ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕYΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΝ 19o ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 13. Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της βιομηχανικής επανάστασης


Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) πληθυσμιακές μεταβολές (απλή αναφορά), σ. 44

β) κοινωνικοί μετασχηματισμοί (απλή αναφορά στις κοινωνικές ομάδες), σ. 44

γ) σοσιαλιστικές θεωρίες, ανάπτυξη του συνδικαλισμού, πολιτική οργάνωση των εργατών, κίνημα για τη χειραφέτηση των γυναικών, σσ. 44-45

Λέξεις-κλειδιά:

Κοινωνικοί μετασχηματισμοί, αστικοποίηση, εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση, εργάτες, σοσιαλισμός - μαρξισμός, συνδικαλισμός, Πρωτομαγιά, γυναικείο κίνημα.

Υποστηρικτικό υλικό:

Πηγές και εικόνες της ενότητας

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Άσκηση/ δραστηριότητα 2, σ. 45 του βιβλίου

- Ίδρυμα της Βουλής, Δημοκρατία και Εκπαίδευση, «Γυναίκες, το μισό της ανθρωπότητας», Παιδαγωγικά Εργαστήρια: Εργαστήρι 1-Φύλλα εργασίας 1, 2. Δες εδώ.

 1 ώρα 



Η βιομηχανική επανάσταση έφερε σοβαρές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές.


1. Μετανάστες στο κατάστρωμα πλοίου ταξιδεύουν προς την Αμερική

Πληθυσμιακές μεταβολές

ερΗ βελτίωση του βιοτικού επιπέδου προκάλεσε στην Ευρώπη, ιδίως μετά το 1850, εντυπωσιακή πληθυσμιακή αύξηση, ένα μέρος της οποίας διοχετεύτηκε στη μετανάστευση. Η εσωτερική μετανάστευση προς τις βιομηχανικές πόλεις πύκνωσε τις στρατιές των εργατών. Τότε, άρχισαν να δημιουργούνται εργατικά προάστια, κοντά ή και ανάμεσα στα εργοστάσια. Η εξωτερική μετανάστευση κατευθύνθηκε στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στην Αυστραλία.

Κοινωνικοί μετασχηματισμοί

Παράλληλα, άλλαζαν τα κοινωνικά δεδομένα.

ερΟι αριστοκράτες-μεγαλογαιοκτήμονες παρέμεναν πανίσχυροι στην ανατολική και μεσογειακή Ευρώπη, καθώς η περιορισμένη διάδοση της βιομηχανίας στις περιοχές αυτές δεν έθιγε τις προϋπάρχουσες κοινωνικές δομές. Στην Αγγλία, όπου είχαν αρχίσει να ασχολούνται με επιχειρήσεις καπιταλιστικού χαρακτήρα, έπαιζαν σημαντικό ρόλο. Αντιθέτως, στη Γαλλία, όπου η αριστοκρατία δεν έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για νέου τύπου οικονομικές δραστηριότητες, η επιρροή της περιοριζόταν διαρκώς.

Οι αστοί ήταν, πλέον, η κυρίαρχη κοινωνική τάξη. Διακρίνονταν σε μεγαλοαστούς (βιομήχανοι, μεγαλέμποροι, τραπεζίτες), μεσοαστούς (βιοτέχνες, ελεύθεροι επαγγελματίες) και μικροαστούς (δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι). Οι μεγαλοαστοί συγκροτούσαν την άρχουσα κοινωνική τάξη. Διέθεταν πλούτο, υψηλό κοινωνικό κύρος και πολιτική επιρροή.

2
2. Παιδική εργασία σε ανθρακωρυχείο την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης.

Όλιβερ Τουίστ Όλιβερ Τουίστ: Αφίσα από την πρώτη κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου του Τσαρλς Ντίκενς «Όλιβερ Τουίστ» στο οποίο θίγεται το ζήτημα της παιδικής εργασίας στη βιομηχανική Αγγλία του 19ου αιώνα (Βικιπαίδεια)

Οι αγρότες αποτελούσαν την πλειονότητα των Ευρωπαίων κατά τον 19ο αιώνα και ζούσαν υπό εξαιρετικά ασταθείς συνθήκες, εκτεθειμένοι στις διαθέσεις των μεγαλοκτηματιών και στις διακυμάνσεις των τιμών. Πολλοί μετανάστευαν αναζητώντας καλύτερη τύχη.

Οι εργάτες, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, αυξάνονταν όσο αναπτυσσόταν η βιομηχανία. Εργάζονταν 12-16 ώρες καθημερινά, δίχως ούτε μια μέρα ανάπαυσης, και έπαιρναν μισθούς πείνας. Ζούσαν, στριμωγμένοι πολλοί μαζί, σε μικρά και ανθυγιεινά σπίτια και πέθαιναν νέοι. Το 1827 ο μέσος όρος ζωής των εργατών της γαλλικής βιομηχανικής πόλης Μιλούζ ήταν τα  27 χρόνια!

