17. Ο Ι. Καποδίστριας ως κυβερνήτης της Ελλάδας (1828-1831)

Διδασκαλία της ενότητας 17 με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Εσωτερική πολιτική του Ι. Καποδίστρια:

-Πολίτευμα και Διοίκηση, σ. 55

- Ένοπλες δυνάμεις, πειρατεία, σ. 55.

-Κρατικό ταμείο, Νόμισμα-Φοίνικας, λιτότητα δαπανών, εκσυγχρονισμός γεωργίας, σ. 55

-Εκπαίδευση-βασικές σπουδές και επαγγελματική κατάρτιση, σ. 56

β) Εξωτερική πολιτική του Ι. Καποδίστρια:

- Εθνική Ανεξαρτησία και διεύρυνση συνόρων, σ. 56

γ) Συγκεντρωτική διακυβέρνηση: Οι φίλοι και οι εχθροί. Ο ρόλος της Αντιπολίτευσης και η δολοφονία του Ι. Καποδίστρια, σ. 56

Λέξεις- κλειδιά:

Συγκεντρωτική διακυβέρνηση, αντικαποδιστριακές κινήσεις, φοίνικας, Λόχος Ευελπίδων, Ορφανοτροφείον της Αίγινας, αλληλοδιδακτικά σχολεία, Πρότυπον Αγροκήπιον, χειροτεχνεία.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης του σχολ. βιβλίου με τα νέα σύνορα (Συνθήκη Κωνσταντινούπολης, 1832, σύνορα Αμβρακικού-Παγασητικού, σ. 56) και σύγκριση με χάρτη αρχικών συνόρων

(Πρωτόκολλο Ανεξαρτησίας, 1830, σύνορα Αχελώου-Σπερχειού, σ. 37)

- Διαδραστική εφαρμογή, «Η εκπαιδευτική πολιτική του Ι.Κ.», Φωτόδενδρο.

- Πίνακας για τη δολοφονία του Ι.Κ., Iστορία και Λογοτεχνία στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.

-Πηγή, «Οι βαθύτερες αιτίες αντίδρασης κατά του κυβερνήτη», Ιστόπολις.

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

Άσκηση/δραστηριότητα 1, σ. 56 του σχολ. βιβλίου

Συνοπτική διδασκαλία των υποενοτήτων «Εκλογή και άφιξη του Όθωνα», σ. 57 και «Περίοδος της Αντιβασιλείας», σ. 57-58 από την ενότητα 18 με απλή αναφορά στην εκλογή και άφιξη του Όθωνα και στον ρόλο της Αντιβασιλείας.

Λέξεις- κλειδιά: Αντιβασιλεία

Υποστηρικτικό υλικό:

- Πηγή, Η διακήρυξη του Όθωνα (μόλις έφθασε στην Ελλάδα), «Ιστορία και Λογοτεχνία», Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας:

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

-Εντοπισμός των διαφορετικών απόψεων για το έργο της Αντιβασιλείας στις πηγές της σελίδας 57 του σχολ. βιβλίου.

2 ώρες

I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να πληροφορηθούν ποια ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα κατά την άφιξη του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια.

Να γνωρίσουν τις προσπάθειες που έκανε ο Κυβερνήτης με σκοπό την οργάνωση των διαφόρων τομέων του ελληνικού κράτους.

Να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν τους παράγοντες που γέννησαν την αντιπολίτευση προς τον Κυβερνήτη.

Να αποτιμήσουν συνολικά το έργο του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη.

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

α και β. Τα δύο κείμενα θα πρέπει να μελετηθούν σε αντιπαραβολή.

Στο πρώτο από αυτά, ο γνωστός πολιτικός Ιωάννης Κωλέττης ασκεί αυστηρότατη κριτική στον Καποδίστρια, κατηγορώντας τον ότι καταπάτησε τα δικαιώματα των Ελλήνων εγκαθιστώντας ένα αυταρχικό και ανελεύθερο σύστημα προσωπικής διακυβέρνησης. Ωστόσο, η ουσία ίσως να βρίσκεται στην αρχική αναφορά του Κωλέττη, σύμφωνα με την οποία ο Καποδίστριας απομάκρυνε από την κεντρική πολιτική σκηνή τους διάφορους πολιτικούς ηγέτες, ανάμεσα σε αυτούς και τον ίδιο τον Κωλέττη.

