σέβεται τον λαό του και αντίθετα χρησιμοποιεί τα ευτελέστερα εργαλεία της αυταρχικής εξουσίας.

Μοντεσκιέ, Το πνεύμα των νόμων.

Πηγή: Γ.Δ. Ζιούτος, Μοντεσκιέ, Επιλογή από το έργο του,
Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1993, σ. 323.

4. Εγκυκλοπαίδεια ή συστηματικό λεξικό των επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων

Η Εγκυκλοπαίδεια της εποχής του Διαφωτισμού υπήρξε ένα έργο που σκοπό είχε να εκλαϊκεύσει τις επιστημονικές και φιλοσοφικές κατακτήσεις του καιρού της. Εκδόθηκε στο Παρίσι κατά το διάστημα από το 1751 ως το 1772 αρχικά σε 17 τόμους με 11 επιπλέον τόμους που περιλάμβαναν αποκλειστικά πίνακες. Ακολούθησαν ένα συμπλήρωμα 5 τόμων και ένα ευρετήριο 2 τόμων.

Μετά από ένα πρώτο διάστημα πρόχειρων προσπαθειών, ο εκδότης εμπιστεύθηκε τη διεύθυνση του έργου σε δύο από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες του Διαφωτισμού, τον Ντιντερό και τον Ντ' Αλαμπέρ, οι οποίοι στάθηκαν -ιδίως ο πρώτος- οι πρωτεργάτες της Εγκυκλοπαίδειας μέχρι την έκδοση της.

Όπως έγραψε χαρακτηριστικά ο Ντ' Αλαμπέρ στον Πρόλογο της Εγκυκλοπαίδειας, σκοπός του έργου ήταν «να εκθέσει στο μέτρο του δυνατού τη σειρά και τη συνάρτηση των γνώσεων [...] να περιλάβει κάθε επιστήμη και για κάθε τέχνη, ελευθέρια ή μηχανική, τις γενικές αρχές που αποτελούν τη βάση της, και τις πιο βασικές λεπτομέρειες που αποτελούν την ουσία και την υπόστασή της».

Η Εγκυκλοπαίδεια υπήρξε η μεγαλύτερη συλλογική πνευματική και εκδοτική προσπάθεια του 18^ου αιώνα, ένα από τα έργα-σύμβολα του Διαφωτισμού.

Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε:
το κίνημα του Διαφωτισμού
την αμερικανική επανάσταση και την ίδρυση των ΗΠΑ
τη γαλλική επανάσταση του 1789 και την εποχή του Ναπολέοντα (1799-1815)
τη σημασία της περιόδου 1789-1815 για την ευρωπαϊκή και την παγκόσμια ιστορία.

Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17^ο και τον 18^ο αιώνα

Κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα συντελέστηκαν στην Ευρώπη (όπως μάθαμε στη Β’ Γυμνασίου) σημαντικές μεταβολές.
α) Πρώτα απ’ όλα σημειώθηκε θεαματική αύξηση του πληθυσμού.
β) Έγιναν μεταβολές στην αγροτική οικονομία:
1ον δημιουργήθηκαν μεγάλα αγροκτήματα,
2ον εφαρμόστηκαν νέες μέθοδοι καλλιέργειας,
3ον επεκτάθηκε η χρήση των μηχανημάτων, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού.
→ Αυτό το σημαντικό φαινόμενο ονομάστηκε, από τους ιστορικούς, αγροτική επανάσταση.
γ) Ακόμη, αναπτύχθηκε το εμπόριο
• ανάμεσα στην Ευρώπη, την Αφρική και την Αμερική (τριγωνικό εμπόριο),
• αλλά και στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής ηπείρου, με αποτέλεσμα
→ τη συσσώρευση κεφαλαίων στα χέρια Ευρωπαίων επιχειρηματιών.

Η αύξηση της ζήτησης (εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού) έφερε μεταβολές στη διαδικασία παραγωγής μεταποιημένων προϊόντων, με κυριότερη τη χρήση νέων μηχανών που είχαν μεγάλες δυνατότητες.