Σοσιαλιστικές θεωρίες

1. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο

Οι κομμουνιστές θεωρούν ανάξιό τους να κρύβουν τις απόψεις και τις προθέσεις τους. Δηλώνουν ανοιχτά ότι οι σκοποί τους μπορούν να πραγματοποιηθούν μονάχα με τη βίαιη ανατροπή όλου του σημερινού κοινωνικού καθεστώτος. Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπρος σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σ’ αυτήν τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμον ολόκληρο. Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!
Κ. Μαρξ & Φρ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος (1848), στο Κ. Μαρξ & Φρ. Ένγκελς, Εκλεκτά έργα, Γνώσεις, χ.χ., τόμ. 1ος, σ. 58.

Καρλ Μαρξ
Καρλ Μαρξ
Φρίντριχ Ένγκελς
Φρίντριχ Ένγκελς

ερΤα έντονα κοινωνικά προβλήματα γέννησαν, τον 19ο αιώνα, μια σειρά θεωρίες που, επειδή τόνιζαν την προτεραιότητα του κοινωνικού (social) συμφέροντος έναντι του ατομικού, έγιναν γνωστές με τον γενικό όρο σοσιαλισμός.

Βικιπαίδεια Σαιν Σιμόν
Βικιπαίδεια Σαρλ Φουριέ
Βικιπαίδεια Ρόμπερτ Όουεν
Βικιπαίδεια Λουί Μπλαν (αγγλικά)
Βικιπαίδεια Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν
Βικιπαίδεια ουτοπικός σοσιλισμός

Οι πρώτοι σοσιαλιστές (Σαιν Σιμόν, Φουριέ, Όουεν, Μπλαν, Προυντόν) μιλούσαν για μια εξιδανικευμένη μορφή κοινωνίας που θα έπρεπε, κατά τη γνώμη τους, να επικρατήσει. Γι’ αυτό και οι απόψεις τους ονομάστηκαν ουτοπικός σοσιαλισμός .

ερΤο 1848 οι Γερμανοί Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς δημοσίευσαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Αργότερα ο Μαρξ δημοσίευσε ένα τρίτομο έργο, Το Κεφάλαιο (Das Kapital). Σε αυτό υποστήριζε την άποψη ότι κύρια αιτία της κοινωνικής αδικίας ήταν το γεγονός ότι οι σχετικά ολιγάριθμοι αστοί ήταν ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής .

Κατά τον Μαρξ, η εργατική τάξη θα έπρεπε να οργανωθεί σ’ ένα δικό της πολιτικό κόμμα, να ανατρέψει τον καπιταλισμό και να πάρει στα χέρια της τα μέσα παραγωγής. Έτσι, θα δημιουργούνταν μια νέα κοινωνία δίχως τάξεις (αταξική κοινωνία), όπου δεν θα υπήρχε εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Οι θέσεις αυτές έγιναν γνωστές ως μαρξισμός.

44


Η ανάπτυξη του συνδικαλισμού

ερΟι άθλιες συνθήκες ζωής έκαναν τους εργάτες να ξεσηκώνονται αυθόρμητα. Όμως, μόνο μετά το 1830, άρχισαν να διεκδικούν οργανωμένα την ικανοποίηση αιτημάτων, όπως η οκτάωρη εργασία. Το 1838 η αγγλική Ένωση Εργατών δημοσίευσε τη Χάρτα του Λαού, με την οποία οι χαρτιστές, όπως ονομάστηκαν τα μέλη της, διατύπωναν πολιτικά αιτήματα (θέσπιση της καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες κ.ά.).

Κύριος τρόπος διεκδίκησης ήταν οι απεργίες, που συχνά καταστέλλονταν βίαια. Την 1η Μαΐου 1886 μια εργατική απεργία στο Σικάγο των ΗΠΑ με αίτημα την καθιέρωση οκτάωρης εργασίας πνίγηκε στο αίμα. Έτσι, από το 1890 τα σοσιαλιστικά κόμματα και τα συνδικάτα άρχισαν να γιορτάζουν την Πρωτομαγιά ως παγκόσμια μέρα των εργατών, πράγμα που συμβαίνει και σήμερα σε όλο τον κόσμο.

2. Το εργατικό κίνημα ως τρόπος ζωής

Το εργατικό κίνημα ήταν οργάνωση αυτοάμυνας, διαμαρτυρίας, επανάστασης. Αλλά για τους φτωχούς εργαζομένους ήταν κάτι περισσότερο από όργανο πάλης: ήταν επίσης και τρόπος ζωής. […] Ο τρόπος ζωής που οι ίδιοι σφυρηλατούσαν για τον εαυτό τους –ζωή συλλογική, μαχητική, ιδεαλιστική και απομονωμένη– προΰπέθετε το κίνημα, γιατί ο αγώνας ήταν η πεμπτουσία της. Με τη σειρά του το κίνημα τής έδινε συνοχή και λόγο ύπαρξης.
E.J. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων, μτφρ. Μ. Οικονομοπούλου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990, σ. 279.

