47. Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Β‘ Παγκόσμιο πόλεμο

Διδασκαλία της ενότητας, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν τα ακόλουθα σημεία:

α) τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, σ. 130

β) τον ελληνογερμανικό πόλεμο, σσ. 130 – 131

Λέξεις-κλειδιά: Τορπιλισμός της ΄Ελλης, ΟΧΙ, αλβανικό μέτωπο, ελληνογερμανικός πόλεμος.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγή, «Ο τορπιλισμός της « Ελλης», ΙΜΕ: εδώ

-Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, ΙΜΕ: εδώ

-Η γερμανική επίθεση, ΙΜΕ: εδώ

-πηγή, «Οι Γερμανοί στην Αθήνα», ΙΜΕ: εδώ

- «Μαρτυρίες βετεράνων του ’40», Αρχείο ΕΡΤ: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

Σχολιασμός της πηγής 2, σ. 131 του σχολ. βιβλίου σχετικά με τη ρήξη ανάμεσα στην ελληνική κοινωνία και την ηγεσία της εξαιτίας της στάσης της τελευταίας στον πόλεμο.

1 ώρα

I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να γνωρίσουν ότι η Ελλάδα ενεπλάκη στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο από τη στιγμή που δέχτηκε επίθεση από την Ιταλία (ελληνοϊταλικός πόλεμος).

Να μάθουν ότι, ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, η Ελλάδα δέχτηκε επίθεση και από τη Γερμανία (ελληνογερμανικός πόλεμος).

Να πληροφορηθούν ότι η τελευταία προσπάθεια συγκράτησης των επιτιθέμενων από τις ελληνικές δυνάμεις έγινε στην Κρήτη, δίχως, όμως, θετικό αποτέλεσμα (μάχη της Κρήτης).

Να γνωρίσουν τις συνθήκες υπό τις οποίες η Ελλάδα συνθηκολόγησε.

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

1α και 1β. Τα δύο κείμενα καλό θα ήταν να μελετηθούν παράλληλα. Τόσο το κείμενο του Γ. Μπεράτη (πηγή α) όσο και αυτό του Οδ. Ελύτη (πηγή β) αποτελούν λογοτεχνικές μεταπλάσεις του πολεμικού βιώματος των συγγραφέων τους στην Αλβανία. Αξίζει να επισημανθεί στους μαθητές ο ρεαλιστικός τρόπος με τον οποίο και οι δύο λογοτέχνες αναφέρονται στις κακουχίες του πολέμου· στο αφόρητο κρύο ο Μπεράτης, στη βασανιστική πεζοπορία στους λασπωμένους δρόμους, στην έλλειψη τροφής και καθαριότητας ο Ελύτης.

2. Σύμφωνα με τον σύγχρονο ιστορικό Γ. Μαργαρίτη, η επιλογή της ηγεσίας των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων να εγκαταλείψει την πολεμική προσπάθεια αφήνοντας το στράτευμα να διαλυθεί και συνθηκολογώντας με τους εισβολείς σε συνδυασμό με την κίνηση του βασιλιά και πολλών πολιτικών να αποχωρήσουν από την κατεχόμενη χώρα ήταν δύο γεγονότα που αποξένωσαν τον ελληνικό λαό από την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία του. Παράλληλα, τα γεγονότα αυτά οδήγησαν πολλούς Έλληνες πολίτες σε πολιτικές σκέψεις και κρίσεις που πυροδότησαν πολιτικές διεργασίες αυτόνομης λαϊκής δράσης. Τέτοιου είδους ζυμώσεις βρίσκονταν στα θεμέλια του φαινομένου της αντίστασης που επρόκειτο σε λίγο να εκδηλωθεί.

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

3. Μετά την ολοκλήρωση της κατάληψης της Κρήτης, οι ναζί εφάρμοσαν μια αποτρόπαιη τακτική, που ήδη ακολουθούσαν σε όσες χώρες της Ευρώπης είχαν καταλάβει, τακτική την οποία έμελλε να συνεχίσουν να εφαρμόζουν μέχρι και λίγο καιρό πριν την αποχώρησή τους από την Ελλάδα: τα μαζικά αντίποινα εις βάρος αμάχων. Όσα χωριά της Κρήτης είχαν αντισταθεί καταστράφηκαν. Ένα από αυτά ήταν και η Κάνδανος, όπου μάλιστα οι ναζί έστησαν, μετά την καταστροφή, και σχετική δίγλωσση επιγραφή (στα γερμανικά και στα ελληνικά), για να θυμίζει σε όλους το γεγονός.

Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων

1. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για τις πηγές 1α και 1β.

2. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την εικόνα 3.

II. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Ο διεθνής Τύπος για την ελληνική αντίσταση στα βουνά της Αλβανίας

α. Το θέαμα των λίγων Ελλήνων, που συγκρατούν και απωθούν τα στρατεύματα της μεγάλης φασιστικής Ιταλίας έχει τόσο εξαιρετική σημασία ώστε μπορεί να πει κανείς αδίστακτα ότι ίσως εκεί πάνω στα βουνά της Ηπείρου κρίνεται η τύχη του όλου πολέμου.

Αμερικανική εφημερίδα Κρίστιαν Σάιενς Μόνιτορ, 4 Νοεμβρίου 1940.

β. Σε ένα σύντομο μήνα το μικρό ελληνικό έθνος διέλυσε τον κακό εφιάλτη, που σκίαζε το πνεύμα του δημοκρατικού κόσμου [...]. Οι Έλληνες κατάφεραν την πρώτη πραγματική ήττα στις κατά ξηρά δυνάμεις του Άξονα [...]. Και αν ακόμη η Ελλάς συντριβόταν αύριο, η στρατιωτική συμβολή της θα έμενε αμείωτη [...]. Θα είναι δόξα της Νεωτέρας Ελλάδος, ότι συνέτριψε το μύθο του αηττήτου του Άξονα.

Αμερικανική εφημερίδα Τάιμς της Νέας Υόρκης, 28 Νοεμβρίου 1940.

Πηγή: Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΕ', σ. 454-455.

2. Οι ελληνικές κυβερνήσεις της Αθήνας και του Καΐρου (εξόριστη κυβέρνηση)

Η κυβέρνηση της Αθήνας διέθετε έδαφος, λαό και διοικητικό μηχανισμό, είχε όμως περιορισμένη, σε συνθήκες στρατιωτικής κατοχής, ανεξαρτησία και εξουσία. Η κυβέρνηση του Λονδίνου, και του Καΐρου αργότερα, δεν είχε ούτε έδαφος ούτε λαό, είχε όμως τη στήριξη των δυνάμεων που θα κέρδιζαν τελικά τον πόλεμο καθώς και, διά μέσου του βασιλιά, ένα είδος «θεσμικής νομιμότητας». Η μία ανήκε στον Άξονα, η άλλη στους αντιπάλους του. Οπωσδήποτε, για τον πολύ κόσμο, και τα δύο αυτά κυβερνητικά σχήματα φάνταζαν ατελή και σε πολλά αναρμόδια. Στην πολιτική αντίληψη των πολλών δημιουργήθηκε ένα κενό εξουσίας, το οποίο μπορούσε να καλυφθεί με καινοφανή σχήματα, που οι συνθήκες αργότερα θα δημιουργούσαν.

Γ. Μαργαρίτης, «Ο πόλεμος 1940-1941», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 8^ος, σ. 24.

Απρίλιος 1939, Φιλική εισβολή της Ιταλίας στην Αλβανία (2' 08'')
1940, 28 Οκτωβρίου, Εισβολή στην Ελλάδα (1' 03'')
Στιγμιότυπα από την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου (1941) και από το ελληνοαλβανικό μέτωπο
Ανασκόπηση στην ιστορία του έπους του 1940, (6' 07'')
Το έπος του ’40. (ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ.)
Το έπος του ’40. Φωτογραφικό υλικό εποχής. (ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ.)
O ελληνοϊταλικός πόλεμος (ΙΜΕ)
Ο αντίκτυπος του πολέμου στην πολιτιστική ζωή (ΙΜΕ)
Οι γυναίκες της Πίνδου (ΙΜΕ)
Εκδηλώσεις θαυμασμού προς τον ελληνικό αγώνα εναντίον των Ιταλών (ΙΜΕ)
Οδ. Ελύτης, Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας (Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού)