Το δεύτερο κείμενο, γραμμένο από τον Γαλλοελβετό τραπεζίτη και φίλο του Καποδίστρια Jean Gabriel Eynard (που λόγω της μακροχρόνιας παραμονής του στην Ελλάδα έγινε γνωστός ως Εϋνάρδος), θεωρεί ότι ο Καποδίστριας πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στο ελληνικό κράτος πρόσφερε τα πάντα για την Ελλάδα και κρίνει ότι η δολοφονία του υπήρξε «συμφορά διά την Ελλάδα».

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

2. Καλό θα ήταν ο χάρτης να μελετηθεί σε αντιπαραβολή με τον χάρτη 3 της διδακτικής ενότητας 10. Οι εδαφικές διαφορές σε όφελος της Ελλάδας ήταν αποτέλεσμα, σε μεγάλο βαθμό, των διπλωματικών χειρισμών του Καποδίστρια.

Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων

1. Βλέπε παραπάνω, τα σχόλια για τις πηγές α και β.

2. Η εκπαιδευτική πολιτική του Καποδίστρια, η οποία έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην επέκταση και ενίσχυση της στοιχειώδους και επαγγελματικής εκπαίδευσης, φαίνεται ότι ήταν, με κριτήριο τις τότε ανάγκες της Ελλάδας, προσανατολισμένη σε σωστή κατεύθυνση. Στο ίδιο πλαίσιο, η απόφασή του να μην προχωρήσει στην ίδρυση πανεπιστημίου, σε μια χώρα όπου η συντριπτική πλειονότητα των κατοίκων ήταν αναλφάβητοι, μοιάζει, επίσης, σωστή.

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Οι επιλογές του Καποδίστρια και η σύγκρουσή του με την αντιπολίτευση

Η πορεία που ακολούθησε το ελληνικό κράτος μετά το 1831 φαίνεται να μην αναιρεί ορισμένες βασικές θέσεις της καποδιστριακής πολιτικής.

Ωστόσο, θα ήταν τολμηρό, βασιζόμενοι στη διαπίστωση αυτή, να γενικεύσουμε και να δεχθούμε αβασάνιστα ότι η ελληνική κοινωνία των χρόνων 1828-1831 δεν άντεχε παρά μόνο τις καποδιστριακές επιλογές. [... ] Φαίνεται ότι δύσκολα θα μπορούσε να επιχειρηθεί η οργάνωση της χώρας, στην κατάσταση που τη βρήκε ο Καποδίστριας, χωρίς την προσφυγή σε κάποια μορφή αυταρχικότητας. Η αυταρχικότητα αυτή, αναγκαία ίσως για να επιβληθεί η κεντρική εξουσία και να παταχθούν οι φυγόκεντρες τάσεις των ηγετικών ομάδων, δεν προϋπέθετε υποχρεωτικά ιδεολογικό καταναγκασμό και αστυνόμευση. Η επιμονή του Καποδίστρια να διέλθει η χώρα από ορισμένα, αυστηρά ελεγχόμενα, στάδια εξέλιξης στένεψε από την αρχή τα περιθώρια ενός διαλόγου με όσους είχαν να προτείνουν άλλες επιλογές· σε λίγο ήλθε η απαγόρευση κάθε αντίθετης γνώμης, η δίωξη. [... ]

Παρά τη συντηρητική, όμως, ιδεολογία του Καποδίστρια και την αυταρχικότητα του καθεστώτος του, το πρόγραμμά του είχε σαφή στοιχεία πολιτικού εκσυγχρονισμού. Όσοι από τα μη παραδοσιακά στοιχεία τον αντιπολιτεύτηκαν, δεν μπόρεσαν να δουν τη διάσταση αυτή της καποδιστριακής πολιτικής.

Χρ. Λούκος, «Κυβερνήτης Καποδίστριας, πολιτικό έργο, συναίνεση και αντιδράσεις», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 3, σ. 212, 214.