πρωτομαγιά1 πρωτομαγιά2 πρωτομαγιά3 πρωτομαγιά4 πρωτομαγιά5 πρωτομαγιά6

ερΣτα τέλη του 19ου αιώνα, το εργατικό κίνημα είχε πετύχει τη μείωση των ωρών εργασίας σε δέκα, τη δημιουργία ταμείων ασφάλισης που στήριζαν οικονομικά τους εργάτες σε περίπτωση εργατικού ατυχήματος, ασθένειας ή απόλυσης και την υπογραφή συλλογικών συμβάσεων εργασίας με τους εργοδότες που όριζαν τις κατώτερες αμοιβές προστατεύοντας τους εργάτες, σε κάποιο βαθμό, από την υπερεκμετάλλευση.

ερΗ πολιτική οργάνωση των εργατών Το 1864 ιδρύθηκε στο Λονδίνο η πρώτη Διεθνής Ένωση Εργατών (πρώτη Διεθνής), που διαλύθηκε, ωστόσο, το 1876 εξαιτίας διαφωνιών μεταξύ των σοσιαλιστών. Το 1889, στο Παρίσι, ιδρύθηκε η δεύτερη Διεθνής, με τη συμμετοχή μόνο πολιτικών κομμάτων που δέχονταν, τουλάχιστον θεωρητικά, τον μαρξισμό. Τα επόμενα χρόνια δημιουργήθηκαν σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες σοσιαλιστικά και εργατικά κόμματα. Πολλά από αυτά επιδίωκαν να ανέλθουν στην κυβέρνηση μέσα από εκλογές. Με την τακτική αυτή διαφωνούσαν οι Καρλ Λίμπκνεχτ και Ρόζα Λούξεμπουργκ στη Γερμανία, ο Λένιν στη Ρωσία και άλλοι σοσιαλιστές, που πίστευαν ότι έπρεπε να επιδιώκεται η ανατροπή του καπιταλισμού με επανάσταση και η εγκαθίδρυση ενός νέου σοσιαλιστικού καθεστώτος.

Το κίνημα για τη χειραφέτηση της γυναίκας

ερΣτη διάρκεια του 19ου αιώνα πολλές γυναίκες άρχισαν να εργάζονται σε εργοστάσια και άλλες επιχειρήσεις. Απέκτησαν, έτσι, οικονομική ανεξαρτησία και άρχισαν να διεκδικούν τη νομική και πολιτική τους χειραφέτηση. Το 1903 η Αγγλίδα Έμελιν Πάνκχορστ ίδρυσε την Κοινωνική και Πολιτική Ένωση Γυναικών, που μαχόταν για την παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στις γυναίκες, πράγμα που επιτεύχθηκε, στη διάρκεια του 20ού αιώνα, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.

Δες εδώ το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων
Δες τον δείκτη ισότητας των δύο φύλων στις χώρες της Ευρωπαϊκής ένωσης (στα αγγλικά)
Διάβασε για την Έμελιν Πάνκχορστ Βικιπαίδεια

3
3. Γυναίκες διαδηλώνουν. Οι πινακίδες που κρατούν γράφουν: «ψήφο στις γυναίκες».

45


ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...


Βιομηχανική επανάσταση και λογοτεχνία
Κάρολος Ντίκενς, Όλιβερ Τουίστ (1837-1839). Ένα ορφανό παιδί στα πτωχοκομεία του Λονδίνου.
Εμίλ Ζολά, Ζερμινάλ (1885). Η ζωή και οι αγώνες των Γάλλων ανθρακωρύχων τον 19ο αιώνα.



ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ


1. Ποιες ήταν οι κύριες κοινωνικές μεταβολές που έφερε η βιομηχανική επανάσταση;
2. Να μελετήσετε την πηγή 2 και την εικόνα 2. Ποιοι παράγοντες οδήγησαν στην εμφάνιση και ανάπτυξη του συνδικαλισμού των εργαζομένων; Εκτός από τη διεκδικητική, ποιες άλλες διαστάσεις είχε το εργατικό κίνημα;

3. Διαθεματική δραστηριότητα: Να μελετήσετε ένα από τα λογοτεχνικά έργα που προτείνονται παραπάνω και να το παρουσιάσετε στην τάξη σας.