Έτσι:
α) υπήρχαν επιχειρηματίες που διέθεταν κεφάλαια.
β) υπήρχαν χιλιάδες πρώην αγρότες, οι οποίοι, λόγω των μεταβολών που συνέβαιναν στην αγροτική οικονομία, είχαν μείνει άνεργοι και είχαν καταφύγει στις πόλεις αναζητώντας κάποιο εισόδημα.
γ) υπήρχαν ισχυρές μηχανές
→ Οι τρεις αυτοί παράγοντες οδήγησαν στη δημιουργία μεγάλων εργοστασίων, δηλ. στη γέννηση της βιομηχανίας, την εκβιομηχάνιση.
Οι μεταβολές αυτές, που άρχισαν να συντελούνται στη Μ. Βρετανία γύρω στα 1750-1780, αποτέλεσαν την πρώτη φάση του φαινομένου που ονομάστηκε βιομηχανική επανάσταση.

1. Οι κοινωνικές επιπτώσεις της εκβιομηχάνισης

Οι εξελιγμένες μηχανές του Άρκραϊτ [Άγγλος βιομήχανος] απαιτούν λίγα χέρια, και μάλιστα μόνο παιδιά, με την επίβλεψη ενός επιστάτη. Ένα παιδί μπορεί να παράγει τόσο όσο μπορούσαν παλαιότερα δέκα ενήλικες, καμιά φορά και περισσότερο. Οι εξελιγμένες κλωστικές μηχανές, [...] απαιτούν μόνο έναν εργαζόμενο για να τις δουλέψει. Έτσι, σε διάστημα δέκα ετών, ο Ρίτσαρντ Άρκραϊτ, ένας πάμπτωχος άνθρωπος που είχε δεν είχε παρά πέντε λίρες όλες κι όλες, έχει αποκτήσει περιουσία που ξεπερνά τις είκοσι χιλιάδες λίρες. Την ίδια στιγμή, εκατοντάδες γυναίκες είναι υποχρεωμένες, όταν, βεβαίως, βρίσκουν δουλειά, να εργάζονται από το πρωί μέχρι το βράδυ, παράγοντας τεράστιες ποσότητες βαμβακερού υφάσματος για τέσσερις πέντε πένες [πένα: υποδιαίρεση της αγγλικής λίρας] την ημέρα, το πολύ.

Ralph Mather, Μια αντικειμενική παρουσίαση της ζωής των φτωχών κλωστών βαμβακιού στο Lancashire (1780).
Σημείωση: Όπου δεν αναφέρεται μεταφραστής, η μετάφραση έχει γίνει από τους συγγραφείς.

Την ίδια στιγμή συντελούνταν κοινωνικές μεταβολές.

α) Ομάδες της αστικής τάξης (βιομήχανοι, τραπεζίτες, μεγαλέμποροι) ενίσχυαν διαρκώς τη θέση τους.

β) Οι αριστοκράτες αμύνονταν προσπαθώντας να διαφυλάξουν τα προνόμιά τους, με εξαίρεση τη Μ. Βρετανία όπου είχαν αρχίσει να ασχολούνται με τις νέου τύπου οικονομικές δραστηριότητες.

γ) Οι αγρότες, που ήταν η πλειονότητα του πληθυσμού, και τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα των πόλεων ζούσαν σε άσχημες συνθήκες.

Πολιτική κατάσταση Ενώ συνέβαιναν όλα τα παραπάνω, η πολιτική κατάσταση παρέμενε στάσιμη. Σε όλα σχεδόν τα κράτη της Ευρώπης η εξουσία ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια του βασιλιά (απόλυτη μοναρχία). Εξαίρεση αποτελούσε η Μ. Βρετανία, όπου οι πιέσεις της αριστοκρατίας και των αστών είχαν οδηγήσει, στα τέλη του 17^ου αιώνα (ένδοξη επανάσταση, 1688), στην αναγνώριση ορισμένων πολιτικών δικαιωμάτων στα μέλη των οικονομικά ισχυρότερων τάξεων.

2. Ο ορθός λόγος εναντίον της προκατάληψης

Το πρώτο ήταν να μην παραδέχομαι ποτέ τίποτα για αληθινό, αν δεν το ξέρω ολοφάνερα για αληθινό˙ δηλαδή ν’ αποφεύγω προσεκτικά τη βιασύνη και την προκατάληψη, και να μην περιλαμβάνω στις κρίσεις μου τίποτα παραπάνω απ’ ό,τι θα παρουσιάζεται στον νου τόσο ευδιάκριτα ώστε να μη μου δίνεται καμιά ευκαιρία ν’ αμφιβάλλω γι’ αυτό.

Ντεκάρτ, Λόγος περί της μεθόδου (1637), μτφρ. Χρ. Χρηστίδης, Παπαζήσης, Αθήνα 1976, σ. 19.