2. Καποδίστριας - αντιπολίτευση: μια πολιτική σύγκρουση

Εκείνο, όμως, που δημιούργησε τα σοβαρότερα προβλήματα στο νεαρό ελληνικό κράτος ήταν η σύγκρουση του Κυβερνήτη με τη διοικητική αριστοκρατία, την οποία απέκλεισε, σχεδόν εντελώς, από την εξουσία. Έτσι, γαιοκτήμονες - πρόκριτοι της Πελοποννήσου, έμποροι και εφοπλιστές, Φαναριώτες και σημαντικά πρόσωπα [...] σχημάτισαν μια ισχυρότατη και αδιάλλακτη αντιπολίτευση με στόχο τον απολυταρχισμό του Κυβερνήτη. [...] Η σύγκρουση ανάμεσα στον Κυβερνήτη και στη διοικητική αριστοκρατία ήταν μια πολιτική σύγκρουση για την εξουσία.

Β. Κρεμμυδάς, Νεότερη ιστορία, ελληνική και ευρωπαϊκή, Γνώση, Αθήνα 1990, σ. 194.

Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε:
τις σημαντικότερες πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα έως τις αρχές του 20^ού αιώνα
τις κύριες επιδιώξεις της ελληνικής διπλωματίας τον 19^ο αιώνα και τα αποτελέσματα αυτής της πολιτικής στη διεθνή θέση και στην εσωτερική κατάσταση της Ελλάδας
τις κύριες εξελίξεις στα Βαλκάνια του δεύτερου μισού του 19^ου αιώνα και σ’ αυτό το πλαίσιο το κρητικό ζήτημα και το μακεδονικό ζήτημα
τα κύρια γνωρίσματα της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας τον 19^ο αιώνα.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας εκλέχτηκε κυβερνήτης της Ελλάδας από την Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας (άνοιξη 1827) και στις αρχές του 1828 ήρθε στο Ναύπλιο. Η κατάσταση που βρήκε ήταν τραγική. Η χώρα ήταν κατερειπωμένη και ο λαός εξαθλιωμένος. Ληστές και πειρατές έλεγχαν μεγάλες περιοχές, ενώ αιγυπτιακός στρατός παρέμενε στη ΝΔ Πελοπόννησο και τουρκικός στη Στερεά Ελλάδα.

Γ' και Δ' εθνοσυνέλευση (ΙΜΕ)
Η άφιξη του Ιωάννη Καποδίστρια (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Επιστολή του Ι. Καποδίστρια προς τη Δούκισσα της Πλακεντίας (Ψηφιακό Αρχείο Ι. Καποδίστρια)

Πολίτευμα και διοίκηση

Η πολιτική του Καποδίστρια (ΚΕΓ)
Η πολιτική του Καποδίστρια (ΙΜΕ)

Ο Καποδίστριας ανέστειλε την ισχύ του συντάγματος της Τροιζήνας και συγκέντρωσε στα χέρια του όλες τις εξουσίες. Έκρινε ότι αυτό ήταν αναγκαίο για να αντιμετωπιστούν τα επείγοντα προβλήματα της χώρας. Η Δ’ Εθνοσυνέλευση (Άργος, καλοκαίρι 1829) επικύρωσε αυτές τις αποφάσεις και έθεσε τις βασικές αρχές μιας μελλοντικής συνταγματικής αναθεώρησης.

Ένοπλες δυνάμεις

Ο Κυβερνήτης ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη συγκρότηση τακτικών ενόπλων δυνάμεων, καθώς έπρεπε να εκκαθαρισθεί η Στερεά Ελλάδα από τον τουρκικό στρατό αλλά και να αντιμετωπιστούν σοβαρά προβλήματα εσωτερικής τάξης (ληστεία, πειρατεία). Ορισμένοι από τους αγωνιστές αξιοποιήθηκαν για τη δημιουργία τακτικού στρατού. Επιπλέον, ιδρύθηκε ο Λόχος των Ευελπίδων, πρόδρομος της σημερινής Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων. Παράλληλα, έγιναν τα πρώτα βήματα για την οργάνωση τακτικού πολεμικού ναυτικού και καταπολεμήθηκε η πειρατεία χάρη και στη δράση του Ανδρέα Μιαούλη.