Η κατάληψη της Αλβανίας από την Ιταλία, το 1939, έφερε τον πόλεμο στα Βαλκάνια. Παράλληλα, κλιμακώθηκε η ιταλική επιθετικότητα εναντίον της Ελλάδας. Στις 15 Αυγούστου 1940 ιταλικό υποβρύχιο βύθισε στην Τήνο το ελληνικό πολεμικό πλοίο Έλλη. Αν και πολλά στοιχεία έδειχναν ότι ο ένοχος ήταν η Ιταλία, ο Μεταξάς τήρησε ήπια στάση επιδιώκοντας να αποφύγει τον πόλεμο.

1. Έλληνες στρατιώτες κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο.

Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος

Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940 η Ιταλία απαίτησε να γίνει δεκτή η είσοδος στρατευμάτων της στην Ελλάδα. Η άρνηση του Μεταξά καταγράφηκε στη συνείδηση του ελληνικού λαού ως ΟΧΙ. Σήμερα, η 28η Οκτωβρίου αποτελεί εθνική γιορτή των Ελλήνων. Ταυτόχρονα ξεκίνησε η ιταλική εισβολή, που υποχρέωσε τις ελληνικές δυνάμεις σε υποχώρηση, μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου 1940.

Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος: Τα πολεμικά ανακοινωθέντα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος: Οι βομβαρδισμοί (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Στιγμιότυπα από την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου (1940) και από το ελληνοαλβανικό μέτωπο (από το 6' 35'')

1. Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος μέσα από δύο μαρτυρίες στρατιωτών-λογοτεχνών

Γ. Μπεράτης, Το πλατύ ποτάμι (1946-47), Ερμής, Αθήνα 1992, σ. 145.

β. Νύχτα πάνω στη νύχτα βαδίζαμε ασταμάτητα, ένας πίσω απ’ τον άλλο, ίδια τυφλοί. Με κόπο ξεκολλώντας το ποδάρι από τη λάσπη, όπου φορές, εκατοβούλιαζε ίσαμε το γόνατο. Επειδή το πιο συχνά ψιχάλιζε στους δρόμους έξω, καθώς μες στην ψυχή μας. Και τις λίγες φορές όπου κάναμε στάση να ξεκουραστούμε, μήτε που αλλάζαμε κουβέντα, μονάχα σοβαροί και αμίλητοι, φέγγοντας μ’ ένα μικρό δαδί, μία-μία εμοιραζόμασταν τη σταφίδα. Ή φορές πάλι, αν ήταν βολετό, λύναμε βιαστικά τα ρούχα και ξυνόμασταν με λύσσα ώρες πολλές, όσο να τρέξουν τα αίματα. Τι μας είχε ανέβει η ψείρα ως τον λαιμό, κι ήταν αυτό πιο κι απ’ την κούραση ανυπόφερτο.

Οδ. Ελύτης, Άξιον Εστί (1960).

Ελληνοϊταλικός πόλεμος, Οι αφίσες του Πολέμου

Ακολούθησε, όμως, μια αληθινά ηρωική ελληνική αντεπίθεση κατά την οποία απελευθερώθηκαν όλα τα ελληνικά εδάφη που βρίσκονταν υπό ιταλικό έλεγχο και επιπλέον καταλήφθηκαν οι πόλεις Κορυτσά, Μοσχόπολη, Πόγραδετς, Αργυρόκαστρο και Άγιοι Σαράντα. Έτσι, το μέτωπο μεταφέρθηκε σε βάθος εξήντα χιλιομέτρων μέσα στην Αλβανία. Ενώ συνέβαιναν αυτά, πέθανε ο Ι. Μεταξάς (τέλη Ιανουαρίου 1941), και ο Γεώργιος Β΄ διόρισε πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Κορυζή.

Στις αρχές Μαρτίου του 1941 οι Ιταλοί εξαπέλυσαν μεγάλη αντεπίθεση, γνωστή ως «εαρινή επίθεση». Συνάντησαν, ωστόσο, ισχυρή ελληνική αντίσταση, με αποτέλεσμα τα δεδομένα του πολέμου να μη διαφοροποιηθούν ουσιαστικά.