Πρόοδος των φυσικών επιστημών Παράλληλα, η πρόοδος των φυσικών επιστημών, που είχε αρχίσει να γίνεται αισθητή από τον 17^ο αιώνα, άνοιγε τον δρόμο για την απελευθέρωση από τις προλήψεις του Μεσαίωνα. Τώρα, κάποιοι διανοούμενοι επιχειρούσαν, βασισμένοι στη λογική, να ανακαλύψουν φυσικούς νόμους που πίστευαν ότι διέπουν τη λειτουργία του κόσμου.

Πρωτοπόροι υπήρξαν:

ο Φράνσις Μπέικον (ή Βάκων, 1561-1626), που υποστήριξε ότι κάθε επιστημονική θέση πρέπει να επαληθεύεται με πείραμα για να γίνεται αποδεκτή,
ο Ρενέ Ντεκάρτ (ή Καρτέσιος, 1596-1650), που τόνισε ότι η συστηματική αμφιβολία είναι ο μόνος δρόμος προς την αληθινή γνώση,
ο Τζον Λοκ (1632-1704), που διατύπωσε τη θέση ότι οι άνθρωποι έχουν απαραβίαστα φυσικά δικαιώματα (ζωής, ελευθερίας, περιουσίας),
και ο Ισαάκ Νιούτον (ή Νεύτων, 1642-1727), που εφαρμόζοντας την επαγωγική μέθοδο (διανοητική πορεία από το ειδικό στο γενικό) διατύπωσε τον νόμο της παγκόσμιας έλξης και υποστήριξε ότι το σύμπαν λειτουργεί με βάση φυσικούς νόμους.

Φράνσις Μπέικον

1561-1626

Ρενέ Ντεκάρτ

1596-1650

Τζον Λοκ

1632-1704

Ισαάκ Νεύτων

1642-1727

Το κίνημα του Διαφωτισμού

Πολλοί Ευρωπαίοι διανοούμενοι συμμερίζονταν θέσεις όπως:
→ η απόρριψη κάθε αυθεντίας,
→ η κριτική κάθε υφιστάμενης γνώσης,
→ η αποδοχή της λογικής ως του μόνου ασφαλούς τρόπου ερμηνείας του κόσμου και
→ η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος μπορεί να προοδεύει διαρκώς.
Έτσι, διαμορφώθηκε βαθμιαία ένα κίνημα που ονομάστηκε Διαφωτισμός.

Πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία του τέλους του 17^ου αιώνα, κορυφώθηκε στη Γαλλία του 18^ου αιώνα και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και έξω απ’ αυτήν. Οι εκπρόσωποί του ονομάστηκαν φιλόσοφοι ή διαφωτιστές Ρουσό, Βολτέρος, Ντιντερό, Μοντεσκιέ και Ντ’ Αλαμπέρ.

Ζαν-Ζακ Ρουσό

1712-1778

Βολτέρος
Ζαν-Ζακ Ρουσσώ

1694-1778

Ντενί Ντιντερό

1713-1784

Μοντεσκιέ

1689-1755

Ντ’ Αλαμπέρ

1717-1783

Διαφωτισμός και πολιτική

3. Διαφωτισμός και πολιτική

α. Οι απόψεις του Τζον Λοκ

Αν ένας ηγεμόνας χρησιμοποιεί την εξουσία του εναντίον του λαού του […], τότε ο λαός έχει το δικαίωμα να τον αντιμετωπίσει με βία. Ο σωστός τρόπος για να αντιμετωπιστεί η παράνομη βία της εξουσίας είναι η βία.

Δύο δοκίμια περί διακυβερνήσεως (1689).

β. Οι απόψεις του Ζαν Ζακ Ρουσό

Οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας δεν είναι αφέντες του λαού, μα υπάλληλοί του. Ο λαός πρέπει να μπορεί να τους διορίζει και να τους απολύει όποτε θέλει. Δεν υπάρχει θέμα να συμβληθούν με τον λαό˙ πρέπει να τον υπακούουν.

Το κοινωνικό συμβόλαιο (1762), μτφρ. Δ. Κωστελένος, Αναγνωστίδης, σ. 164.

Ο Διαφωτισμός υπήρξε κίνημα βαθύτατα πολιτικό, καθώς μέσα απ’ αυτόν η κοινωνικά ανερχόμενη τότε αστική τάξη διαμόρφωσε τα πολιτικά επιχειρήματα που της ήταν αναγκαία για να διεκδικήσει τη συμμετοχή της στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων

Τα φυσικά δικαιώματα αποτέλεσαν θεμελιώδη πολιτική έννοια του Διαφωτισμού και μια από τις θέσεις-εμβλήματα της αστικής τάξης.