Οικονομία

Ο Καποδίστριας σχημάτισε ένα πρώτο κρατικό ταμείο, το οποίο προήλθε από εισφορές Ελλήνων του εξωτερικού και φιλελλήνων. Κατόπιν προχώρησε, με τη συνεργασία του φίλου του Γαλλοελβετού τραπεζίτη Εΰνάρδου, στην ίδρυση τράπεζας και στην κοπή νομίσματος, του φοίνικα. Παράλληλα, εφάρμοσε αυστηρή λιτότητα στις δημόσιες δαπάνες και επιχείρησε να εκσυγχρονίσει τη γεωργία εισάγοντας νέες καλλιέργειες (πατάτα) και νέες καλλιεργητικές μεθόδους (χρήση σιδερένιου άροτρου).

Φοίνικας

Δύο αντίθετες απόψεις για τον Ι. Καποδίστρια και το έργο του

α. Η άποψη του Ιωάννη Κωλέττη, αρχηγού του γαλλικού κόμματος
Απομάκρυνε [ενν. ο Καποδίστριας] από τα πράγματα όλους τους αρχηγούς των Ελλήνων, όλους τους επιρροή έχοντας και όλους τους πεπαιδευμένους [...], κατεπάτησεν [...] τα ψηφίσματα της εν Άργει Εθνοσυνελεύσεως, καταφρόνησε τα δίκαια του πολίτου, κατέτρεξε την ελευθεροτυπία, σύστησε και διοργάνωσε δικαστήρια καθ’ όλην την έκτασιν εξηρτημένα από την θέλησίν του˙ εμψύχωσε την κακοήθεια, την επιβουλήν, την προδοσία.

Πηγή: Β. Κρεμμυδάς, Ο πολιτικός Ιωάννης Κωλέττης, Τυπωθήτω, Αθήνα 2000, σ. 165.

β. Η άποψη του Εΰνάρδου, φιλέλληνα συνεργάτη του Καποδίστρια
Ο ενάρετος ανήρ [...] όστις εθυσίασε το παν διά την πατρίδα του, απέθανε θύμα ιδιαιτέρας εκδικήσεως [...]. Οι Έλληνες πάσης φατρίας θέλουν γνωρίσει αργότερα την αμέτρητον ζημίαν, την οποίαν υπέφερον, θέλουν ιδεί εντός ολίγου, ότι δεν υπάρχει άνθρωπος ικανός ν’ αναπληρώση την έλλειψιν του Κόμητος Καποδίστρια, και όταν εξετάσουν όλα όσα έπραξε διά την πατρίδα του, θέλουν τον αναγνωρίσει ως τον αγαθώτερον άνθρωπον.

Πηγή: Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΒ΄, σ. 562.

Εκπαίδευση

Μια από τις κύριες προτεραιότητες του Κυβερνήτη υπήρξε η οργάνωση της εκπαίδευσης. Ίδρυσε το Ορφανοτροφείο της Αίγινας, στο οποίο λειτούργησαν τρία αλληλοδιδακτικά σχολεία (αντίστοιχα των σημερινών δημοτικών αλλά τετραετούς φοίτησης), τρία ελληνικά (αντίστοιχα των σημερινών γυμνασίων με τριετή φοίτηση), αρκετά χειροτεχνεία (επαγγελματικές σχολές), καθώς και το Πρότυπον Σχολείον, στο οποίο σπούδαζαν όσοι προορίζονταν για δάσκαλοι στα αλληλοδιδακτικά. Επίσης, ιδρύθηκε το Κεντρικόν Σχολείον, στο οποίο φοιτούσαν όσοι προορίζονταν για σπουδές σε πανεπιστήμια του εξωτερικού. Επιπλέον, δημιουργήθηκε στην Τίρυνθα (περιοχή ανάμεσα στο Άργος και το Ναύπλιο) το Πρότυπον Αγροκήπιον (γεωργική σχολή). Ο Καποδίστριας πίστευε ότι στη δεδομένη στιγμή η εκπαίδευση θα έπρεπε να παρέχει, πρώτα απ’ όλα, βασικές γνώσεις και επαγγελματική κατάρτιση. Αυτός ήταν και ο λόγος που δεν προχώρησε τότε στην ίδρυση πανεπιστημίου.