2. Το εργατικό κίνημα ως τρόπος ζωής

Το εργατικό κίνημα ήταν οργάνωση αυτοάμυνας, διαμαρτυρίας, επανάστασης. Αλλά για τους φτωχούς εργαζομένους ήταν κάτι περισσότερο από όργανο πάλης: ήταν επίσης και τρόπος ζωής. […] Ο τρόπος ζωής που οι ίδιοι σφυρηλατούσαν για τον εαυτό τους –ζωή συλλογική, μαχητική, ιδεαλιστική και απομονωμένη– προΰπέθετε το κίνημα, γιατί ο αγώνας ήταν η πεμπτουσία της. Με τη σειρά του το κίνημα τής έδινε συνοχή και λόγο ύπαρξης.

E.J. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων,
μτφρ. Μ. Οικονομοπούλου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990, σ. 279.



1. Οι συνθήκες ζωής των φτωχών στις βιομηχανικές κοινωνίες

Οι φτωχοί των μεγάλων πόλεων ζούσαν την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης κάτω από πραγματικά άθλιες συνθήκες. Η ραγδαία ανάπτυξη των πόλεων υποχρέωνε τους ανθρώπους να στριμώχνονται πολλοί μαζί σε φτηνά καταλύματα, κελάρια και αυλές. Οργανωμένα δίκτυα νερού και αποχέτευσης δεν υπήρχαν με αποτέλεσμα οι θάνατοι, ιδίως των παιδιών, να αποτελούν συνη­θισμένο φαινόμενο. Το 1842 η μέση προσδόκιμη ηλικία ενός παιδιού εργατικής οικογένειας στο Μάντσεστερ της Αγγλίας ήταν τα 17 χρόνια. Μεγάλες επιδημίες χολέρας, όπως αυτές των ετών 1831-1833 και 1847-1848, ήλθαν να τονίσουν την ανάγκη λήψης μέτρων από το κράτος. Δεν είναι σύμπτωση το γεγονός ότι αμέσως μετά την επιδημία χολέρας των ετών 1847-1848, το βρετανικό κράτος θέσπισε τον πρώτο νόμο περί δημόσιας υγείας.

2. Μεταβολές στην κατάσταση της εργατικής τάξης κατά τον 19ο αιώνα

Ο κύριος λόγος της αστυφιλίας του 19ου αιώνα βρίσκεται στην αύξηση των βιομηχανικών εργα­τών που ήρθαν από την ύπαιθρο για να εγκατασταθούν κοντά στις «φάμπρικες». Η συγκέντρωσή τους στον ίδιο τόπο εργασίας ευνόησε την αφύπνιση μιας ιδιαίτερης «ταξικής συνείδησης» ενός ερ­γατικού κόσμου από τον οποίο το εργοστασιακό σύστημα (factory system) στέρησε τα μέσα παραγωγής που άλλοτε διέθεταν οι σύντροφοι τεχνίτες και που είχαν γίνει πλέον πολύ ακριβά για να μπορούν να τα αποκτήσουν απλοί χειρώνακτες.

Συγχρόνως το εργοστασιακό σύστημα συγκέντρωσε τους εργάτες σε απάνθρωπες επιχειρήσεις, τους απομάκρυνε από μια ανώνυμη πλέον γι' αυτούς εργοδοσία και τους υπέβαλε σε συνθήκες εργασίας οι οποίες μέχρι το 1850 περίπου (μερικές φορές και λίγο αργότερα, ανάλογα με τη χώρα, την περιοχή και το επάγγελμα) είναι εξαιρετικά σκληρές. [... ]

Είναι αλήθεια ότι μέσα στο πλαίσιο των δυσμενών οικονομικών συγκυριών που χαρακτηρίζουν το τελευταίο τέταρτο του αιώνα, οι εργαζόμενες τάξεις [...] δίνουν ακόμη την εικόνα «επικίνδυνων τάξεων» σε ένα ολόκληρο τμήμα των ιθυνόντων στρωμάτων. Εν τούτοις, στη διάρκεια της περιόδου, η μοίρα των εργατών βελτιώνεται αισθητά κάτω από τη διπλή επίδραση του γενικού πλουτισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών αλλά και του αγώνα που διεξάγεται από τους εργαζομένους.

Από τη μια πλευρά, οι δημόσιες αρχές θέτουν διάφορες τροχοπέδες στον «άγριο καπιταλισμό», ιδιαίτερα μειώνοντας τη διάρκεια εργασίας των γυναικών και των παιδιών. [...] Από την άλλη πλευρά, ο πραγματικός μισθός [...] αυξάνεται στη διάρκεια της περιόδου κατά 25 έως 30%. [...] Η εργοδοσία και οι δημόσιες αρχές συνδυάζουν τις προσπάθειές τους για να αποτρέψουν τον κίνδυνο κοινωνικής αναταραχής.

S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης,
γ' έκδοση, μτφρ. Α.Κ. Δημητρακόπουλος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 2, σ. 90-91, 193-194.

 

up