Για τους διαφωτιστές όλοι οι άνθρωποι έχουν, μόνο και μόνο επειδή είναι άνθρωποι, ορισμένα δικαιώματα (ζωής, ιδιοκτησίας, ισότητας απέναντι στον νόμο, ελευθερίας σκέψης και έκφρασης), τα οποία δεν μπορεί να καταργήσει καμιά εξουσία. Η ιδιαίτερη αναφορά στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας απηχούσε, προφανώς, τις επιδιώξεις της ανερχόμενης αστικής τάξης

Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου διατυπώθηκε από τον Τζον Λοκ. Σύμφωνα με αυτή, τα άτομα δέχτηκαν να παραχωρήσουν ορισμένες από τις ελευθερίες τους, προκειμένου να συμβιώσουν, και το κράτος εγγυήθηκε αυτή τη συμφωνία, το κοινωνικό συμβόλαιο. Αν το κράτος παραβεί τους όρους αυτού του κοινωνικού συμβολαίου και γίνει τυραννικό, τότε οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα της αντίστασης. Ο Ρουσό, πιο ριζοσπαστικός, υποστήριξε ότι η πολιτική εξουσία πρέπει να βρίσκεται στα χέρια του λαού κι όχι κάποιου ηγεμόνα.

4. Ο Μοντεσκιέ και η διάκριση των εξουσιών

Yπάρχουν σε κάθε κράτος τρία είδη εξουσίας: η νομοθετική, η εκτελεστική που εξαρτάται από το δίκαιο των εθνών (εκτελεστική εξουσία), και η εκτελεστική που εξαρτάται από το αστικό δίκαιο (δικαστική εξουσία). […] Δεν υπάρχει ελευθερία όταν συμπίπτουν στο ίδιο πρόσωπο ή στο ίδιο διοικητικό σώμα, η νομοθετική με την εκτελεστική δύναμη […]. Δεν υπάρχει, επίσης, ελευθερία αν η δικαστική δύναμη δεν είναι χωρισμένη από τη νομοθετική και την εκτελεστική. […] Όλα θα ήταν χαμένα αν ο ίδιος άνθρωπος ή το ίδιο σώμα […], ασκούσε τις τρεις αυτές εξουσίες.

Το πνεύμα των νόμων (1748).

Πηγή: Γ.Δ. Ζιούτος, Μοντεσκιέ, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1993, σ. 333-334.

Η γενική βούληση, όρος που πρότεινε ο Ρουσό, είναι η σύνθεση των ατομικών βουλήσεων μέσα από την οποία εκφράζεται το δημόσιο συμφέρον. Η γενική βούληση εκφράζεται με τη συμμετοχή του λαού στη λήψη των αποφάσεων.

Τέλος, η διάκριση των εξουσιών υπήρξε συμβολή του Μοντεσκιέ. Οι φορείς της εξουσίας θα πρέπει να είναι διαφορετικοί:
α) η εκτελεστική εξουσία να ασκείται από το σώμα που εφαρμόζει τους νόμους (κυβέρνηση),
β) η νομοθετική από το σώμα που θεσπίζει τους νόμους (βουλή) και
γ) η δικαστική από εκείνους που ελέγχουν την τήρηση των νόμων (δικαστές).

→ Έτσι, πίστευαν οι υποστηρικτές της διάκρισης των εξουσιών, δεν θα ήταν εύκολο οι εκάστοτε φορείς της εκτελεστικής εξουσίας να συγκεντρώσουν τόση δύναμη ώστε να κάνουν κατάχρησή της.

Οι θέσεις του Διαφωτισμού επηρέασαν, με διάφορους τρόπους, την πολιτική πραγματικότητα του 18^ου αιώνα και πολλές από αυτές (π.χ. διάκριση των εξουσιών) αποτελούν θεμέλια των σύγχρονων δημοκρατιών.

5. Ο Βολτέρος για την ανεξιθρησκία

Απευθύνομαι σε σένα, Θεέ, που δημιούργησες όλα τα όντα. […] Κάνε αυτοί που ανάβουν κεριά με το φως της ημέρας για να σε λατρέψουν να ανέχονται αυτούς που αρκούνται στο φως του ήλιου σου˙ κάνε, αυτοί που φορούν άσπρο ράσο για να σου δείξουν την αγάπη τους να μη μισούν αυτούς που σε αγαπούν το ίδιο, φορώντας μαύρο ράσο.