Παράλληλα, το ελληνικό πολεμικό ναυτικό έπληξε αρκετές φορές ιταλικά πλοία και προστάτευσε τις ελληνικές εφοδιοπομπές και τα ελληνικά παράλια. Η ελληνική πολεμική αεροπορία, με τη βοήθεια λίγων βρετανικών αεροσκαφών, υποστήριξε τις χερσαίες επιχειρήσεις.

2. Γερμανικά άρματα μάχης κάτω από την Ακρόπολη

Η διάσωση των ελληνικών αρχαιοτήτων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

130

3. Η καταστροφή από τους ναζί του χωριού
Κάνδανος στην Κρήτη.

Ο ελληνογερμανικός πόλεμος

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΧΥΡΟΥ ΡΟΥΠΕΛ (ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ)
H γερμανική επίθεση, Πρωτοσέλιδο εφημερίδας του 1940 (ΙΜΕ)

Ενώ ο ελληνοϊταλικός πόλεμος συνεχιζόταν, η Ελλάδα δέχτηκε και γερμανική επίθεση τόσο από γιουγκοσλαβικό έδαφος (οι ναζί είχαν μόλις καταλάβει τη Γιουγκοσλαβία) όσο και από βουλγαρικό (η Βουλγαρία ήταν σύμμαχος της Γερμανίας). Οι Γερμανοί, αφού έκαμψαν την γενναία ελληνική αντίσταση, άρχισαν να κινούνται προς την Αθήνα, ενώ τα ελληνικά στρατεύματα της Αλβανίας διαλύονταν. Τότε, ο αντιστράτηγος Τσολάκογλου υπέγραψε, με δική του πρωτοβουλία, συνθηκολόγηση. Στις 27 Απριλίου 1941 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Αθήνα.

Γερμανοί αλεξιπτωτιστές στη μάχη της Κρήτης

Ο βασιλιάς, η κυβέρνηση και κάποιες ελληνικές και βρετανικές ένοπλες δυνάμεις υποχώρησαν στην Κρήτη, όπου η αντίσταση συνεχίστηκε για λίγο χάρη και στις ηρωικές προσπάθειες του κρητικού λαού (μάχη της Κρήτης). Στα τέλη Μαΐου 1941, ωστόσο, και η Κρήτη βρισκόταν υπό γερμανικό έλεγχο. Ο Γεώργιος Β΄ και η κυβέρνησή του κατέληξαν στο Κάιρο, όπου και εγκαταστάθηκε η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση (κυβέρνηση του Καΐρου).

Η εποχή του Β ΄Παγκοσμίου Πολέμου (ΙΜΕ)
Κήρυξη πολέμου και αλβανικό μέτωπο (ΚΕΓ)
Η Μάχη της Κρήτης (ΙΜΕ)

2. Η πολεμική περίοδος 1940-1941 αφετηρία καταλυτικών εξελίξεων

Οι τελευταίες εβδομάδες του πολέμου στην Αλβανία ήταν εξαιρετικά πλούσιες σε πολιτικές διεργασίες στο επίπεδο των πολεμιστών του μετώπου και της κοινωνίας [...]. Η ρήξη ανάμεσα στην ελληνική κοινωνία και την ηγεσία της έγραψε τις ημέρες αυτές το πρώτο της κεφάλαιο. [...] Για τους εκατοντάδες χιλιάδες φαντάρους που πήραν τον δρόμο του γυρισμού με τα πόδια [...], ο τρόπος της κατάρρευσης δεν άφηνε καμία αμφιβολία. Η στρατιωτική ηγεσία πρόδωσε, η πολιτική δραπέτευσε. Στην ατελείωτη πεζοπορία και στη μιζέρια που αντίκρισαν πίσω όσοι επέστρεψαν, τέτοιου είδους συμπεράσματα βρήκαν σταθερά επιχειρήματα, έτσι ώστε να μεταβληθούν σε βαθιά ριζωμένη πεποίθηση και πολιτική κρίση.

Γ. Μαργαρίτης, «Ο πόλεμος 1940-1941», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 8ος, σ. 30-32.

Κήρυξη πολέμου και αλβανικό μέτωπο (ΚΕΓ)

131

ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...

Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος στην Τέχνη

…διαβάστε λογοτεχνία
Οδυσσέας Ελύτης, Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό (1945).
Γιάννης Μπεράτης, Το πλατύ ποτάμι (1946-1947).
Δύο έργα βασισμένα σε βιώματα των δημιουργών τους από τον ελληνοϊταλικό πόλεμο.

…δείτε κινηματογράφο
Τάκης Κανελλόπουλος, Ουρανός (1962). Μια αντιπολεμική και ανθρώπινη ματιά στον πόλεμο της Αλβανίας.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Να μελετήσετε τις πηγές 1α, 1β και την εικόνα 1. Κατόπιν να προσπαθήσετε να περιγράψετε την καθημερινότητα των Ελλήνων πολεμιστών κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο.

2. Να σχολιάσετε την εικόνα 3.

3. Διαθεματική δραστηριότητα: Να διαβάσετε το μυθιστόρημα του Γ. Μπεράτη Το πλατύ ποτάμι και να το παρουσιάσετε στην τάξη σας.

Πλούσιο φωτογραφικό υλικό στο: Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας
Η εποχή του β' παγκόσμιου πόλεμου, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Η γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας, Πηγή: σαν σήμερα
Απρίλιος 1939, Φιλική εισβολή της Ιταλίας στην Αλβανία
1940, 28 Οκτωβρίου, Εισβολή στην Ελλάδα (1' 14'')
Στιγμιότυπα από την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου (1940) και από το ελληνοαλβανικό μέτωπο, (από το 6'35'' 11' 21'') Πηγή: Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο
Ανασκόπηση στην ιστορία του έπους του 1940, (6' 07'') Πηγή: Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο
Η μάχη της Πίνδου (13' 05'')

1. Έλληνες στρατιώτες κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο.

Πηγή 1. Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος μέσα από δύο μαρτυρίες στρατιωτών-λογοτεχνών

α. Το κρύο ήταν φοβερό, αφάνταστο. Από το κρύο αυτές τις ώρες σού πονούσε κυριολεκτικά η ψυχή και σου ‘ρχόταν, σα μωρό, να μπήξεις τα κλάματα, έτσι χωρίς να ξέρεις κι εσύ τι ζητάς και τι θα βγάλεις μ’ αυτό. Απ’ το περιορισμένο του χώρου δεν μπορούσες να κάνεις δυο βήματα και καθόσουν εκεί ακίνητος, ξυλιασμένος, έτσι σα να ‘χει παγώσει κι αυτό το ίδιο το μυαλό σου, χτυπώντας μόνο από καιρό σε καιρό το ‘να σου χέρι με τ’ άλλο, έτσι σαν στον στίχο της απελπισίας του Σολωμού.
Γ. Μπεράτης, Το πλατύ ποτάμι (1946-47), Ερμής, Αθήνα 1992, σ. 145.
β. Νύχτα πάνω στη νύχτα βαδίζαμε ασταμάτητα, ένας πίσω απ’ τον άλλο, ίδια τυφλοί. Με κόπο ξεκολλώντας το ποδάρι από τη λάσπη, όπου φορές, εκατοβούλιαζε ίσαμε το γόνατο. Επειδή το πιο συχνά ψιχάλιζε στους δρόμους έξω, καθώς μες στην ψυχή μας. Και τις λίγες φορές όπου κάναμε στάση να ξεκουραστούμε, μήτε που αλλάζαμε κουβέντα, μονάχα σοβαροί και αμίλητοι, φέγγοντας μ’ ένα μικρό δαδί, μία-μία εμοιραζόμασταν τη σταφίδα. Ή φορές πάλι, αν ήταν βολετό, λύναμε βιαστικά τα ρούχα και ξυνόμασταν με λύσσα ώρες πολλές, όσο να τρέξουν τα αίματα. Τι μας είχε ανέβει η ψείρα ως τον λαιμό, κι ήταν αυτό πιο κι απ’ την κούραση ανυπόφερτο.
Οδ. Ελύτης, Άξιον Εστί (1960).

3. Η καταστροφή από τους ναζί του χωριού
Κάνδανος στην Κρήτη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ Ο Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 47. Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Β‘ Παγκόσμιο πόλεμο

Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος

Ο ελληνογερμανικός πόλεμος

ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