Ορφανοτροφείο της Αίγινας (Πηγή: Aegina Island)
Ορφανοτροφείο της Αίγινας (Πηγή: Δήμος Αίγινας)

Η ολοκλήρωση της επανάστασης 1829

Όταν έφτασε στην Ελλάδα ο Καποδίστριας, η επανάσταση βρισκόταν ακόμη σε εξέλιξη. Εκκρεμούσαν ο βαθμός ανεξαρτησίας του κράτους (αν θα ήταν αυτόνομο ή ανεξάρτητο, βλέπε γλωσσάριο) και ο καθορισμός των συνόρων του˙ ακόμη, δεν είχαν σταματήσει οι πολεμικές επιχειρήσεις. Η τελευταία μάχη δόθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 1829 στην Πέτρα της Βοιωτίας, όπου ελληνικές δυνάμεις με επικεφαλής τον Δ. Yψηλάντη επικράτησαν επίλεκτων τουρκικών δυνάμεων. Λίγο αργότερα, χάρη και στους επιδέξιους χειρισμούς του Κυβερνήτη, η Ελλάδα όχι μόνο αναγνωρίστηκε κράτος ανεξάρτητο (πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας, 1830, βλέπε ενότητα 10), αλλά και διεύρυνε τα σύνορά της ενσωματώνοντας όλα τα εδάφη νοτίως της γραμμής Αμβρακικού κόλπου-Παγασητικού κόλπου (συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, 1832). Το ελληνικό κράτος θα περιελάμβανε τη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο, τα νησιά του Αργοσαρωνικού, την Εύβοια, τις Κυκλάδες και τις Σποράδες.

Η αντιπολίτευση κατά του Καποδίστρια

Η επιλογή του Καποδίστρια να συγκροτήσει ένα ισχυρό, συγκεντρωτικό κράτος, κατά τα δυτικά πρότυπα, προκάλεσε αντιδράσεις. Πρόκριτοι με τοπική εξουσία (Π. Μαυρομιχάλης), πλούσιοι πλοιοκτήτες (Γ. Κουντουριώτης) και έμπειροι Φαναριώτες (Α. Μαυροκορδάτος) δυσαρεστήθηκαν, την ίδια στιγμή που φιλελεύθεροι διανοούμενοι (Αδ. Κοραής) καυτηρίαζαν τον αυταρχισμό του Καποδίστρια και αξίωναν την παραχώρηση συνταγματικών ελευθεριών. Επίσης, η Αγγλία και η Γαλλία υποκινούσαν τις αντικαποδιστριακές κινήσεις θεωρώντας τον Κυβερνήτη όργανο της Ρωσίας.

Από τις αρχές του 1830 σημειώθηκαν εξεγέρσεις και αργότερα ο Α. Μιαούλης, αντίπαλος πλέον του Κυβερνήτη, ανατίναξε στον Πόρο τα δύο μεγαλύτερα ελληνικά πολεμικά πλοία. Στην Ύδρα, κέντρο της αντιπολίτευσης, η εφημερίδα Απόλλων προπαγάνδιζε τη δολοφονία του Κυβερνήτη. Η ένταση κορυφώθηκε όταν ο Καποδίστριας φυλάκισε τον πρόκριτο της Μάνης Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη θεωρώντάς τον υπεύθυνο για αντικυβερνητικές κινήσεις. Η αντίδραση δεν άργησε. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1831 ο Κωνσταντίνος και ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης δολοφόνησαν τον Καποδίστρια στο Ναύπλιο.

Η δολοφονία του Καποδίστρια (ΙΜΕ)
Η δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η δολοφονία του Καποδίστρια (ΚΕΓ)

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Αφού αντιπαραβάλετε τις πηγές α και β, να καταγράψετε τις θέσεις που διατυπώνονται σε αυτές.
2. Να αποτιμήσετε την εκπαιδευτική πολιτική του Καποδίστρια.
3. Ποια ήταν τα αίτια της σύγκρουσης Καποδίστρια-αντιπολίτευσης;