Πραγματεία περί ανεξιθρησκίας (1763).

Ορισμένοι μονάρχες εφάρμοσαν κάποιες από τις ιδέες του Διαφωτισμού (περιορισμός των προνομίων των ανώτερων τάξεων, λήψη μέτρων κοινωνικής πρόνοιας, ενίσχυση των Γραμμάτων και των Τεχνών) για να κάνουν το κράτος τους πιο αποτελεσματικό και να ισχυροποιήσουν, έτσι, την εξουσία τους. Αυτή η παραλλαγή απόλυτης μοναρχίας ονομάστηκε φωτισμένη δεσποτεία.

Κύριοι εκπρόσωποί της υπήρξαν:
→ ο Φρειδερίκος Β’ της Πρωσίας,
→ η Μαρία Θηρεσία της Αυστρίας,
→ ο γιος της Ιωσήφ και
→ η Αικατερίνη Β’ της Ρωσίας.

Πάντως, η καταλυτική δύναμη των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού έμελλε να φανεί στις δύο μεγάλες επαναστάσεις του 18^ου αιώνα, την αμερικανική και τη γαλλική.

Διαφωτισμός και θρησκεία

Οι περισσότεροι διαφωτιστές υιοθετούσαν τον ντεϊσμό. Κάποιοι άλλοι ήταν άθεοι. Όλοι, όμως, ασκούσαν αυστηρή κριτική στην καθολική εκκλησία, κατηγορώντας τη για φανατισμό.
Οι διαφωτιστές πίστευαν ότι μόνο η καθιέρωση της ανεξιθρησκίας θα απάλλασσε τους ανθρώπους από τη μισαλλοδοξία.

Διαφωτισμός και εκπαίδευση

Για τους διαφωτιστές η εκπαίδευση ήταν ένα από τα μέσα για τη διασφάλιση της συνεχούς προόδου του ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτό, ο Ρουσό, στο έργο του Αιμίλιος, υποστήριξε ότι η εκπαίδευση πρέπει να βασίζεται στην προσωπική αναζήτηση του διδασκόμενου.

6. Ο Άνταμ Σμιθ και ο οικονομικός φιλελευθερισμός

Αυτά που πρέπει να κάνει το κράτος για να βοηθήσει τη μετάβαση από τη βαρβαρότητα στην ανώτατη βαθμίδα πλούτου δεν είναι πολλά, πέρα από το να διασφαλίζει την ειρήνη, να ζητά χαμηλούς φόρους και να φροντίζει η δικαστική εξουσία να είναι ανεκτική. Όλα τα υπόλοιπα θα προκύψουν με τη φυσική ροή των πραγμάτων.

Έρευνες για τη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών (1776).

Ο δάσκαλος δεν πρέπει να λειτουργεί ως αυθεντία˙ χρειάζεται μόνο να θέτει ερωτήματα και να οδηγεί τον μαθητή στην ανακάλυψη απαντήσεων.

Διαφωτισμός και οικονομικός φιλελευθερισμός

Ορισμένοι Γάλλοι οικονομολόγοι υποστήριξαν ότι η οικονομία θα έπρεπε να αφεθεί να λειτουργήσει «φυσικά», δηλαδή δίχως τις κρατικές παρεμβάσεις του μερκαντιλισμού. Η αντίληψη αυτή ονομάστηκε φυσιοκρατία και οι υποστηρικτές της φυσιοκράτες. Αναπτύχθηκε στη Γαλλία και κύριος εκπρόσωπος ήταν ο οικονομολόγος Κενέ.

Στην Αγγλία, η κριτική στον μερκαντιλισμό γέννησε τον

4. Γκ. Λενονιέ, Ο Ντ’ Αλαμπέρ (στο τραπέζι) διαβάζει την Εγκυκλοπαίδεια στο σαλόνι της μαντάμ Ζοφρέν: τα παρισινά σαλόνια υπήρξαν εστίες του Διαφωτισμού.

οικονομικό φιλελευθερισμό, που υποστήριζε ότι το κράτος δεν πρέπει να επεμβαίνει παρά ελάχιστα στην οικονομική ζωή. Εισηγητής του υπήρξε ο Άνταμ Σμιθ με το έργο του Έρευνες για τη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών (1776).

Εγκυκλοπαίδεια

Oι ιδέες του Διαφωτισμού συνοψίστηκαν στην Εγκυκλοπαίδεια, ένα συλλογικό έργο 33 τόμων. Σε αυτό οι διαφωτιστές παρουσίασαν όλες τις νέες γνώσεις, καθώς και τις νέες ιδέες και αντιλήψεις για διάφορα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και άλλα θέματα. Πρωτεργάτες της Εγκυκλοπαίδειας ήταν οι Γάλλοι διαφωτιστές Ντιντερό και Ντ’ Αλαμπέρ.

Η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού

Οι διαφωτιστικές ιδέες διαδόθηκαν, αρχικά, στα ανώτερα μορφωμένα κοινωνικά στρώματα. Πολλές, ωστόσο, από αυτές έγιναν δημοφιλείς μέσα από την κυκλοφορία εκλαϊκευτικών βιβλίων, τα οποία έφεραν σε επαφή ευρύτερα τμήματα της κοινωνίας με τον επιστημονικό λόγο. Σύντομα οι ιδέες αυτές ξεπέρασαν τα σύνορα της Γαλλίας και διαδόθηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη αλλά και έξω απ’ αυτήν.

ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...

...διαβάστε

• Ρουσό, Κοινωνικό συμβόλαιο (1672).Παρουσίαση των ριζοσπαστικών πολιτικών απόψεων του Ρουσό.

• Ρουσό, Αιμίλιος ή περί αγωγής (1672).Οι παιδαγωγικές απόψεις του Ρουσό.

Η Εγκυκλοπαίδεια (Βικιπαίδεια)
«Είμαστε όλοι παιδιά του Διαφωτισμού» (Συνέντευξη του Michel Delon, καθηγητή της Φιλολογίας του 18ου αιώνα στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης , Η Καθημερινή)

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Αφού μελετήσετε τις πηγές 3α, 3β και 4, να παρουσιάσετε σε σύντομο κείμενο τις πολιτικές θέσεις του Διαφωτισμού που υποστηρίζονται σε αυτές.

2. Ποιας κοινωνικής τάξης τις επιδιώξεις εξυπηρετούσε, αντικειμενικά, ο οικονομικός φιλελευθερισμός; Πριν απαντήσετε, να μελετήσετε την πηγή 6.

3. Διαθεματική δραστηριότητα: Αξιοποιώντας τις πληροφορίες που δίνονται στο βιβλίο της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής, να αναζητήσετε επιδράσεις της πολιτικής σκέψης του Διαφωτισμού στο ελληνικό σύνταγμα που ισχύει σήμερα.

Γλωσσάριο «Διαφωτισμού» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Πηγή 3. Διαφωτισμός και πολιτική

Πηγή 4. Ο Μοντεσκιέ και η διάκριση των εξουσιών

6. Ο Άνταμ Σμιθ και ο οικονομικός φιλελευθερισμός

Μερκαντιλισμός (ή εμποροκρατία):

Οικονομική πρακτική που κυριάρχησε στην Ευρώπη από τον 16ο έως και τον 18ο αιώνα και αξιολογούσε τον πλούτο μιας χώρας με κριτήριο τα αποθέματά της σε πολύτιμα μέταλλα. Για τον μερκαντιλισμό, η αξία των εξαγωγών έπρεπε να είναι υψηλότερη από την αξία των εισαγωγών, ώστε με το πλεόνασμα να αγοράζονται πολύτιμα μέταλλα. Για να επιτευχθεί αυτό, το κράτος παρενέβαινε δραστικά στην οικονομία επιδιώκοντας την αύξηση των εξαγωγών και τον περιορισμό των εισαγωγών (ενίσχυση εγχώριων βιομηχανιών, επιβολή υψηλών δασμών σε κάποια εισαγόμενα προϊόντα κτλ.). Η πολιτική αυτή έθετε σοβαρούς φραγμούς στην οικονομική δραστηριότητα των αστών.

Ντεϊσμός:

Θρησκευτική και φιλοσοφική θεωρία που γνώρισε μεγάλη διάδοση μεταξύ των μορφωμένων την εποχή του Διαφωτισμού. Κατά τον ντεϊσμό, ο θεός είναι ο δημιουργός του κόσμου, αλλά δεν ρυθμίζει την τύχη του και δεν παρεμβαίνει στις ανθρώπινες υποθέσεις.

Μέρος Πρώτο Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΕΩΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19^ου ΑΙΩΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΟΣΜΟΥ